Encyklopedyja powszechna (1859)/Alpy
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Encyklopedyja powszechna |
| Tom | Tom I |
| Rozdział | Alpy |
| Wydawca | S. Orgelbrand |
| Data wyd. | 1859 |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
Alpy. Zdaje się że wyraz ten pochodzi od celtyckiego alp lub alb wysoki, inni utrzymują, że utworzony jest z wyrazu sabińskiego alpus biały. Tem nazwiskiem oznaczają w ogólności góry bardzo wysokie, a szczególniej te, których wierzchołki odwiecznemi lodami są pokryte; mówią w tém znaczeniu Alpy skandynawskie, Alpy w Loxa w Ameryce; Długosz to nazwisko rozciągnął i na góry Karpackie, mówiąc: Alpes sanocenses Poloniam ab Hungaria disterminant, także Kochowski, w swojej Psalmodyi, wyraża się: kraj nasz od Krępaku, i węgierskich Alpów wszerz aż w mroźne się rozciągnął tryony. W ścisłém znaczeniu Alpami nazywa się najrozleglejsze pasmo gór w Europie, zajmujące podstawą swoją powierzchnię 4,500 mil kwadratowych, i rozciągające się od zachodu na wschód, na długość przeszło 100 mil wynoszącą, szerokość jego w stronie zachodniej 20, we wschodniej zaś 40 mil niemieckich dochodzi. Naturalne granice Alp właściwych są: z północy kraj pagórkowaty Szwajcaryi, utworzony przez odnogi gór Jura i górna równina Dunaju, od wschodu niziny węgierskie, od południa morze Adryjatyckie, równiny Lombardyi i morze Liguryjskie; nakoniec od zachodu równiny Prowancyi i dolina Rodanu. Od północy i południa u podnóża Alp znajdujemy rzędy jezior; a na wszystkie strony świata otwierają się alpejskie doliny, w których zbiera się woda ze śniegu powstająca i spływa do morza Północnego, Czarnego i Śródziemnego, Renem, Dunajem, Po, Rodanem, tudzież drobnemi rzekami przy brzegach morza Liguryjskiego i Adryjatyckiego. Dla ułatwienia objęcia tego labiryntu gór, Alpy dzielą na zachodnie, średnie i wschodnie. Alpy średnie rozciągają się od źródeł Salzachu aż do źródeł Arwy i Dora baltei, i w nich odróżniają pasmo środkowe od Alp północnych i południowych. Alpy zachodnie dzielą na: 1) Alpy nadmorskie od średniej Durancyi i Poquelle ku południowi aż do brzegów liguryjskich, w nich szczyt Col-Roburent 9,120 stóp wysoki; 2) Alpy kottyjskie pomiędzy średnią Izerą, Arkiem, Rodanem i Durancyją, ze szczytami: Monte-Viso (11,800 stóp), Mont-Genevre (11,058 st.), Mont-Pelvoux (12,612 st.) i Mont-Ventoux (6,000 st.); 3) Alpy Graickie w stronie północnej i północo-wschodniej poprzedzających aż do doliny Arwy i Dora-baltei, ze szczytami Mont-Cenis (10,752 st.), Mont-Iseran (12,456 st.j, i mały Bernard (9,000 st.). W paśmie środkowem Alp średnich odróżniają: 1) Alpy pennińskie, pomiędzy równinami Lombardyi i Rodanu ze szczytami: Mont-Blanc (14,761 st.), Wielki Bernard (10,390 st.), Monte-Rosa (14,220 st.), Fletschhorn (8,970 st.) i Simplon (10,800 st.); 2) Lepontskie, czyli adularowe Alpy od Sim-plonu i doliny Tosa aż do Spliigen i Renu tylnego, w których znajduje się wyżyna ś. Golarda (8,000—10.000 st.), Piz Val-Rhein (10,280 st.) i Moschelhorn (9,610 st.); 3) Alpy Retyckie pomiędzy Innem, Adda i górną Adygą, ze szczytami: Septym (9,200 st.), Julien (8,300 st.), Bernina (13,500 st.) Brenner (6,400 st.) i Dreiherrnspitz (9,600 st.). W pasmie północném Alp średnich odróżniają: 1) Alpy berneńskie pomiędzy Rodanem i Aareni ze szczytami Finsteraarhorn (13,698 st.), Jungfrau (12,870 st.) i Schreckhorn (12,558 st.); 2) Vierwaldsztadzkie Alpy pomiędzy Aaren i Reusz’en ze szczytami Titlis (10,700 st.); 3) Alpy Glaruskie i Szwyckie, pomiędzy Renem, Reuss i jeziorami: Zurich’skiem i Wallenstadzkiem, ze szczytami: Doedi (12,890 st.), Crispalt (10,240 st.); Clariden-Alp (9,000 st.), Mythenbergiem (5,868 st.) i Rigi (5,355 st.); 4) Alpy turskie pomiędzy jeziorami Zurick’skim i Boden z wyżyną Santis (7,679 st.); 5) Alpy Algauskie pomiędzy Ulem, Innem i płaskowzgórzem bawarskiem ze szczytami: Arlberg (9,400 st.) i Hochvogel (7,950 st.). W pasmie południowém Alp średnich są: 1) Alpy Ortelskie pomiędzy Addą i Adygą ze szczytem Orteles (12,020 st.); 2) Alpy Tryentyńskie pomiędzy Adygą i Piawą, w których odznacza się Verdetta-Marmolatat (10,830 st.). W Alpach wschodnich odróżniają się: 1) Alpy noryckie, pomiędzy Drawą i równiną Dunaju, oznaczane rozmaitemi szczególnemi nazwiskami jak: Alpy salzburgskie, styryjskie i t. p., w których znajduje się wysoki Taner (8,300 st.), Grossglockner (11,669 st.), Wiesbachhorn (11,013), Watzmann (8,348 st.), Dachstein (9,222 st.) Stangalp (7,100 st.), Schneeber (6,380 st.) i Oetsches-Berg (5,809) st.); 2) Alpy karnijskie pomiędzy Drawą i Sawą, z Dobrakiem (7,328 st. ; 3) Alpy julijskie pomiędzy Sawą, Kulpą i morzem Adryjatyckiém, które właściwiej illiryjskiem płaskowzgórzem zwaćby należało; najwyższy ich szczyt Terglu (8,794 st.) znajduje się w północno-zachodniej stronie. Podobnie jak zachodnia część gór alpejskich, a mianowicie Alpy nadmorskie za-pomocą Col di Tenda łączą się z Apeninami, tworzączemi pasmo najwyższych gór we Włoszech, idące w kierunku południowo-wschodnim, tak też i na wschodzie z górami Julijskiemi stykają się góry Dalmacyi, które w stronie południowo-wschodniej, łączą się z systematem gór na półwyspie grecko-tureckim. Pomiędzy wysokością Alp i ich szerokością, ten daje się upatrywać związek, że tam są one najwyższe, gdzie mają najmniejszą szerokość (na zachodzie), najniższe zaś tam gdzie się rozpościerają najszerzej (na wschodzie). Ziemię zajętą przez Alpy ze względu na wysokość położenia, można podzielić na trzy strefy, a mianowicie: strefa alp nizkich przodowych, od 2,000 do 5,500 stóp, to jest do granicy w której drzewa rość przestają; strefę średnią do 8,000 — 8,500 stóp, czyli do linii śniegów i strefa alp wysokich, do 14,000 stóp i więcej. Strefa średnia jest strefą górskich pastwisk, pokrytych obficie ziołami, które w Szwajcaryi, niekiedy nawet w Tyrolu (ob. Alp) i w innych miejscowościach Alp niemieckich bywają nazywane Almami i przedstawiają szczególny rodzaj gospodarstwa zwanego al-pejskiem (ob.). Jednakże ten podział ze względu na wysokość, nie zawsze jest zgodny ze zjawiskami w Alpach dostrzeganemu gdyż w ogólności granica śniegów na północy i wschodzie przypada niżej jak na południu i zachodzie, i tak: 1) dolna granica śniegów a górna mchów i roślin alpejskich na pochyłości północnej znajduje się w wysokości 7,800—8,000 stóp, na południowej zaś jest wzniesiona na 8,200—9,500 stóp: 2) największa wysokość, w której rosną drzewa iglaste na stronie północnej, wynosi 5,600 stóp, na południowej zaś 6,300 stóp: 3) Ostateczna granica strefy zboża, buków i dębów, od północy jest wzniesiona na 3,400 stóp, od południa zaś na 4,400 stóp; 4) W dolinach strefa winnych latorośli sięga 1,500 stóp na północy, na południe zaś 2,000 stóp. Alpy nad równiną Po, prawie poziomą, wznoszą się massami mającemi ściany bardzo spadziste, od północy zaś pochyłość ich jest łagodniejszą, podnoszą się w massach niewielkiej wysokości: dla tego też od południa przedstawiają się one w kształtach olbrzymich, massami nagromadzonemi, a ztąd widok ich przeraża; od północy zaś widok ich jest rozleglejszy. bardziej urozmaicony, dla oka ponętny. Alpy w ogólności przedstawiają łańcuch czyli pasmo nieprzerwane gór najwyraźniejsze w części wschodniej, a mniej widoczne w zachodniej, w której przerwy, pęknięcia, rozpadliny dzikie i zdumiewające przekonywają o wstrząśnieniach gwałtownych, skutkiem których te góry powstały. Grzbiety ich są głęboko poprzecinane najrozmaitszym sposobem. Oddzielnie stojące szczyty wydają się białemi, śniegiem okrytemi skałami, które wystają z pomiędzy mass rozległych zielonych, pokrytych drzewami i roślinami; albo też wcięcia są mniej głębokie, tworząc przerwy nieznaczne pomiędzy ostremi i zębatemi szczytami, stojącemi na olbrzymach, dżwigającemi na grzbietach swoich morza lodowe i lodowce, zapuszczające ramiona swoje niekiedy aż do równin, tym sposobem lody dotykają drzew kwitnących i dojrzewających zasiewów. W Alpach wschodnich i średnich, przednie gruppy mają zwykle postacie nieforemniejsze niż pasma ich główne. Z wieloliczną rozmaitością kształtów gór idą w parze alpejskie doliny, które postaciami swemi i sposobem uporządkowania odróżniają Alpy od innych krajów górzystych. Najważniejszą się wydaje postać obszernych dolin podłużnych, leżących u stóp głównych łańcuchów, które ze strony wschodniej Alp, bezpośrednio otwierają się na równiny, ze strony północnej łączą się z równinami za pomocą wązkich dolin poprzecznych, a w Alpach średnich zamknięte są przez jeziora. Doliny poprzeczne najczęściej się zdarzają po stronie południowej Alp, gdzie one za pomocą chodników mających ściany spadziste, od wschodu i zachodu wychodzą na równiny Lombardyi, tworząc na znaczną długość rozciągające się jeziora. Doliny zachodniej strony Alp są rozmaicie pokręcone, tworząc doliny podłużne i poprzeczne, które podobnie jak w Alpach wschodnich nie kończą się u podnóża gór jeziorami. Oprócz dolin nizkich znajdują się doliny wyżej położone, mniej jak tamte rozległe, a będące siedliskiem właściwego życia alpejskiego. Nakoniec doliny najwyższe przedstawiają się jako zagłębienia grzbietu głównego, ich ściany są uwieńczone lodami, a wejścia do nich stanowią wązkie szczeliny, przez które spadają kaskady. Doliny alpejskie oprócz nazwisk wziętych od rzek głównych je przerzynających, bywają bardzo często jeszcze inaczej nazywane, z pomiędzy takich najważniejsze są: dolina Rodanu, zwana inaczej Wallisem górnym i dolnym; dolina Aaru, górnym i dolnym Hasli, Reussu: Ursenenthalem; Renu przedniego: Tavaetscherthalem; Renu średniego: Medelsezthalem; Renu tylnego: Rheinwald-thalem; Illu, Montasonem; Innu, wyższym i niższym Gadinem; Salzachu: Pinzganem i Ponganem; Muru, Lunganem; Rienzu i Drauy, Pusterthalem górnej; Adygi, Yintschganem; Addy, Yaltelinem; Tessinu, Livinerthalem; Arwy, Chamouny. Doliny w górach są zarazem drogami kommunikacyi; od natury są one do tego przeznaczone, chociaż w rozmaitym stopniu bywają dostępne. Wejście do dolin podłużnych zwykle bywa wygodne, lecz aby przejść do dolin poprzecznych, potrzeba było nieraz użyć pomocy sztuki. Doliny główne są siedliskiem ludzi i kultury, doliny zaś poprzeczne służą do połączenia z sobą rozmaitych systematów dolin. W przejściu od dolin głównych do pobocznych, częstokroć napotykamy niezwykłe trudności; lecz te jeszcze bardziej mnożą się przy wznoszeniu się do dolin górnych, a nadewszystko przy przekroczeniu grzbietu gór czy to w strefie lesistej, czyli też ponad granicą odwiecznych śniegów. Drogi alpejskie policzymy do najśmielszych dzieł ludzkich, jeżeli zważymy że dla ich utworzenia należało wysadzać skały, domurowywać tarasy, budować mosty kamienne i dostawiać skaliste długie galeryje, przeznaczone do zabezpieczenia tych dzieł sztuki od zasypania przez śniegi zsuwające się z gór i spadające z nich kamienie; dla zapewnienia w dniach niepogody przytułku podróżnym, pobudowano przy drogach gospody (hospicija). Drogi przez Alpy prowadza zwykle przez siedm wąwozów, gdyż do głównego przejścia przez właściwy grzbiet dodać należy z każdej strony, wąwozy prowadzące do dolin górnych, pobocznych i głównych; liczba jednakże takich wąwozów w Alpach wschodnich jest daleko znaczniejsza. Takie wąwozy i przejścia w rozmaitych miejscach Alp rozmaicie bywają nazywane, jako to: Pass, Sattel, Joch, Scheideck, Klause, Col, Chiusa i t. d. Drogi sztuczne prowadzą podróżnego w krótkim przeciągu czasu przez okolice, przedstawiające rozmaite pory roku, zamieszkałe przez różne ludy, których zwyczaje i obyczaje nie są jednakowe; w żadnych też górach Europy nie znajdujemy tak wielkiej łatwości przebycia ich jak w Alpach, o czem przekonamy się z wyliczenia głównych dróg Alpejskich. W Alpach zachodnich główne drogi są: 1) Droga sztuczna La Corniche, prowadząca przez Nizzę nad brzegiem morza u podnóża Alp z Marsylii do Genui. 2) Droga bita przez Col-di-Tendo, prowadząca z Coni do Marsylii wybudowana 1778 r., a w najwyższym punkcie na 5,600 stóp nad poziom morza wznosząca się. 3) Bardzo uczęszczana w starożytności droga przez górę Genevre, dochodząca 6.258 stóp wysokości, łączy Prowancyję z równiną Durancyi i Delfinat z Turynem. 4) Droga założona przez Napoleona I w r. 1805 przez górę Cénis, wysoka na 6,354 stóp, łącząca Sabaudyję z Piemontem. 5) Przejście przez mniejszy ś. Bernard, na 6,700 stóp wysoko położone, które łączy Sabaudyję z Genewą i Piemontem. Obecnie pracują nad przebiciem góry Cénis, celem położenia kolei żelaznej, która połączy Turyn z Genewą. Oprócz wymienionych dróg głównych, gałęzie poboczne tworzą wiele sieci, które łukiem od zachodu obejmuje wielką drogę Rodanu. Główne przejścia w Alpach średnich są następujące: 1) Przejście bardzo uczęszczane, w części tylko dla wozów dostępne, lecz dla zwierząt jucznych bardzo dogodne, prowadzące przez większy ś. Bernard, w wysokości 7.548 stóp, łączy Wallis z Włochami. 2) Wspaniała droga na 25 stóp szeroka przez górę Simplon w wysokości 6,170 stóp przechodząca, a z rozkazu Napoleona I w latach 1801 — 1805 zbudowana, idąca z Wallisu koło Brieg, do Dorno d’Ossola i do Lago Maggiore, i ztąd do Medyjolanu. 3) Przejście przez górę ś. Gotarda Rzymianom nieznane, wysokie na 6.650 stóp, w wiekach średnich służyło głównie do przewozu towarów wschodnich. 4) Przejście Bernhardyńskie w wysokości 6,580 stóp, w latach 1819—23 przez Szwajcaryję i Piemont zbudowane, pomiędzy równiną Renu tylnego i Bellinzoną, niedaleko ujścia Tessynu do Lago Maggiore. 5) Gościniec przez Spliigen od r. 1822 odnowiony, w wysokości 6,513 stóp, służy do połączenia równiny Renu tylnego, przez Chiavennę, z drogą nad brzegiem wschodnim jeziora Como: uczęszczany już przez Rzymian dla dostania się do Renu i Dunaju, a w wiekach średnich tędy wojska niemieckie wkroczyły do Włoch. 6) Bardzo dawny gościniec z Engadinu wyższego, przez przejście Maloya wysokie na 5,800 stóp, prowadzący przez dolinę Bregell do Chiavenny, gdzie łączy się z gościńcem idącym przez Spliigen. 7) Przejście Stifskie, Wormskie albo Orteleskie, jest ze wszystkich najwyższe, 8,911 stóp, otwarte zostało przez Austryją 1824 roku, służy do połączenia doliny Adygi pod Glurns z Veltlinem około Bermio. 8) Droga sztuczna z Landek nad Innem, prowadząca przez Reschen-Scheidek, wysoki na 4,300 stóp, koło Glurns na dolinę Adygi, zkąd z jednej strony do Veltlinu, z drugiej zaś prowadzi przez Klause do Werony na równinie Lombardzkiej. 9) Droga sztuczna przez wąwóz Brenner na wysokości 4,300 stóp przechodząca, najznakomitsza w Tyrolu, prowadzi z Insbruku do Brixen. W Alpach średnich oprócz tych dróg przerzynających pasmo środkowe, znajdują się jeszcze przejścia w grupach północnych Alp, a mianowicie: 1) Ścieżka dla zwierząt jucznych, łącząca pomiędzy sobą doliny Rodanu. Aaru, która przerzyna Alpy berneńskie w przesmyku Grymzelskim 6,170 i Gemmi 6,985 stóp wysokim. 2) Takaż droga przez doliny Gadmen, pomiędzy dolinami Oberhasli i Reuss, prowadząca przez przesmyk Surten na 6,980 stóp wysoki. 3) Gościniec sztuczny Wallijski od jeziora Genewskiego do Brieg, i dalej aż do Obergestelen, koło St. Maurice przechodzi przez wąwóz oszańcowany. 4) Ścieżka prowadząca z górnej doliny Rodanu pod Obergestellen do doliny Urserońskiej, Tawetschskiej do Dissentis nad przednim Renem, przechodzi przez wąwóz Furka 7,716 stóp wysoki i przez Oberalpejski 6,174 stóp wysoki w górach ś. Gotarda. 5) Gościniec sztuczny z Feldkirchu do Landek, przechodzi pomiędzy Innem i Renem przez wąwóz Alberycki, wysoki 4,800 stóp. 6) Droga Lechska, która z Fiissen (nad Lechem) przechodzi przez Alpy algauskie i dwiema odnogami dosięga doliny Innu. 7) Gościniec sztuczny Izarski, który wychodzi z Mittenwaldu nad Izarem, przechodzi przez wąwóz Scharnitz, oszańcowany i przez głęboki Seefeldsattel do Zirke nad Innem. 8) Przesmyk Acheński służy do połączenia drogi monachskiej pod Tegernsee z Schwatzem nad Innem. Trzy główne drogi w Alpach wschodnich są: 1) Gościniec sztuczny równiny Drawy, przez przesmyk Toblachski wysoki na 3,902 stóp, prowadzi do doliny Puster i łączy Linz nad Drawą, z Brixen nad Eisachem. 2) Przesmyk Kristalliński 4,600 stóp wysoki, tędy przechodzi nowy gościniec sztuczny, prowadzący z doliny Pustel pod Toblachem przez Alpy kadorskie do doliny Piawy, a tutaj dzieląc się na dwie części, dochodzi do Conegliano i Bassano. 3) Droga sztucza idąca od Sal-zachu do Drawy, przerzyna Alpy noryckie, w następujących miejscach: a) pomiędzy Salzachem i Ensem, czyli pomiędzy Werfen i Radstadtem w oszańcowa-nym przesmyku Mandlingskim; b) pomiędzy Kadstadtem i S. Michael czyli między Ensem i Murem w przesmyku oszańcowanym Radstadtsko-Tauerńskim, wysokim na 4,950 stóp; c) pomiędzy S. Michael i Spithalem a dalej Villachem, czyli między Murem i Drawą w przesmyku Hochfeld, wysokim na 2,800 stóp. 4) Przejścia Yillachskie, służące do połączenia Austryi z krajami nadbrzeżnemi Wenecyi i Friulu, tudzież doliny Drawy z doliną Sawy. W stronie południowo-zachodniej od Villach nad Drawą, idzie droga przez Alpy karnijskie, która się dzieli na trzy części: jedna z nich południowo-wschodnia, pod Rigersdorfem, przechodzi Wurzenpass 4,000 stóp wysoki, łączy się z drogą Sawy i prowadzi do Lubiany, Zagrebia i t. d.: druga południowa pod Tarwis biorąca początek, przechodzi przez Pedrilpass 3,600 stóp wysoki, prowadzi w dolinę Isonzy do Gorycyi i t. d.; trzecia południowo-zachodnia przez przejście Ponteba 2,400 stóp wysokie, i oszańcowane Chiusa-veneta prowadzi w dolinę Tagliamentu. 5) Droga z Linzu nad Dunajem do Lubiany nad Sawą, przerzyna Alpy noryckie i karnijskie w następujących miejscach: a) pomiędzy Traunem i Ensem w Pyrnklause; b) Pomiędzy Ensem i Murem, z Lietzen do Judenburga, w przesmyku Rotten-manner-Tauernskim 5,000 stóp wysokim; c) pomiędzy Murem i Drawą z Judenburga przez Scheffling do Klagenfurtu w wielu mało wzniesionych miejscach; d) pomiędzy Drawą i Sawą, przez góry Karawankeńskie do Krainburga i Lubiany przez Loiblpass, 4,243 stóp wysoki. 6) Trzy wielkie drogi, które z nad Dunaju łączą Linz, Mautern i Wiedeń z Bruckiem nad Murem: a) w dolinie Ensu pod górę aż do Hieflau, przez przejście Eisenerz do Leoben i Bruck; b) z Mautern przez St.Poelten, Mariazell 2,867 stóp wysoki, i Seewiesen 2,600 stóp wysoki do Bruck. i c) z Wiednia przez Semmering (ob.) na 3,122 stóp wysoki do Bruck, zkąd kolej żelazna i droga wojskowa doliną Mura prowadzi w kierunku południowym przez Gratz do Marburga, w kierunku zachodnio-południowym do Lubiany, i przez wyżynę Karstu (1,800 stóp) do Tryestu. 7) Dwie drogi: Karoliny i nowsza Maryi-Ludwiki prowadzą w większej lub mniejszej odległości od doliny Kulpy z Fiume do Karlsstadtu. Oprócz tych głównych kommunikacyj w Alpach wschodnich jest jeszcze wiele ważnych pobocznych, jak np. 1) Droga Salzachska, która jest dostępna dla wozów aż do Wildbad, Gasteinu, przez wysoki Tauern (6,800 stóp,) dostępna dla mułów, a koło Malnitz znowu wozową sie staje, prowadzi do Spitalu i Villachu. 2) Droga z doliny Innu do Pinzgau wyższego, wiodąca przez dolinę Gerloss i pass tegoż nazwiska. 3) Droga z Woergl w wyższym Pinzgau do Salzburga. 4) Drogi sztuczne pomiędzy dolinami Salzachu, Traunu i Ensu z Salcburgu przez Ischl do Steinachu wiodące. Z całą siecią dróg alpejskich zostają jeszcze w związku kommunikacyje nizkich wschodnich Alp przodowych, przez co Alpy stają się jeszcze przystępniejszemi.—Wody alpejskie najważniejsze są następujące: 1) W Kotlinie Renu z którego poczęści jezioro Boden powstało: Ren, do niego wpadają z prawej strony Lanquart i III, z lewej Thur i Aar, z których ostatnia wypełnia jeziora Brienzkie i Thuńskie razem z Saną z lewej strony, a z prawej strony dostarczają jej wód Emme, Beuss i jezioro Vierwaldstadskie, tudzież Limmat z jeziorem Zurichskiem, Linth i jezioro Wallenstadtskie. 2) W kotlinie Dunaju, z lewej strony do tej rzeki głównej wpadają: Iller, Lech, Izar z odpływami jezior Wuermskiego i Ammerskiego; Ens, Lejta i Raab, z wschodniej strony Drawa z Murem i Sawa z Kulpą. 3) W kotlinie Po, rzeka Po i wpadające do niej z lewej strony: Dora, Dora-Baltea, Sesia, Ticino z jeziorem Maggiore, Addą z jeziorem Como, Oglio z jeziorem Iseo, Mincio z jeziorem de Garda i Adyga z Eisachem i Rienzem. 4) W kotlinie Rodanu: Rodan tworzący jezioro Genewskie; do niego wpadaja z lewej strony: Arwa, Izera, Droma i Durancyja. 5) Z pomiędzy nadbrzeżnych rzek liguryjskich największą jest Var. 6) Z pomiędzy rzek wpadających do morza Adryjatyckiego: Bachiglione, Brenta, Piave, Tagliamento i Isonzo. Pod względem geognostycznym w Alpach napotykamy nieprzebrane skarby dla spostrzeżeń, z których wyprowadzono dotąd następujące wnioski. Najwyższe massy środkowe, tak zwane Alpy pierwotne wznoszą się pośrod równiny w stronie południowo-zachodniej względem Turynu i rozciągające się olbrzymiemi łukami aż do jeziora Neusiedlerskiego, składają się głównie ze skał krystalicznych gneisowych i łupku mikowego, daleko zaś mniej zawierają w sobie granitu. W Alpach środkowych od miejsca, w którém się one z Apeninami stykają, aź do Tyrolu, znajdują się utwory węglowe i juraskie, lecz tak zmienione, że wiele ich zaledwie ze skamieniałości gdzieniegdzie napotykanych oznaczyć się daje. W Alpach graickich, pennińskich i retyckich okazują się wielkie massy serpentynu i eufotydów (gabro). Na północ względem równiny piemonckiej i w wyższej dolinie Adygi porfiry kwarcowe, zwłaszcza w ostatniém miejscu w nadzwyczajnej obfitości. W Alpach wschodnich, na północy i południu pasma głównego, olbrzymie osady łupku gliniastego, i waki szarej z leżącym pomiędzy niemi wapieniem przechodowym. Idąc w kierunku pasma środkowego, napotykamy po obu jego stronach pasy utworów osadowych, z zachodu i północy rozciągające się od gór liguryjskich aż blizko Wiednia, z południa zaś od Lago-Mag-giore aż do okolic Marburga i Zagrebia. Są to Alpy wapieniowe, których pokrzywienia faliste i olbrzymie poszarpania dowodzą, że powstanie tych gór przypisać należy gwałtownemu parciu, które od pasma środkowego Alp współcześnie rozchodziło się ku północy i południowi. Alpy te zawierają w sobie wszystkie części szeregu formacyj od Zechsteinu aż do najgłębszych pokładów grup-py trzeciorzędowej. Najbardziej południowe odnogi Alp wapniowych, Alpy julijskie, po większej części składają się z wapieniów formacyi kredowej i juraskiej, obfitych w wydrążenia i rozpadliny: wapienie te ze wszystkiemi swemi charakterami rozciągają się do Alp dalmackich i dinarskich. Ze strony północnej Alp wapieniowych od Prowancyi aż do Węgier, rozciąga się nieprzerwany, niekiedy wiele mil szeroki pas utworów molassowych, gdy ze strony południowej molassy okazują się przerwami i są niewielkiej szerokości. Geologowie uważają podniesienie Alp zachodnich jako II-te, podniesienie zaś Alp średnich jako 12-te z kolei, w rzędzie podniesień rozmaitych gór na kuli ziemskiej. W piękne minerały obfitują szczególniej góry pierwotne i trapowe; najbardziej pod tym względem odznaczają się góry ś. Gotarda i dolina Fassa z okolicami. Sławne sa kryształy górne z ś. Gotarda. Górnictwo i hutnictwo znajdujemy w stanie coraz bardziej kwitnącym, w miarę zbliżania się ku wschodowi. Szwajcaryja zaś jest bardzo uboga w rudy pożyteczne. Złoto i srebro otrzymują jeszcze tylko w Tyrolu, Salzburgskiem i Karyntyi. Srebro w Allemont niedaleko Grenobli, we Francyi; w Sabaudyi zaś, Illiryi i Styryi ilość jego jest bardzo mała; podobnież nie wiele otrzymuje miedzi we Francyi, Tyrolu, Illiryi i Styryi. Ołowiu niewiele otrzymują we Francyi, Tyrolu, Salzburgskiem i Styryi, a ilość jego w Szwajcaryi zaledwie zasługuje na wzmiankę w porównaniu z obfitością około Villach, gdzie go 34—35,000 centnarów rocznie produkują. Otrzymywanie żelaza jest bardzo ograniczone w Szwajcaryi, nieznaczne w Sabaudyi, Tyrolu i Salzburgskiem w porównaniu z Karyntyją, która 260,000, i Styryją która 450,000 centnarów rocznie produkuje. Merkuryjusz prawie tylko w krainie Idrii otrzymują w ilości od 1,000 do 1,500 centnarów. Alpy bardzo obfitują w sól kuchenną; przed innemi miejscowościami pod tym względem przodkuja: Hali w Tyrolu, Berchtesgaden w Bawaryi, Hallein w Salzburgskiem, a przedewszystkiem Salzkammergut. W Hallein otrzymuje się rocznie 450,000 centnarów. Pokłady węgla kamiennego znajdują się wprawdzie w Szwajcaryi, Francyi i Sabaudyi, lecz najobfitsze są austryackie, a mianowicie w Styryi, Krainie i Ka-ryntyi, pomimo to dobywają go rocznie tylko około 500,000 cetnarów. Najważniejsze źródła wód mineralnych są: 1) Źródła żelaziste: Blumenstein w kantonie berneńskim i Rohitsch w Styryi. 2) Wody siarczane: Aix w Prowancyi, Cham-bery i Aix w Sabaudyi, Schinznach i Baden w kantonie aargauskim, Gurnigel w berneńskim i Stachelberg w kantonie Glarus. 3) Wody alkaliczne: Rosenlaui-bad w berneńskim, Gastein w salzburgskiem, Tober albo Dobberbad i Roemer-bad w Styryi, Toeplitz w Krainie. 4) Wody gorzkie: Tarasp w Engadin. 5) Słone: Ischl w Salzkarmnergucie, Reichenhall w Bawaryi. 6) Wody kwaskowate: La Motte we Francyi, S. Moritz, Fideris, S. Bernhardin w Bundten, tudzież źródła w dolinie Felli i Giesshubel w Karyntyi. 7) Wody gorące i ciepłe są: Aix prowanckie, Digne, Greoux, Montdauphin we Francyi; Aix, Chambery, Evian w Sabaudyi; Pfaefers w kantonie S. Gallen, tudzież Gastein, Leuk, Baden, Toeplitz, Schinznach i Tyffer. Tak pomiędzy roślinami (ob. alpejskie rośliny) jak i w królestwie zwierząt gór alpejskich napotykamy szczególne tym miejscom właściwości. W okolicach wystawionych na działanie słońca bardzo wiele znajduje się owadów, a szczególniej motyli. Ryb znajduje się niewiele, jednake pstrągi (forelle) poławiają się w stawach położonych w wysokości 6,000 st. nad powierzchnią morza. Liczba ptaków w tych górach w porównaniu z napo-tykanemi w równinach jest mała, chociaż zdarzają się tutaj gatunki orłów, sępów i sów. Z liczby zwierząt ssących rzadko się teraz widzieć daje: Gemza (koza skalna), częściej gazella; świszcz alpejski (marmotta) zamieszkuje wyższe, bezleśne strefy Alp. Wilki częściej się zdarzają w Alpach zachodnich niż wschodnich, niedźwiedzie zaś, rysie i dzikie koty znajdują się jeszcze w Alpach wschodnich, a liczba ich corocznie się zmniejsza. Ze zwierząt domowych kozy i bydło wszędzie są w wielkiej ilości upowszechnione, owce zaś i konie mniej hodowane i gatunki ich nieuszlachetnione. Osłów i mułów więcej się znajduje w Alpach południowych niż północnych, gdzie używane są do przenoszenia ciężarów. Niewiele także trzymają świń i psów; ostatnich używają tylko do strzeżenia trzód, tudzież trzymają po gospodach, dla odszukiwania podróżnych zbłąkanych, lub zasypanych śniegami. Człowiek tutaj z ciągłej walki z surowością natury wychodzi zwycięzko wsparty przemysłem i wytrwałością. Ile pracy górala kosztuje pozyskanie kawałka ziemi do uprawy, dość jest przytoczyć, źe na pochyłości góry dla zatrzymynia wśród bezpłodnej pustyni kawałka roli, buduje podpory z wielkim mozołem, które nie na długo służą, bo potok wody ze śniegu powstającej, łatwo je unosi; niezrażony góral zbiera w dolinie rozrzucony materyjał i znowu na tém samém miejscu buduje podpory dla kawałka ziemi. Nie odstraszy go praca konieczna dla sprowadzenia wody do jego zagrody; często widzieć można kanały z pni sosnowych wydrążonych, rzucone nad przepaściami, sprowadzające wodę z sąsiednich strumieni dla domowych, a nawet i fabrycznych potrzeb. Podczas zimy, gdy śniegi kilkanaście stóp wysoko pokryją wszystkie posiadłości górala, urządza przejścia przez rozrzucenie śniegu, lub w nim wyżłabia galeryje, doprowadzające do wszystkich części jego zakładu. Sześć miesięcy surowej zimy przepędza w takiem odosobnieniu, zaspokajając swe potrzeby własnym dobytkiem: owca daje mu mleko, mięso i odzież. Dostrzegłszy na górze drzewo przydatne dla niego, ścina je starając się aby upadło w kierunku ku jego zagrodzie, a potém spycha je na dół, po ogołoceniu z gałęzi. Zatrzymany w domu najczęściej, uczy się sam, dzieci i sługi swoje, wtenczas dom jego staje się szkołą. Takie jest życie pasterza alpejskiego podczas zimy, lecz skoro zawita słońce wiosenne, skoro zginą śniegi, a pokaże się zieloność, i on także dzieli radość natury; wyprowadza trzody swoje na pierwszy stopień góry wolny od śniegów, gdzie i dla siebie znajduje przytułek wiosenny; w miarę znikania śniegów postępuje z trzodami coraz wyżej, aż pod lodowce, które stanowią granicę jego panowania. To samo powtarza się corocznie. Na pierwszy rzut oka można poznać górala z jego ubioru, postawy i głosu. Takie życie trwa dotąd w górach; po ubitych gościńcach wstępująca cywilizacyja, zmienia charakter mieszkańców dolin i ściera cechę ich odznaczającą. Alpy zachodnie są w posiadaniu Francyi i Sardynii; Alpy średnie prawie wyłącznie należą do Szwajcaryi, której konsty-tucyja jednoczy najrozmaitsze pierwiastki, będąc oparta na wolności obywatelskiej. Do Bawaryi należy tylko mała część Alp algauskich i salzburgskich. Księztwo Liechtenstein mieści się w połączeniu się rzek Lamąuart i 111. Największa część Alp należy do Austryi, które się rozpostarły w jej prowincyjach: Lombardyi, Tyrolu, Illiryi, Styryi i arcyksięztwie austryjackiem.
