staci jedno: żołob): cerk. słowień. żlěb, u Serbów i żdlijeb; wszystko z *gelb-.
żłódź, o ‘zamarzającym deszczu’, prasłowo; z *gełd-, co daje i *żołd-, załab. zlod, ‘grad’, nasze żłódź, i *żełd-, cerk. żlědica, słowień. żlěd, ‘gołoledź’, małorus. ożełeď (por. żłób); grec. chaladza, ‘grad’, nowopers. żāla, ‘grad’.
żłukto, żłókto, ‘naczynie do zolenia bielizny’, żłókcić i żłóktać, ‘moczyć chusty w ługu’; tak samo lit. żliuktas, co od żlugti, ‘moczyć’, wywodzą.
żmij, żmija, z mylnem ż-, zamiast z- innych Słowian: serb. zmaj, cerk. zmij(a), słowień. zmij i zmet, bułg. zmech, czes. zmek (drugi przyp. zemka), rus. zmiej. Od ziemi (p.) przezwany, w przeciwieństwie do »węża«, wodnego; pień zm- obok ziem- i innym językom dobrze znany.
żmuda, żmudny, żmudzić, z mylnem ż- zamiast z- przyimka: z-mudzić, o-mudzić (p. mudzić), od tegoż pnia co i myśl i mądry, p. (por. komudny). Ale żmuda, żmudzin, nazwa ‘koników’, wyszła ze Żmudzi p. (ziemia), a po nich i ‘drobne owoce’ żmudzią nazwano.
żołądek, od żołędzi (p.), dla podobieństwa postaci, a wiedział o tem już Potocki: »ba i żołądek od niej (żołędzi) nazwany podobno«; tak samo u wszystkich Słowian: cerk. żełądŭk, rus. żełudok (u Słowieńców i Serbów z innym przyrostkiem, żeludac), czes. żaludek. Przymiotnik: żołądkowy, »wino żołądkowe«, ‘wytrawne’; czasownik: żołądkować się, ‘gniewać się’, tłumaczy dosłownie łac. stomachari, ‘gniewać się’, od stomachus, ‘żołądek’.
żołądź, żołędzi; dawniej rodzaju męskiego: »żołądź położyła, prosząc, by go wdzięczna była«, w Ezopie, »kto się obżarł żołędzia«, Potocki; żołędny (w kartach). Prasłowo; u wszystkich Słowian tak samo; cerk. żełąd’, serb., rus. żełud’, czes. żalud; grec. balanos, łac. glans, glandis; nasze słowo jest zbiorowe, na -d; na Litwie ocalało pierwotne gilē, ‘żołędź’. Od tego i żołądek (p.).
żołd, w więzożołd (p.); rus. żołd’, ‘ilex aquifolium’, z polskiego(?).
żołd; nowe żołdak; żołdować, ‘służyć na żołd, t.j. wojskowo’, ‘wojować’: »już przestań żołdować«, mówi pustelnik do »draba« w Ezopie (por. słowień. żoldowanje, ‘wojna’); żołdnierz, a z tego żołnierz już w 1500 r.; żołnierski, żołnierka, żołnierzować; narzeczowe żołmierz (łm z łn nierzadkie). Pożyczka to od Niemców u zachodnich Słowian; od nas na Ruś i Litwę przeszła. Z niem. Sold, Söldner, z franc. nazwy monety: solde (z łac. solidus, ‘szeląg’), dziś sou; Söldner urobienie niemieckie, soldato włoskie, a z tego niem. Soldat, rus. sałdat.
żółknąć, pożółkły, Żółkiew; u nas tylko te urobienia, do pnia żołk-, od którego u innych Słowian i nazwa ‘żółci’, cerk. żlcz, słowień. żolcz, żolchek, ‘gorzki’, serb. żucz, żuchak, ‘gorzki’, czes. żlucz, rus. żołcz; p. żółty.
żołna; prasłowiańska nazwa wszelakich ‘dzięciołów’; cerk. żłna, słowień. żolna, serb. żunja, czes. żluna (i żluwa), łużyc. żołma. Od barwy; p. żółty.
żółty, żółć, żółciowy; żółtko (por. białko); żółtaczka; żółtobrzuch, pierwotnie nazwa ‘węża’, co mimo swej wielkości miał być »barzo sonływyj i spyt barzo twerdo« (wedle małorus. tekstu z 17. wieku); więc
