Słownik etymologiczny języka polskiego/źrzeć
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Słownik etymologiczny języka polskiego |
| Wydawca | Krakowska Spółka Wydawnicza |
| Data wyd. | 1927 |
| Miejsce wyd. | Kraków |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
 Strona w Wikisłowniku
| |
źrzeć, źrzę; we złożeniach: dojrzeć, pojrzeć, ujrzeć, nienajrzeć (‘nienawidzieć’), zajrzeć (to samo niemal), częstotliwe: podejrzywać; podejrzany; wszystko z dawnego doźrzeć, poźrzeć, uźrzeć, np. poźrzycie, ‘patrzcie’, uźrzyta, ‘ujrzą’ (oba), uźrzaw (zamiast uźrzew, już od najdawniejszych czasów, wedle uźrzał; jest i uźrzewszy, z czeska?), uźrzenie; źrzadło w 16. wieku. Pień zĭr-; cerk. zĭrją, zĭriszi, zĭrěti, czes. zrzíti, zrzím, zrziedlo, ‘zwierciadło’, rus. zriet’, zrju, zrisz; częstotliwe zirati, u nas zirać, od 16. wieku zierać, we złożeniach: pozierać, do-, za-, wy-, nad-zierać (rus. nadziratiel). Z wokalizacją o p. *zór (a jest i wokalizacją zar-, p. tamże); z przyrostkiem -k, zerknąć (p.), i wzrok (p. tamże). P. Sowizdrzał, zwierciadło, zazdrość, rzetelny. Lit. żiurēti, ‘patrzyć’, z odmienną nieco samogłoską (i wtórne, jak nieraz). To zĭr- odmienia się więc: źrzę, źrzysz, pojrzę, pojrzysz; inaczej następne źrzeć (p.).
źrzeć, źrzeję; częstotliwe: dojrzewać; dojrzały; z dawnego doźrzeć, doźrzewać, doźrzały; żrelszy, u Potockiego, ‘dojrzalszy’; doźrzały przechodzi zwykłym trybem (p. środa z śrzoda) w dozrały, a to ulega przestawce: dorzały (jak rsioda z środa, p.), poczem d się wsuwa: dordzały, niedordzały u Kochanowskiego, dordzewać, ‘dojrzewać’. Złożenie: skoroźrzy i skołoźrzy (z stałem, bezmyślnem zupełnie rozpodobnieniem dwu r), »skoroźrzywy (i skołoźrzywy) frukt«, ‘rychłościgły’, lub: »owoce skołozrywe«, »nadzieją skołozrywą płoszy«, »ty wolisz skołozrywą niżli zimostradną (żonę)«, Potocki. U nas tylko to zĭr-; u innych Słowian jest i z wokalizacją o: zor; cerk. zĭrěti, zĭrěją, zĭrěł, ‘źrzały’, sŭzoriti, słowień. zoriti, czes. s-zorziti, rus. zorit’, ‘dać dojrzeć’. Prasłowo; brak w lit.; ind. dżarati i dżīrjati, ‘starzeje’, dżarant-, ‘starzec’, dżāra-, ‘starzejący się’, dżīrna-, ‘ułomny’, awest. zarwan-, ‘wiekowość’, zarta-, ‘zstarzały’; grec. (zdwojone) gergerimoi, ‘padałki’, gerōn, ‘starzec’, gēras, ‘wiek’. P. ziarno.