Słownik etymologiczny języka polskiego/roz-
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Słownik etymologiczny języka polskiego |
| Wydawca | Krakowska Spółka Wydawnicza |
| Data wyd. | 1927 |
| Miejsce wyd. | Kraków |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
 Strona w Wikisłowniku
| |
roz- tylko we złożeniach; co do znaczenia równe łac. dis-, niem. zer-, (rozerwać: łac. discerpere; rozbić: niem. zerschlagen); narzeczowo oz- (p.) zamiast roz-: ozłomki zamiast rozłomki już w połowie 15. wieku, osierdzie zamiast rozsierdzie(?). Przed s ginie z, więc rosół z *rozsół, rosada z *rozsada (np. kapusty), rosocha z *rozsocha, rospa (rospisty) z *rozspa, rostryha z *roz-strzyga (‘wywłoka’, w literaturze polemicznej 17. wieku); w dawnym języku stale: rosądzać, rosiec, rosierdzie, rosuć, rosypać, roszyrzyć, rożec (rozżec). Oboczność zachodniego i wschodniego roz- wobec południowego i cerkiewnego raz- dowodzi przestawki z pierwotnego *orz-. Złożenia: rozłóg, ‘przestrzeń’; rozoki (Rej i i.), obok rozooki (również dawne), rozokość, rozokowatość. Por. rózga i rożen. Tylko w słowień. raz i przyimkiem bywa: »raz konja (‘z konia’) stopiti«. Tu należy i rus. raskoł, raskolnik, o ‘szyzmie, rozkłóciu cerkiewnem’. Przytaczam tu kilka dawnych złożeń: rozgorzyć i rozgarzać, częste w psałterzu, ‘rozgniewać’ (p. gorzej); rozkwrzeć i rozkwirać (p. skwar), ‘rozpływać’: »jako wosk rozkwirający się«, »rozkwarła się ziemia«; rozkosz (p. kochać), liczba mnoga rozkoszy; »roszurzali«, t.j. ‘rozgniewali’ (p. żurzyć); rozlity obok rozlany; rozliczyty, rozliczytość, zamiast rozliczny, rozliczność; rozprostrzał, rozpostrzeli, rozprostrzeli, zamiast rozpostarł, rozpostarli, na czechizm zakrawa; rozumieć (p. um), z trzecim przypadkiem: »rozumiej modlitwie (głosowi, mnie)«, »nie rozumieli dziwom Twoim; prastary zwrot: »wągle rożgło się jest, t. j. roz-żg-ło, ‘rozpaliło’, »gdy rożgą gniew jego«, ‘rozpalą’ — wszystko z psałterzów (»gdy rożże się«, puławski). W biblji: »ścienne rosiedliny« (»rozpadliny w ścianach«, Leopolita); rozniewać, częste od 14. do 16. wieku (ale w psałterzu stale: rozgniewać); rozdrazić się, ze wstawionem d; rozbitować, ‘rozdzielić’ (p. bitunk). R. 1500: rostań (obok rostanie w 15. wieku), ‘droga rozstajna’; »w rozmaczki jajca« (‘na miękko’); rozgorzlić się, ‘rozgniewać’, Ezop; rostyrkność, ‘ekstaza’, w 16. wieku; roziewić, w 16. wieku, dziś rozdziawić (p. ziew). Mylne zdają się rozbrok i rozkrok, dla ‘hałasu’, z czes. rozbroj.
