Krótkie wiadomości z dziejów Polski/Królowie obieralni
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Krótkie wiadomości z dziejów Polski |
| Wydawca | Leon Idzikowski |
| Data wyd. | 1917 |
| Druk | Drukarnia Polska w Kijowie |
| Miejsce wyd. | Kijów |
| Źródło | Skan na Commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
Po śmierci ostatniego z Jagiellonów szlachta zebrała się na Woli pod Warszawą i obrała królem Henryka Trzeciego Walezego (1573-1574), brata króla francuzkiego. Panował on krótko, bo, otrzymawszy wiadomość o śmierci swego brata, Henryka Trzeciego, uciekł do Francyi dla objęcia tam tronu.
Znów nastąpiło w Polsce bezkrólewie (1574-1576) i walka różnych stronnictw. Wreszcie obrano królową Annę Jagiellonkę, siostrę Zygmunta Augusta, dając jej za męża Stefana Batorego, księcia Siedmiogrodu.
Stefan Batory. Stefan Batory (1576-1585), książę siedmiogrodzki, monarcha sprawiedliwy, rozumny i stanowczy, pełen rycerskiego ducha. Upokarza zbuntowany Gdańsk, ustanawia piechotę polską z włościan, a odznaczających się w boju obdarza szlachectwem. Walczy zwycięsko z Moskwą, odbiera Połock i
Wielkie Łuki, jednak za wstawieniem się papieża zawiera z Moskwą pokój, w którym odzyskuje Inflanty. Podnosi znaczenie władzy królewskiej przez silne i roztropne rządy, pomnaża trybunały dla wymiaru sprawiedliwości, podnosi oświatę, zakłada Akademię w Wilnie. Dzielnie pomaga królowi hetman Jan Zamojski, który zakłada Akademię w Zamościu.
Zygmunt Trzeci (1587—1632) z rodziny królewskiej Wazów, wybrany za staraniem Zamojskiego, troszczył się więcej o sprawy własne, szwedzkie. Wskutek zawarcia tajnego układu z cesarzem Zygmuntem ściąga na siebie niezadowolenie i sejm inkwizycyjny, czem osłabia powagę królewską. Pragnąc panować także w Szwecyi, naraża Polskę na długoletnią wojnę ze Szwedami. Szwedzi biorą Inflanty; walczy z nimi Zamojski, potem Karol Chodkiewicz odnosi nad nimi wielkie zwycięstwo pod Kircholmem 1605 r. Biskupi ruscy na synodzie w Brześciu zawierają nową unię i jednoczą się z papieżem r. 1596. W obronie unickiej wiary ginie św. Józefat Kuncewicz, biskup, zamęczony w roku 1623. Unia jedna duchowieństwu powagę, krzewi oświatę, zespala ściślej naród polski z ruskim. Hetman Żółkiewski zwycięża pod Kłuszynem Moskwę i bierze w niewolę cara Szujskiego (1610). Moskiewscy bojarowie obierają carem Władysława, syna Zygmunta Trzeciego, lecz niebaczny król nie godzi się na to. Polska odzyskuje Smoleńsk, Nowogród i Czernihów. Mikołaj Zebrzydowski, urażony na króla, podnosi rokosz. Leje się krew bratnia. Chodkiewicz uśmierza bunt (1607). Żółkiewski ginie w walce z Tatarami pod Cecorą (1620). Turcy chcą zagarnąć Polskę. Przeciw ich nawale wyrusza Chodkiewicz wraz z Kozakami, prowadzonymi przez Piotra Konaszewicza, wstrzymuje ich najazd, a, umierając, zdaje dowództwo Lubomirskiemu. Turcy ustępują. Król utrzymuje przyjaźń z cesarzem Ferdynandem Drugim, posyła mu dzielnych Lisowczyków na pomoc w wojnie 30-letniej, powstałej w Niemczech wskutek zamieszek religijnych. Król, pragnąc być bliżej Szwecyi, przenosi stolicę do Warszawy. Ks. Piotr Skarga, uczony Jezuita i słynny kaznodzieja, zwraca uwagę w swych kazaniach sejmowych na niebezpieczeństwa, grożące Polsce.
Władysław Czwarty (1632-1648) pokonywa Moskwę pod Smoleńskiem, zawiera z nią pokój, zrzekając się korony carów. Ustanawia królewskie poczty stałe. Nie może działać dla dobra rzeczypospolitej z powodu ograniczenia władzy królewskiej. Pod wodzą Chmielnickiego powstaje groźny bunt kozaków, którzy mieszkając swobodnie nad Dnieprem, na Ukrainie, mieli bronić wschodnich granic Polski od najazdu Turków i Tatarów. Kozacy połączeni z Tatarami, zadają Polakom wielką klęskę, oblegają Lwów i Zamość.
Jan Kazimierz (1648-1668). Za panowania tego króla straszne klęski spadają na Polskę. Kozacy z Tatarami pustoszą Polskę i oblegają Zbaraż, który broni dzielnie książę Jeremi Wiśniowiecki. W końcu Chmielnicki poddaje się Moskwie (1654), Ruś zniszczona straszliwie, a Polska ma znów wojnę z Moskwą. W kraju niezgoda i zamęt; posłowie zaczynają odtąd za głosem jednego „veto“ t. j. „nie pozwalam“ zrywać sejmy od r. 1652. Mnożą się zdrajcy ojczyzny. Radziejowski, urażony na króla, podburza Szwedów do najazdu na Polskę. Szwedzi wkraczają pod wodzą walecznego Karola Gustawa (1655), zajmują Wielkopolskę i Litwę, Warszawę i Kraków. Król uchodzi na Ślązk. Moskwa zajmuje Kijów, Smoleńsk, Połock i Wilno. Chmielnicki z Kozakami i Moskwą oblega Lublin, Zamość i Lwów. Karol Gustaw układa plan rozbioru Polski. Z jego namowy wpada książę siedmiogrodzki Rakoczy, łupi Ruś Czerwoną, dociera do Krakowa i łączy się ze Szwedami. Szwedzi oblegli Częstochowę, której bronili dzielnie zakonnicy, z ks. Kordeckim na czele. Dzielna ta obrona zagrzała męstwem Polaków, gdyż wierzono, że cudowna Matka Boska Częstochowska sama to miasto wyratowała i Polskę wyratuje.
Cała Polska stanęła w płomieniach. Grzmiały armaty, padały trupy, jak trawa pod kosą. Zawiązana w Tyszowcach konfederacya pod wodzą Stefana Czarnieckiego gromi Szwedów w walkach podjazdowych. Król wraca; we Lwowie ślubuje zaopiekować się stanem włościańskim i oddaje naród w opiekę Matce Boskiej, zowiąc ją Królową Polski. Rakoczego gromią Czarnecki i Sapieha. Ze szwedami zawiera król pokój w Oliwie, zrzekając się praw do korony szwedzkiej. Kurlandya i część Inflant wraca do Polski. Polacy odnoszą świetne zwycięstwo nad Moskwą, ale zawierają z nią rozejm w Andruszowie. Kozacy poddają się znów Turcyi, za której sprawą wpadają Tatarzy do Polski. Zwycięża ich Jan Sobieski pod Podhajcami. Hetman Jerzy Lubomirski występuje przeciw królowi i z pomocą obcych wojsk zwycięża wojska królewskie. Skołatany tylu nieszczęściami Jan Kazimierz, nie mając już siły powstrzymać niepohamowanej swawoli szlachty, składa koronę.
Michał Korybut Wiśniowiecki (1669-1673), wybrany dla zasług ojca, ks. Jeremiego, który cały majątek poświecił na wojny z Kozakami i Tatarami, nie ma zdolności do rządzenia. W kraju coraz większa niezgoda, Tatarzy z Kozakami wpadają znowu do Polski, Gromi ich Sobieski. Sułtan Mahomet Drugi ciągnie pod Lwów z olbrzymią siłą na zawojowanie Polski. Sobieski cudów waleczności dokazuje. Król zawiera z Turkami haniebny pokój w Buczaczu, płaci okup, odstępuje Ukrainę Kozakom, Podole Turcyi. Szlachta, zamiast bić wroga, wszczyna pod wsią Gołębiem wojnę domową. Turcy wpadają znów w granice Polski z wielką siłą zbrojną. Sobieski odnosi nad nimi pod Chocimem 1673 r. świetne zwycięstwo, które budzi rycerskiego ducha.
Jan III Sobieski. Jan Trzeci Sobieski (1674-1796) znakomity wódz i pobożny rycerz chrześcijański, stacza nieustanne boje z Turcyą. Po pokoju w Żurawnie odbiera Podole i Ukrainę; zawiera przeciw Turkom przymierze z cesarzem Leopoldem, śpieszy na pomoc oblężonemu Wiedniowi, obejmuje tam naczelne dowództwo i 12 września 1683 r. łamie potęgę Turków, podnosi sławę oręża polskiego i ocala całe chrześcijaństwo od niewoli tureckiej. Moskwa obowiązuje się do wspólnej obrony przeciw Turkom i zyskuje od Polski Smoleńsk i Kijów. Król zatrudnia się podniesieniem rolnictwa, nie może jednak wpłynąć na polepszenie rządów. Ostatnie lata swego życia spędza ten król-bohater w ulubionej wiosce Wilanowie, pod Warszawą.
Poseł austryacki i legat papieża błagają króla Jana Sobieskiego o pomoc przeciw Turcyi.
August Drugi (1697-1733) książę saski, nie troszczy się o dobro Polski. Hulaszczem życiem osłabia do reszty powagę królewską i prowadzi Polskę do upadku. Umową karłowicką (1699) pozbywa się Polska Turków, odbiera Podole i Ukrainę z twierdzą Kamieńcem. Król zawiera tajne przymierze z Moskwą. Król szwedzki Karol Dwunasty, wielki wojownik, pokonywa wojsko moskiewskie, wpada do Polski, zajmuje główne miasta. Książę pruski, korzystając z zamieszki, ogłasza się królem Prus za zezwoleniem Augusta, przez co przybywa Polsce groźny wróg. Karol dwunasty pozbawia Augusta tronu. August układa się o rozbiór Polski z Prusami, Moskwą i Danią. Zjazd elekcyjny obiera królem Stanisława Leszczyńskiego (1704-1709) jednego z najlepszych Polaków. Powstaje wojna domowa. Szwecya i Moskwa plądrują w Polsce, rabują kościoły i klasztory, znieważają duchowieństwo. August drugi zrzeka się korony polskiej. Car Piotr Wielki wpada do Polski i rządzi w niej, jakby u siebie. Karol Dwunasty ponosi klęskę pod Połtawą i uchodzi do Turcyi. August Drugi, przyjaciel Piotra Wielkiego, wraca i prześladuje stronników Leszczyńskiego; Leszczyński uchodzi do Francyi. Niezadowoleni Polacy podnoszą wojnę przeciw Sasom i niebacznie oddają się pod opiekę cara Piotra. Ten dyktuje warunki zgody z Sasami i każe je pod osłoną swych wojsk zatwierdzić bez rozpraw na sejmie. Polska zgodziła się na ograniczoną liczbę wojska stałego. Piotr Wielki ogłasza się carem Rosyi (1721). Naokoł przybywa wrogów, a niebaczna szlachta hula swawolnie, cieszy się złotą wolnością, kłóci się wzajemnie, uszczupla siłę zbrojną i pozwala wrogom u siebie dyktować prawa i mieszać się do rządów. Za panowania tego króla powstało przysłowie: „za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa.“
August Trzeci Sas (1733-1763) wybrany pod naciskiem Rosyi wbrew woli ogółu, który pragnie Leszczyńskiego. Ten powraca z Francyi lecz widząc, że nie utrzyma się na tronie wobec prześladowania ze strony Piotra Wielkiego, wyjeżdża z kraju z powrotem. Król francuski mianuje Leszczyńskiego namiestnikiem Lotaryngii. Tam Leszczyński, otoczony miłością obywateli zyskuje tytuł dobroczynnego króla-filozofa. Sasi i Rosyanie zalewają Polskę wojskami. August nie dba o Polskę. Rządzi tu za niego wszechwładny minister Brühl, wielce przewrotny, który powiększa waśń pomiędzy Polakami. Odzywają się głosy ostrzegające i nawołujące do poprawy. Ks. Konarski, Pijar, urządza lepsze szkoły. — W kraju niezgoda, tworzą się stronnictwa, zwane „narodowemi“ (Potockich i Branickich) i „familią“ (Czartoryskich i Poniatowskich). Pragną one przy pomocy obcych mocarstw naprawić rząd, czem zwiększają zamieszanie. Prusy i Rosya bezustannie podniecają szlachtę do niezgody.
Stanisław August Poniatowski (1764-1795), wybrany za wpływem Rosyi, koronuje się w Warszawie. Czartoryscy dążą do naprawy rządu, nie dopuszczają do tego Rosya i Prusy. Król, pełen najlepszych chęci, nie ma siły opierać się temu. Krzewi oświatę i nauki, zakłada w Warszawie szkołę kadetów, z której wychodzą dzielni mężowie; z tej szkoły wyszedł również największy nasz wódz Kościuszko. Miasta i wsie dźwigają się zwolna. Rosya i Prusy wichrzą w Polsce, podburzają magnatów i różnowierców przeciw królowi. Konfederacya w Radomiu, otoczona wojskiem rosyjskiem, uznaje carową Katarzynę Drugą opiekunką Polski, zobowiązuje się równouprawnić różnowierców i nie zmieniać ustaw bez woli Rosyi. Sprzeciwiających się posłów pomiędzy innymi biskupów Załuskiego i Sołtyka i hetmana wielkiego koronnego Wacława Rzewuskiego porywają Rosyanie gwałtem i uwożą w głąb Rosyi, do miasta Kaługi. Przeciw gwałtom rosyjskim zawiązuje szlachta, zamiłowana w swobodzie, konfederacyę w Barze (1768) pod wodzą Puławskiego; toczy walkę, pragnąc wypędzić Rosyan z kraju. Pomagają jej Francya i Austrya. Konfederacya ogłasza bezkrólewie kilku zagorzalców porywa króla (1771), powstaje oburzenie na konfederatów, którzy, rozbici niezgodą, częścią giną w walkach, częścią idą na Sybir i tracą dobra. Puławski uchodzi do Ameryki, tam odznacza się w walkach o jej niepodległość. Rosya pragnie zabrać Mołdawię i Wołoszczyznę, Austrya sprzeciwia się. Za poradą króla pruskiego Fryderyka następuje pierwszy rozbiór Polski, który sejm polski pod grozą wojsk rosyjskich zatwierdza (1773). 
Tadeusz Kościuszko.Prusy biorą Warmię i Prusy królewskie, Rosya Białą Ruś, Austrya Galicyę. W narodzie budzi się potrzeba oświaty. Sejm ustanawia słynną Komisyę Edukacyjną, w której pracują gorliwie najświatlejsi mężowie nad urządzeniem i poprawieniem szkół. Zwolna dźwiga się Polska i odradza. Polska zawiera przymierze z Prusami przeciw Rosyi; sejm czteroletni pomnaża siłę zbrojną do 100 tysięcy i ogłasza 3 maja 1791 roku konstytucyę t. j. bardzo dobre ustawy, zapewniające wolność i swobodę obywatelom, a przedewszystkiem otacza opieką mieszczan i włościan; konstytucyę 3 maja naród przyjął z zapałem; uznały ją obce państwa, prócz Rosyi. Konstytucya nie zadawalnia jednak niektórych magnatów. Za sprawą Rosyi trzech z tych magnatów- zdrajców: Potocki, Branicki i Rzewuski (syn poprzedniego) zawiązuje przeciw niej konfederacyę w Targowicy (1792). Moskwa najeżdża Polskę. Toczy się wojna, w której odznacza się walecznością Książę Józef Poniatowski, bratanek króla Stanisława, i Kościuszko. Król łączy się jednak z Targowicą, a ta, objąwszy ster, obala wzorowe urządzenia sejmu czteroletniego. Prusy i Rosya zabierają znów znaczną część Polski, a ten drugi rozbiór zatwierdza sejm „niemy“ w Grodnie (1793), ograniczając liczbę wojska do 15 tysięcy — i narzuca nowe ustawy. Gwałt ten wywołał przeciw najezdnikom i grabieżcom powstanie pod wodzą Tadeusza Kościuszko. Ten powołał pod broń włościan i poprzysiągł na Rynku krakowskim narodowi, że tak długo będzie walczył, dopókąd nie wypędzi nieprzyjaciela z granic Polski. Z dzielnem wojskiem wyruszył następnie przeciwko Rosyanom, których 4 kwietnia 1794 roku pobił pod Racławicami. W bitwie tej rozstrzygnęli zwycięstwo chłopi z dzielnym Bartoszem Głowackim na czele. Następnie Kościuszko zajął Warszawę, lecz w bitwie pod Maciejowicami został raniony i wzięty do niewoli. Powstanie upadło, a Rosyanie wyrżnęli na przedmieściu warszawskiem „Pradze“ 20 tysięcy bezbronnego ludu; nawet dzieciom nie darowano. Po wzięciu Warszawy, która broniła się bohatersko, powstanie upadło. Lud polski w uznaniu wielkich zasług usypał później Kościuszce pod Krakowem ogromną mogiłę, a zwłoki tego wodza spoczęły obok królów na Wawelu. Rosya, Prusy i Austrya dzielą ostatecznie ziemie polskie między siebie w roku 1795. Król składa koronę.
Kościuszko pod Racławicami.
