Encyklopedyja powszechna (1859)/Anatomija w Polsce
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Encyklopedyja powszechna |
| Tom | Tom I |
| Rozdział | Anatomija w Polsce |
| Wydawca | S. Orgelbrand |
| Data wyd. | 1859 |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
Anatomija w Polsce. Póki w pogańskiej jeszcze Polsce i Litwie ciała, znakomitszych zwłaszcza osób, palono a nie grzebano w całości, póty nie znano bynajmniej anatomii ludzkiej, a tylko bydlęcą. W XV wieku Polacy zajmować się musieli anatomiją, dowodzi ich uczęszczanie do Padwy, gdzie się uczyli medycyny od r. 1466. Nawet Polak jakiś lekarz, przybyły do Moskwy, za postawieni w swém oknie ludzkiego skieletu uciekać musiał do kraju swojego. Najpierwszym śladem piśmiennym, treści anatomicznej jest rękopism krakowski przez p. Maciejowskiego wynaleziony, znajdujący się w Warszawie w bibliotece Zamojskich, z roku 1464, pod napisem: Tractatus de anatomia omnium membrorum eorporis humani. W wieku XVI dostrzegają się wyraźniejsze jeszcze ślady anatomii w polsce. W katedrze Wileńskiej w grobach biskupich znaleziono czaszkę rozpiłowaną Jana z książąt Litewskich, który był biskupem Wileńskim do roku 1536, a przeniósłszy się do Poznania roku 1538 tamże umarł, zkąd ciało jego do Wilna w tymże roku do kaplicy, przez niego w kościele katedralnym założonej, przywieziono, musiało zatém być otwieranem i balsamowaném przez cyrulików poznańskich. Litwa przezwyciężyła wyraźnie już w roku 1586 przesądy względem otwierania zmarłych ciał ludzkich, i objawiła dążność do śledzenia w nich odmian patalogicznych. We wspomnionym albowiem roku otworzono zwłoki królewskie Stefana Batorego w Grodnie, i niesłychanym dotąd obyczajem w dziejach anatomii, rozbiór ten obok opisu choroby, drukiem ogłoszono. Był tam Mikołaj Buccella lekarz rodem z Padwy, który w tym przedmiocie pisał, a ztąd urósł spór głośny z Szymonem Szymonijuszem starszym, rodem z Lukki, drugim lekarzem tegoż króla, piszącym o tejże chorobie z woli księcia Albrechta Radziwiłła. Odtąd otwieranie zwłok musiało się często zdarzać w Litwie, albowiem nie wahano się w r. 1648 otworzyć zmarłego w Mereczu Władysława IV. i wydobyto z prawej nerki kamień kształtu łódki i wiele innych mniejszych. Serce i wnętrzności z Grodna do Wilna sprowadzone, pod nową kaplicą królewską świętego Kazimierza pochowano. Tej sekcyi przewodniczył znamienity lekarz Wileński Maciej Vorbek Lettow, syn lekarza tegoż nazwiska. Daleko wcześniej jeszcze zastanawiano się w Polsce nad potworami ludzkiemi i zwierzęcemi, stąd powstawały rozmaite podania ustne i piśmienne, po większej części przesadzone, albo nawet bajeczne. Za pierwsze dziełko w tym rodzaju w języku polskim uważać można óśmio-ćwiartkową broszurę przez Maciejowskiego widziana „Prawdziwe wyobrażenie trojga dzieci, 1596.” Pierwsze ślady publicznego wykładu anatomii w polsce, znajdujemy r. 1593 w Zamościu, gdzie się w Akademii tamecznej zjawił pierwszy traktat anatomiczny, ogłoszony dopiero w r. 1610, przez professora tejże akademii, Jana Ursyna, pod napisem: De ossibus tractatus, w 4ce kart 16, przypisany Tomaszowi Zamojskiemu. Drugim anatomikiem tej akademii był roku 1618 Jan Leoncena rodem z Altensteinu, który nietylko naukę tę publicznie wykładał, ale wydał nadto tablice arteryj, żył i nerwów ogłaszając je w piśmie peryjodycznem angielskiém, Philosophical-Transaclions. Po tych pierwiastkowych pracach w Zamościu, zaczęto i w Krakowie roku 1615 zajmować się publicznie wykładem anatomii. Maciej Wojeński publicznie rozbierał zwierzęta; po nim w roku 1629 Gabryel Ochocki zajmował się anatomiją. Też naukę wykładał w r. 1654 Piotr Macharski, a był później lekarzem Władysława IV. Zajączkowicz uczył anatomii w roku 1705. Odtąd nastąpiła przerwa w tej nauce, aż Stanisław Wadowski wykładać ją zaczął w roku 1750, lecz prawdziwym reformatorem medycyny krakowskiej, nazwać się może Jędrzej Badurski, który oprócz innych przedmiotów i anatomiję wykładał w roku 1770, za wezwaniem ks. Kołłątaja. Zdaje się jednak, że ciała zmarłych albo wcale nie były używane, albo tylko skrycie; albowiem gdy się na to śmiało odważył litwin, Rafał Czerniakowski, w roku 1780, mocno był przez pospólstwo prześladowanym, wytrwały jednak w chwalebnem przedsięwzięciu, podał w roku 1782 projekt szkoły chirurgicznej krakowskiej, w której prosektorem był Marek Cambon francuz. Ten ubiegał się w tymże roku o miejsce professora w Wilnie, a przeniósł się do szkoły chirurgicznej Warszawskiej. Franciszek Ryszkowski w swojej fizyjologii i hygijenie, ogłoszonej w r. 1786 pod napisem: Stan człowieka zdrowy, umieścił rysunek i słownik anatomiczny polski. W tymże 1786 r., Teodor Weichardt wydał dla felczerów wojskowych anatomiję, tłumaczoną na polski z niemieckiego, pisma professora Ludwiya w Lipsku (1778), drugie wydanie wyszło w Krakowie r. 1793. Wincenty Szaster kształcił się na anatomika we Włoszech i Francyi, i został 1782 r. professorem anatomii i fizyjologii przy akademii krakowskiej, on to pierwszy opisywał muskuły warstwami naturalnemi i miał ku pomocy wspomnionego już Cambona, a wykładał anatomiję do roku 1804. Inni którzy swe zasługi położyli w pracach anatomicznych w akademii krakowskiej byli: Aloizy Vetter, który w roku 1804 wykrył fałd (plica) półksiężycowy, w lewym przedsionku serca, a którego znaczenie mową łacińską o tym przedmiocie wytłumaczył kandydat medycyny Antoni Samuk 1805 r.; Iynacy Neumann prosektor 1806 r.; Jan Stummer professor anatomii 1809 roku; Sebastyjan Girtler, tłumacz anatomii Consbrucha 1801, a professor weterynaryi 1817; doktór Karol Soczyński w roku 1815 wypracował także nomenklaturę anatomii; Błażej Gutkowski prosektor, oraz Kozłowski 1816; Kozubowski 1838; nakoniec Bierkowski nad anatomiją patalogiczną pracujący i kilku innych. Gdy w akademii Zamojskiej najpierwej wykładano publicznie anatomiję w Polsce, a wydział lekarski Krakowski usilnie starał się o rozszerzenie tej nauki, zjawiła się w roku 1555 i trzecia bardzo czynna szkoła anatomiczna w Gdańsku. Tu w klasztorze niegdyś Franciszkańskim, przy gimnazyjum wyznania augsburskiego, znamienity był anatom Joachim Oelhaf w połowie XVII wieku; tu Jerzy Sayer uczeń professora Bartolinusa, właściciel znacznej biblioteki, rozbierał w roku 1673 łasice, ptaki, węże i innne zwierzęta, później zajmował się tymże przedmiotem Tobijasz Majus, Chrystjan Rudnicki, Hanow (1737), lecz najbardziej Adam Kulmus, który już 1722 wydał swoje tablice anatomiczne, a w roku 1725 zaczął publicznie anatomię w Gdańsku wykładać, nie zaniedbując anatomii porównawczej, psów, zajęcy, fok i t. d. Tablice anatomiczne Kulmusa tak były w Europie upowszechnione i często w różnych językach wydawane, iż nawet rytownik polski Adam Goczemski, około 1772 w Poczajowie, przerysował 28 tablic do dzieła anatomicznego Krupińskiego. Między licznymi polakami, uczącymi się medycyny w Padwie, był roku 1664 Paweł Fryderyk Stall, i tytułem anatomik, oraz Efraim Furslof roku 1687, z nazwaniem assesor anatomii obaj gdańszczanie (Przezdziecki). Co zaś zrobili dla anatomii trudno wiedzieć. W gimnazyjum ewangelickiém Toruńskiem umieszczoném podobnież w klasztorze niegdyś Franciszkańskim od roku 1568 byli professorami fizyki, doktorowie medycyny Cyrenber i Schave, którzy uczniom swoim udzielali niektórych wiadomości anatomicznych (Łukaszewicz). Jezuici chcący krakowian naśladować, zanosili daremno prośby do Jana III., aby im było wolno we Lwowie w końcu XVII wieku, otworzyć szkołę fizyczno-anatomiczną, która wcale do skutku nie przyszła. Udawali się później Jezuici z podobną prośbą do Augusta II., lecz nie chciano ubliżyć swobodom akademii krakowskiej; nakoniec udało się temu zakonowi za Augusta III. otworzyć Lwowską akademije, lecz wówczas o anatomii tam wcale nie myślano: próżne zatém były ówczesne starania i dopiero po zniesieniu zakonu, zaczął w niej wykładać anatomiję w roku 1774 Jędrzej Krupiński i dzieło we czterech tomach ze słownikiem 1777r. napisał. W dziewiętnastym zaś wieku najbardziej w anatomii odznaczył się we Lwowie Berres czego Adamowicz naocznym był świadkiem. W Warszawie zaledwie w XVIII wieku pomyślano szczerze o anatomii, albowiem pierwszy C. H. Kirchheim wytłumaczył swoje dziełko łacińskie: Vademecum anatomicum, wydane w Hamburgu na język polski kosztem aptekarza Michałowskiego, w roku 1622 pod napisem Facies anatomica. Wspomniony aptekarz myslał o wielu innych podręcznych dziełech dla chirurgów warszawskich; wkrótce też potem z Memla przybyły doktór medycyny Henryk Loelhoeffer von Loevensprung zaczął roku 1736 publicznie rozbierać ciała zmarłych, lecz przez pospólstwo warszawskie prześladowany, musiał tę naukę zaniechać. W roku 1740 zajmował się w Warszawie anatomiją Chryzostom Kostrzewski i posyłał Winslow'owi swoje postrzeżenia do Paryża, a w roku 1752 pracowity lekarz Mitzler de Koloff myślał o utworzeniu nowego kollegjum lekarskiego w Warszawie, i międzyinnemi pracami niektóre postrzeżenia z anatomii patologicznej ogłosił. Gdy się w Warszawie staraniem dwóch examinatorów, doktora Walentego Gagatkiewi-cza i Michała Bergonzoniego, utworzyła w roku 1789 szkoła chirurgiczna, a po krótkiej przerwie wsparciem magistratu przywrócona została, uczyli w niej anatomii: Stoll, Maignieu, Filipecki i Cambon z Krakowa: ten opisał muskuły podług okolic (regiones) pod tytułem: krótka myjologija 1795, 8ka, u Zawadzkiego. Później w wydziale lekarskim, staraniem szczególnie Augusta Wolfa założonym, Franciszek Brandt, od r. 1810 do roku 1816, nietylko wykładał anatomiję w całej obszerności, lecz nadto wydał cztero-tomowe tłomaczenie anatomii z niemieckiego, przez professora w Erlandze Hildebrandta; po nim zajął miejsce Jan Stummer. Nakoniec w Uniwersytecie Warszawskim Marcin Koliński od roku 1820 do 1832, nietylko teorycznie i praktycznie anatomiją ludzką i zwierzęcą się zajmował, ale nadto założył gabinet preparatów, przy pomocy umiejętnego prosektora Kiczorowskiego. W nowo utworzonej roku 1857 Cesarsko-Królewskiej Warszawskiej Akademii Medyko-chirurgicznej, wykładać zaczął anatomiję ludzką Ludwik Neugebauer Medycyny Doktór: professorem nadzwyczajnym anatomii patologicznej jest Teofil Wisłocki Doktór Medycyny i Chirurgii: a prosektorem Dr. Pilcicki, oprócz powyższych Hipolit Korzeniowski Doktór Medycyny, jako privat-docent, wykłada osobno anatomiję ludzką dla uczniów uczęszczających na kursa lekarskie.—Na czele duchowieństwa polskiego, w połowie XVIII wieku, w medycynie staje brat Ludwik Perzyna, zakonu Jana Bożego czyli bonifrater, wzór Braci Miłosierdzia, który żadnej gałęzi w sztuce lekarskiej nie zaniedbując, w każdej zostawił dzieło, do ówczesnego stanu nauki, mianowicie dla chirurgów examin zdających stosowne, a wszystkie w języku polskim ze znajomością rzeczy wypracowane. Pomiędzy innemi pismami swemi, wydał w Kaliszu, bezimiennie, pod opieką Arcy-biskupa gnieźnieńskiego Anatomiję, w roku 1790 zesłownikiem, w drukarni tegoż arcybiskupa Michała księcia Poniatowskiego, prezesa komissyi edukacyjnej. Lecz już daleko pierwiej Jan Kazimierz miał przy sobie Modesta Genoino Neapolitańczyka, przeora zakonu Braci Miłosierdzia konwentu warszawskiego, który zapewne we Włoszech uczył się anatomii. Uczęszczali też bracia na lekcyje tej nauki w Krakowie i w Wilnie: i tak ksiądz przeor bonifratrów w Wysokiem-Litewskiem, Franciszek Tomasz Łebczyński, słuchał anatomii w Krakowie pod professorem Szostrem, chirurgii zaś pod professorem Czerniakowskim, który sam był niegdyś pijarem w Lubiczowie; wspomniony też brat Łebczyński musiał się i w Wilnie zajmować sztuką lekarską, albowiem w roku 1805 zdał w uniwesytecie wileńskim examen na chirurga; brat Szyszkiewicz i kilku innych duchownych pilnie słuchali lekcyj anatomii w Wilnie u professora Lobenweina. Jezuici wileńscy zajmowali się niekiedy aptekarstwem i leczeniem zakonników, nie znając anatomii, która u nich ograniczała się w fizyce do wiadomości o budowie oka. W Wilnie na początku XVI wieku zajmować się niekiedy musiano rozbiorem trupów, byli bowiem w owym czasie liczni chirurgowie jako Buchwekan (1518) Katerla i inni: doktrorowie medycyny Rupert Fink, Joachim Cymmermann, Maciej Lettow, i wielu innych. Wszyscy miejscowi chirurgowie stanowili w Wilnie osobne zgromadzenie pod nazwą: Universitas chirurgorum, a pospolicie kontuberniją zwane. Ta kontubernija jakby rzemieślniczo-cechową władzę swoją rozpościerała do roku 1775. Słowem nie było w Wilnie lekarskiego fakultetu, ani osobnego fakultetu Collegium medicum, ani Collegium galeni (jak w Krakowie, w kollegjum większem akademii) aż do dnia 6 Maja 1775 r., w którym prezes komissyi edukacyjnej narodowej, książę biskup Wileński, Ignacy Massalski, wybrał na professora anatomii i chirurgii w Wilnie, swego nadwornego a młodego chirurga Regniera z płacą 200 czerwonych złotych, z kassy komissyi edukacyjnej w Warszawie. W roku 1777 wysyłany był Regnier kosztem księcia Massalskiego do Paryża, dla wyszukania zdatnego anatomika i wybrał Briotet’a, a który chociaż nawet w roku 1781 miał jeszcze tytuł preparatora i demonstratora anatomii w Wilnie, a nie professora, jednakże jako anatomik jednego z pierwszych szpitalów europejskich Hotel de Dietl w Paryżu, wielce dla medycyny wileńskiej był użytecznym przez swoje niezmordowane prace anatomiczne i usposobienie licznych dla Litwy chirurgów. Briotet w roku 1786 razem z prezesem kollegjum fizycznego Strzeckim, skłaniał wileńskiego chirurga Sandeckiego i innych pryncypałów kontubernii chirurgów tegoż miasta, do statecznego posyłania towarzyszów na lekcyje anatomii, a że się wykładała ta nauka po łacinie, więc nieco później, celujący uczniowie medycyny, jak Orłowski, Jan i Józef Berger, de Lonchamps, w roku 1780 powtarzali na przemian anatomiję po polsku. Taki zaś był podówczas zapał do tej ważnej części nauki lekarskiej, iż w roku 1788 znalazł się i trzeci uczeń Brioteta, Jan Czempiński syn lekarza a brat naturalisty Pawła, który w mieszkaniu nawet swojem, przy ulicy Sawicz prywatnie uczył anatomii, licząc między uczniami młodego naturalistę pijara Stanisława Jundzilla. Chociaż zatem Regnier był z tytułu pierwszym professorem anatomii w Wilnie, jednak Briotet nazwać się powinien założycielem tej nauki i twórcą szkoły chirurgów, która dała początek osobnemu wydziałowi nauk lekarskich, w nowo utworzonej szkole głównej W. X. Lit. W tej trzecim wileńskim professorem anatomii był od roku 1782 Bisio, przy którym jednak Briotet. jeszcze lat cztery był preparatorem. Bisio pierwszy w Wilnie, na zasadach sztuki roku 1770 rozbierał ciało ludzkie publicznie, w przytomności kilku lekarzy i uczonych, po Bisio zajął miejsce professora anatomii i fizijologii w Wilnie Jan Andrzej Lobenwein, prace jego były liczne, zamiłowanie przedmiotu wielkie, a w talencie professorskim nikomu z najsławniejszych członków wydziału lekarskiego nie ustępował. Nie godzi się tu zamilczeć że w roku szkólnym 1810—1811, uczony professor weterynaryi Bojanus i adjunkt Mikołaj Mianowski, wymownie wykładający fizijologję, razem z uczniami uczęszczali na lekcyje anatomii ludzkiej dawane przez Lobenwejna; poważny to był i budujący dla innych słuchaczów widok, gdy obaj ci już nie młodzi mężowie, skromnie zasiadając z obu stron osiwiałego weterana, przybierali postać jego uczniów; Lobenwejn uczył anatomii lat 33, równie jak i jego poprzednik Briotet. Po Lobenwejnie wykładał anatomiję w Wilnie czas niejakiś Wacław Pelikan, professor chirurgii, napisał nawet potrzebną do wykładu naukę o muskułach (myologia). Bielkiewicz Adam i Ludwik Siewruk ostatnimi byli, którzy wykładali anatomiję aż do ostatnich dni bytu akademii Wileńskiej. Jednocześnie z Wileńską powstała lekarska szkoła w Grodnie 1774 niezależnie od komissyi edukacyjnej, dla użytku ekonomi) królewskich, czyli dóbr stołowych. Król Stanisław August chętnie swoje fundusze ofiarował ku wykonaniu pięknéj myśli Antoniego Tyzenhauza, podskarbiego nadwornego Litewskiego. Wysłany w tym celu Tadeusz Downarowicz, chorąży Rzeczycki, za granicę, wybrał w Lyonie 1775 roku Giliberta na założyciela szkoły lekarskiej i weterynaryi. Podług planu więc Giliberta, otworzono w Grodnie roku 1777 na Horodnicy szkołę lekarską, jakby osobną akademije lekarską, w zawody iść mogącą z Collegium medicum Wileńskiem, i początkową jego szkołą chirurgiczną; ku pomocy byli jeszcze dwaj professorowie Karol Vivion i Józef Müntz. Wszyscy trzej przykładali się do uczenia anatomii tak ludzkiej jako i zwierzęcej. Gilibert rozbierał ciała ludzkie i zwierzęce, urządzał szpitale, zbierał i opisywał rośliny, leczył officyjalistów i licznych rzemieślników, utworzył niepospolity ogród botaniczny, zbiór minerałów z 10, 000 sztuk, biblijotekę do której sam król nie jedną uczynił ofiarę. Ten gdy odwiedzał Grodno w r. 1777 dnia 15 Września, zaledwo mu trzy dni wystarczyły na obejrzenie zakładów przemysłowych i naukowych na Łosośnie i Horodnicy. Wszystko po pięcio-letniem kwitnieniu, chyliło się ku upadkowi a wkrótce potem runęło. Król akademije grodzieńską łączy z wileńską, ustępuje wszystkich zbiorów naukowych do Wilna. W roku 1803 pomyślano w Wilnie o naukowym wykładzie weterynaryi, tak ściśle z anatomiją porównawczą połączonej. W roku zaś 1806 doprowadzony został do skutku wykład anatomii zwierząt domowych, jako zasady weterynaryi, przez Bojanusa, w roku 1815 anatomija porównawcza wszystkich zwierząt jako osobna, przez tegoż wykładaną była. Dr. J. K.
