Teorya muzyki. (Elementarz muzyczny)/O takcie i rytmie
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Teorya muzyki. (Elementarz muzyczny) |
| Wydawca | Księgarnia S.A. Krzyżanowski |
| Data wyd. | 1911 |
| Druk | Drukamia Uniwersytetu Jagiellońskiego |
| Miejsce wyd. | Kraków |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
Nuty zamknięte w systemie pięciolinijnym, dwiema liniami pionowemi stanowią takt.
Taktem nazwano równy podział czasu.
Ponieważ takt ma ściśle określoną ilość jednostek czasu, musi być wygrana w tym samym czasie taka ilość nut, jaką dany takt zawiera.
Takty znaczymy na początku utworu (zaraz za kluczem) znakami liczbowymi.
Rozróżniamy trzy kategorye taktu:
1. Takt dwuczęściowy.
2. » trzyczęściowy.
3. » składany (dwu i trzyczęściowy).
ad 1. Takt dwuczęściowy i dwukrotnie dwuczęściowy:
22 = 
, 24, 616, 68, 64. Dwukrotnie dwucz.: 416, 48,
44 = 
, 42, 1216, 128, 124.
ad 2. Trzyczęściowy: 316, 38, 34, 32, Trzy razy trzycz.: 916, 98, 94.
ad 3. Takty składane: 58 = 28 + 38, 54 = 24 + 34, 78 = 38 + 48, 74 = 34 + 44.
Rozróżniamy słabe i mocne części taktów.
w takcie złożonym dwuczęściowym 1 i 3 
W takcie trzyczęściowym, mocną jest część pierwsza:
Synkopa (złączenie) wymaga przełożenia akcentu na słabej nucie: 
Rytm powstaje przez kolejne następstwo krótszych i dłuższych wartości nut, zawartych w takcie.
Poczucie rytmu jest wrodzone.
Utwór muzyczny, poprawnie pod względem metrycznym napisany, nie wskazuje w jakiem tempie grać go należy.
Określenie »prędko«, lub »powoli« nie normuje dokładnie tempa.
J. N. Mälzl (r. 1816) sporządził wahadło zegarowe które nazwał metronomem. Wahadełko metronomu da się ustawiać na różną szybkość wahań (na podziałkę). Na nagłówku kompozycyi znajdują się napisy n. p. M. M. 
= 120, to znaczy, według M. (etronomu) M (elcla) należy w 1 minucie wygrać 120 ćwierci. Metronom podaje początkową szybkość. Całego utworu niepodobna grać z metronomem. Prócz metronomu oznaczamy tempa słowami języka włoskiego.
Powoli = lento.
Chodząco = andante.
Szybko = allegro.
Obok tych trzech zasadniczych nazw mamy liczne bliższe określenia tempa muzycznego.
Najczęściej używane określenia:
Lento, grave, largo = bardzo wolno.
Adagio = powoli.
Andante = wolnym krokiem.
Moderato = umiarkowanie.
Allegretto, allegro moderato = nieco prędzej.
Allegro, animato = prędko.
Presto, prestissimo = bardzo prędko.
Bliższe określenia do podanych nazw:
Assai = bardzo (n. p. allegro assai, adagio assai).
Molto, di molto = bardzo.
Non troppo, ma non troppo = nie nadto.
Con fuoco = ogniście.
Con brio = z ożywieniem.
Con moto = ruchliwie.
Agitato = z podnieceniem.
Appassionato = namiętnie.
Vivace = żywo.
Rubato oznacza pewną dowolność tempa, a nawet rytmiki.
Dla chwilowego zwolnienia lub przyspieszania tempa służą wyrazy:
Na zmniejszenie szybkości:
Ritardando (ritard).
Rallentando (rall.)
Allargando.
Slentando.
Na zmniejszenie szybkości siły tonu:
Calando.
Mancando.
Morendo.
Smorzando.
Na oznaczenie zwiększenia szybkości:
Accelerando (accel).
Stringendo (string).
Dla zaostrzenia wyrazu określającego tempo, używa się molto (bardzo), dla złagodzenia poco (mniej) albo poco a poco (coraz, coraz). Natychmiastowe ożywienie tempa: piu vivo, piu mosso, piu stretto.
Wstrzymanie tempa: ritenuto, meno mosso, meno vivo, piu lento. Powrót do dawnego tempa = a tempo, tempo primo. L’istesso tempo = tosamo tempo.
Dynamikę (wzmocnienia i zciszenia) oznaczamy słowami lub znakami.
piano (p.) = cicho,
forte (f.) = mocno,
mezzoforte (mf.) umiarkowanie,
pianissimo (pp.) b. cicho,
piano pianissimo (p. p. p.) najciszej,
fortissimo (f. f.) b. mocno,
forte fortissimo (f. f. f.) najsilniej,
fortepiano (fp.) mocno, cicho,
sforzando (sf.) mocne uderzenie jednego tonu.
Wzmacnianie oznaczamy graficznie 
; z tłumianie 
.
Wstrzymanie tempa: ritenuto, meno mosso, meno vivo piu lento. Powrót do dawnego tempa = a tempo, tempo primo. L’itesso tempo = tosamo tempo.
Łuk (legato) nad nutami ma dwojakie znaczenie.
Jeżeli łuk łączy nuty tej samej wysokości, oznacza, że nuty te nie będą osobno uderzane: 
= 
; łuk łączący nuty różnej wysokości, wskazuje, że nuty te mają być zagrane łącznie (legato). Punkty nad nutami oznaczają, że nuty te należy grać staccato t. j. urywając. W wówczas nie wytrzymujemy całej wartości nuty:
= 
Kreski nad nutami, oznaczają »staccatissimo« t. j. jeszcze krótsze wytrzymywanie wartości nut
= 
= 
Punkty nad nutami i łuk: 
oznacza grę »portamento«, t. j. wartość nut będzie wytrzymana, chociaż nuty należy lekko odrywać.
W nowszych czasach, używają kompozytorowie prócz nomenklatury włoskiej, także tłumaczonej na swój język macierzysty.
