Pod polską banderą/Objaśnienia wyrazów
| <<< Dane tekstu | |
| Autor | |
| Tytuł | Pod polską banderą |
| Wydawca | Książnica - Atlas |
| Data wyd. | 1929 |
| Druk | Zakładt Graficzne S. A. Książnica-Atlas we Lwowie |
| Miejsce wyd. | Lwów — Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
Abordaż — zderzenie się statków burtami.
Amir-el-bachr — arabskie słowo, oznaczające admirała.
Armata wodna — flota.
Bajdak — łódź rzeczna, żaglowa (przez kozaków używana).
Bakort — lewa burta (bok) okrętu.
Bandera lub fana — chorągiew okrętowa.
Barduna — lina, podtrzymująca maszty.
Barkasa — nazwa czółna.
Bat — nazwa czółna.
Bezan — żagiel na tylnym maszcie.
Bezanmaszt — ostatni ztyłu okrętu maszt.
Biesiadnia — kajuta, gdzie dostaje strawę i wypoczywa starszyzna okrętowa.
Bieżny — szybki.
Bosman — podoficer w załodze okrętowej.
Brasować lub garować — ustawiać żagle podług wiatru.
Bryg — 2-masztowy żaglowiec.
Bryza — słaby wiatr.
Bukszpryt — ukośny maszt, idący ponad wodą od dziobu okrętu.
Burta — bok okrętu, łodzi.
Byta — resztki rozbitego okrętu, inaczej — przypławek.
Cuma — gruba, mocna lina.
Cumka — cienka linka.
Czajka — mała, wiosłami poruszana łódź.
Czeladnia — kajuta, gdzie przebywa załoga okrętowa.
Czeladź — załoga.
Dek — pokład.
Dma — silny wiatr.
Dryf — stanie okrętu bez ruchu.
Duneta lub kasztel tylny — wzniesiona nad rufą część okrętu, gdzie się znajduje kajuta komendanta.
Fala ma różne nazwy: prysk, rolinga, szeleja, kipiel, zwara, war, dunuga.
Fladrować (o żaglach) — wisieć i tylko lekko się wydymać i opadać.
Fregata lub brygantyna — 3-masztowy okręt żaglowy.
Gafla — ukośna reja.
Galarda lub kasztel przedni — wzniesiona nad dziobem część okrętu.
Galera — żaglowy, zbrojny statek.
Galjona — żaglowy okręt.
Grzępa — mała wysepka.
Helmąt — rękojeść steru.
Hysować — podnosić żagle. Stąd komenda: Hys! = Żagle do góry!
Jata — podwyższenie na deku, gdzie się znajduje kapitan i waruga.
Jolka — mała łódź.
Kidzina — wodorosty.
Klamburta — najwyższa od wody część burty.
Kluza — otwór, przez który przechodzi łańcuch kotwicy.
Koga — nazwa starożytna okrętu.
Komendor — podoficer w załodze (przy działach naprz.).
Kosa — koniec bandery.
Kotwica lub kotew, albo kot.
Kraj — ląd.
Kurzyć się — okrywać się pianą bałwanów.
Legło — łóżko marynarzy na okręcie.
Lesica — sznurowa drabinka.
Lufować — prowadzić okręt.
Łęcina, czyli reja lub obaja — poprzeczny drąg na masztach dla umocowania żagli.
Mars — pomost na maszcie, gdzie stoją okrętnicy, kierujący żaglami.
Maszty, zaczynając od dziobu: bukszpryt, fok, grot, bezan.
Mergać się lub posiewać się — pokrywać się drobnemi falami.
Norda lub siewierz — wiatr od północy.
Pinka — okręt żaglowy.
Plichta — pomost na dziobie okrętu.
Pławba — żegluga.
Pojazda — wiosło.
Porwa — komenda: „Do roboty!“.
Posmyczny wiatr — wiatr sprzyjający ruchowi.
Rafa — podwodny kamień.
Rais — arabska nazwa dowódcy okrętu.
Reja patrz łęcina.
Rejdować kotwicę — opuszczać; wyrejdować — wyciągać.
Reląg — wierzch parapetu, obiegającego dokoła dek.
Retman — przewodnik portowy.
Rewa — mielizna piaskowa.
Rolinga — bieg dużych fal.
Ruchawa — bieg dużych fal.
Rudel inaczej ster.
Rufa — tylna część okrętu.
Rum — wewnętrzny magazyn.
Ryć (morze) — wbijać się dziobem w fale.
Ryza — droga okrętu.
Rzygawiec — ruchoma ławica piaskowa.
Spych inaczej wiszar — urwisty brzeg.
Strąd — brzeg morski.
Szeleja — fala, wybiegająca na płaski brzeg.
Szmaga — mała krypa.
Szor — głębia morska.
Szpil — wierzchołek masztu.
Szpyl — kołowrót (do wciągania kotwicy naprz.), inaczej wijadło.
Szron — kra.
Sztaba — dziób okrętu.
Szturm — wicher.
Sztymbork — prawa strona okrętu.
Trep — pomost do wejścia na pokład okrętu.
Wał — bałwan morski.
Wanty — drabinki sznurowe, któremi umocowane są z boków maszty.
War — pęd wody, fal.
Wara! — Strzeż się! inaczej „Westa!“.
Waruga — kolejna zmiana majtków na dyżurze okrętowym.
Wiąg — fiord.
Wranie lub prysk — silne falowanie.
Wręga — wygięta belka, idąca od kilu do wierzchu burty wewnątrz okrętu; do wręg umocowane są tarcice, stanowiące poszycie.
Wyziór — luka, albo też otwory burtowe (dla dział).
Zdziar — brzeg, pokryty żwirem.
Zuga — duża łódź.
Zwara — srogie falowanie morza.
Zyda — południowy wiatr.
Zydwester — nieprzemakalny kapelusz żeglarski.
Adamaszek — tkanina jedwabna, wschodnia.
Adziamski — perski.
Agaranta — czepek z koronkami.
Agnusek — Baranek Boży z wosku, kości lub metalu.
Akwawita — wódka.
Alikant — wino cudzoziemskie. Inne gatunki znane w XVII w.: pinioły, seki, małmazja, muszkatel, petercyment.
Alkiermesówka — wódka, przygotowana z dodatkiem do niej różnych leków.
Alkierz — ustronna izba, sypialnia.
Almarja — szafa.
Alszbant — naszyjnik drogi.
Altembas — turecka jedwabna, przetykana złotem tkanina.
Inne tkaniny współczesne: złotogłów, walensa, muślin, szemka, anszkot, falendysz.
Arkabuz — strzelba, opierana na widełkach — hakach, wbijanych w ziemię.
Balsamka — flakonik.
Banita — skazany na wygnanie.
Beluarda — nasyp obronny.
Binda — przepaska na czepku.
Brzeszczot — klinga, ostrze.
Bryżyki — ozdoba fryzur kobiecych.
Bulza — torba skórzana do podróży.
Buzdygan — obuszek, maczuga.
Ceklarz — policjant, stróż miejski.
Cenar — taniec.
Chobotać — tupać nogami.
Czamara — suknia, zapinana do szyi.
Czapka — „ablaucha“ — duża czapa futrzana.
Czatownia — budka strażnicza.
Czekan inaczej nadziak — rodzaj ciupagi, używany na wojnie w spotkaniu ręcznem.
Czołdar — pokrowiec na konia.
Ćwik — cwany.
Damascenka — szabla ze stali damasceńskiej.
Delator — donosiciel.
Delja — suknia bogata z szerokiemi rękawami.
Deresz — ławka, na której chłostano uczniów.
Dołoma — kurta zwierzchnia, noszona przez husarzy pod zbroją.
Domarad — tęsknota za ojczyzną.
Drabant — żołnierz ze straży przybocznej.
Driakiew — lekarstwo płynne.
Dubiel — głupiec.
Duby smalone — brednie, puste słowa.
Ferezja — suknia zwierzchnia, obszerna.
Fiok — czubiaste uczesanie kobiet.
Forboty — koronki.
Fryz — ciężki, włochaty koń.
Fuggerowie — współcześni Fukierowie, znamienici kupcy i patrycjusze warszawscy.
Galarda — taniec włoski.
Gamratka — kochanka.
Gardłowa sprawa — sprawa kryminalna.
Gemajn — najemny żołnierz cudzoziemski.
Giry — wnętrzności.
Gment — cienkie płótno lniane.
Gramatka — polewka z piwa, lub wina.
Granat — granatowe sukno węgierskie lub angielskie.
Guldynka, Kusznica — rodzaj strzelby ręcznej.
Hakownica — działo drobnego kalibru, falkonet.
Hanza — średniowieczna nazwa niemieckich związków handlowych dla wspólnej pomocy i obrony, a także w tym celu zawierane związki pomiędzy portowemi miastami niemieckiemi. Hanza w końcu XIV w. obejmowała 90 miast i miała wielkie znaczenie polityczne, naprz. od niej zależało obsadzenie tronu w Danji. Sprawami Hanzy kierował „Hanzatag““. W XV w. wybuchają wewnętrzne zamieszki i spory w Hanzie, przeciwdziałanie królów rozwojowi Hanzy, nareszcie w okresie reformacji ruch religijny, co osłabia Hanzę. Ostatni „Hanzatag“ odbył się w Lubece w r. 1669, jednak resztki Hanzy przetrwały w Rosji i Finlandji do połowy XVIII wieku.
Inderak — spódnica.
Infamja — pozbawienie czci.
Intromisja — prawne wprowadzenie w posiadanie.
Inwazja — najazd.
Jaszczur — wyprawiona skóra jaszczurcza, lub takaż skóra sztuczna.
Jeglija — jodła.
Juki — torby podróżne.
Jużyna — podwieczorek.
Kabat, lub dołoman — kaftan.
Kaduka prawo — spadek bezdziedziczny i beztestamentowy.
Kafa — żelazne okucie dzioba okrętowego.
Kaleta — worek na pieniądze.
Kałamaszka — jednokonny wózek.
Kapalin — hełm husarski.
Karabela — szabla.
Karacena — zbroja o łuskach metalowych, naszytych na skórze.
Karazja — sukno hiszpańskie.
Karkas — pociski ogniste.
Karwasz — nałokietnik przy zbroi husarskiej.
Kasztel — zamek warowny.
Kauzyperda — lichy adwokat.
Konterfekt — portret.
Krambambula — najdroższa wódka gdańska.
Kurdesz — przyjaciel od serca.
Ladrowanie — całkowita zbroja, rycerza i konia okrywająca.
Lafa — żołd.
Lama — tkanina ze złotych nici.
Lamus — skarbiec i arsenał.
Lisowczyki, czyli „strateńcy“ — lekka, nieregularna jazda, której początki założył sławny zagończyk Aleksander Józef Lisowski, zabity pod Starodubem w r. 1616.
List przypowiedni — upoważnienie królewskie na zaciąg wojska.
Litkup — picie wina na znak załatwionej sprawy.
Lity — lany.
Ludwisarnia — odlewnia, gisernia.
Luńskie sukno — londyńska tkanina.
Łagiew — duże naczynie do picia.
Łanowa piechota — wojsko, uformowane z kmieci królewskich.
Łoktusza — szal kobiecy.
Magierka — czapka węgierska.
Magna bestja — olbrzymia pieczeń z całego zwierzęcia.
Majdan — plac, podwórze.
Manele — bransolety.
Maszkara — maskarada.
Misiurka — hełm z siatki metalowej.
Morszpręgi — chodzenie po linie.
Muca — czapka rybacka i żeglarska.
Nacios — znak graniczny na drzewach.
Nagolenica — część zbroi rycerskiej.
Nakolanki — część zbroi rycerskiej.
Oczepiny — weselny zwyczaj.
Ohurstwo — duma.
Opończa — płaszcz od deszczu.
Oszajca — kolonizator.
Oświka — strój kobiecy.
Pacta conventa — umowa narodu z królem elekcyjnym.
Pająk — żyrandol, wisząca lampa lub świecznik.
Pajuk — goniec.
Pupinkarz — smakosz.
Parangon — czystej wody djament.
Paraphernalia — wszystko, co żona po ślubie wnosi do domu męża.
Pągwica — guziki duże.
Pektoralik — zegarek.
Pergameszka — taniec włoski.
Piesznia — wielkie dłuto do dłubania drzewa.
Plichta — budka na sztabie okrętu.
Pludry — szerokie spodnie.
Podpłomyk — placki, pieczone przy ogniu.
Poturczeniec — renegat.
Pozew — wezwanie do sądu.
Puzdro, puzderko — szkatuła.
Radło — drewniany pług kmieci, socha.
Rańtuch — chustka, noszona przez kobiety na ramionach.
Raróg — drapieżny ptak.
Roztruchan — puhar metalowy.
Sałamacha — zacierka z jęczmienia.
Sapor — ostry sos.
Scubeł = szczubeł = szczupak.
Sepet, sepecik — kufer.
Serpentyna — szabla.
Skałki — krzemienie do pistoletów i strzelb.
Skórznie — proste buty z cholewami.
Skrzat — duch straszący.
Smukawica — strój niewieści.
Sółtana — strój niewieści.
Stągiew — kadź na wodę.
Suplika — uniżona prośba.
Szaraczek — szlachcic zagrodowy.
Szczekocka burka — słynne w XVII w. płaszcze.
Szewcki gnyp — kozik.
Szkuta — rzeczny statek na zboże, inaczej: koza, dubasa, później berlinka.
Szlemię — poprzeczna belka szubienicy.
Szłap — duży krok koński.
Śmigownica — armata, nabijana z tyłu.
Świetlica — Sala, inaczej alwerz.
Wierzeje — podwoje bramy, drzwi.
Więcierz — sieć na ryby.
Wiersza — sieć na ryby.
Wolant — suknia niewieścia.
Wrzeciądz — wewnętrzna zapora drzwi.
Wykusz — framuga okna.
Zamtuz — lokal, uczęszczany przez pijanych, hulaszczych ludzi.
Zankiel — agrafa, klamra.
Zezula — kukułka.
Żminda — sknera.
