Z historii naturalnej dzika
| Dane tekstu | ||
| Autor | ||
| Tytuł | Z historii naturalnej dzika | |
| Pochodzenie | Łowiec, rok LIX, nr 1-2. | |
| Wydawca | Małopolskie Towarzystwo Łowieckie | |
| Data wyd. | 1 stycznia 1938 | |
| Miejsce wyd. | Lwów | |
| Źródło | Skany na Commons | |
| Inne | Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
| |
| ||
| Indeks stron | ||
Rząd parzystokopytnych ssaków, reprezentowany na ziemi przez bardzo wiele rodzajów i gatunków, obejmuje również rodzinę świniowatych (Suidae), która wraz z rodziną hipopotamów (Hippopotamidae) stanowi osobliwy podrząd parzystokopytnych nieprzeżuwających. Podrząd ten w dawniejszych epokach rozwoju ziemi, bogaty w najrozmaitsze gatunki, przedstawia dziś tylko końcowe gałęzie niegdyś obficie rozrosłego pnia rodowodowego. Przedstawiciele tego podrzędu ustępują miejsca swoim wcale bliskim krewniakom, przeżuwaczom, które do obecnie panujących na ziemi czynników siedliskowych są bardziej dostosowane. Dzik zatem jako reprezentant rodziny świniowatych jest zwierzęciem ulegającym także miarowo powolnej zagładzie.
W współczesnej nam fazie rozwoju ziemi żyjące gatunki rodziny świniowatych dzielimy na dwie podrodziny: na świnie (Suinae) i na pekary albo dwupępkowe (Dicotylinae). Świnie zamieszkują Azję, Afrykę i Europę czyli Stary Świat, dwupępkowe zaś Amerykę. Wspomniana ostatnio podrodzina odznacza się tym, że w tylnej części grzbietu znajduje się gruczoł, który wydziela ciecz oleistą o woni piżma. Gruczoł ten uważany jest za pozostałość drugiego pępka, skąd nazwa tej podrodziny.
Podrodzina świń obejmuje dziś sześć jeszcze rodzajów. Są nimi: 1) Świneczka (Porcula Hodgs), 2) Gulak (Potamochoerus Gray), 3) Jeleniak (Babirussa Frisch), 4) Guziec (Phacochoerus Cuv.), 5) Puszczak (Hylochoerus Thom.) i 6) Świnia (Sus Linn.).
Rodzaj Świneczka (Porcula Hodgs.), mniejsza od naszego zająca, żyje na obszarach porosłych trawą i krzakami, południowych stoków Himalajskich. Rodzaj Gulak (Potamochoerus Gray) odznacza się tym, że między oczyma a nosem występuje kostny wyrostek w postaci guli. Żyje w kilku gatunkach w lasach i na stepach Afryki środkowej. Są to świnie uważane z całej podrodziny za najpiękniejsze z postaci i najżywsze w ruchach. Rodzaj Jeleniaka (Babirussa Frisch) charakteryzują górne kły, które zamiast wychodzić wprost z pyska, przebijają podniebienie i wychodzą przez otwory górnej powierzchni ryja na zewnątrz. Jeleniak żyje na wyspach Celebes i na wyspach Moluckich. Rodzaj Guziec (Phacochoerus Cuv.) odznacza się dwoma brodawkowatymi naroślami na policzkach. Świnie te ze względu na swoją postać uchodzą za najbrzydsze z całej podrodziny. Zamieszkują kraje Afryki, na południe od Sahary leżącej. Rodzaj Puszczak (Hylochoerus Thom.) o maści wyłącznie czarnej, przebywający w tropikalnych puszczach Afryki, odznacza się wielkimi rozmiarami i wcześnie zanikającym trzecim zębie siecznym. W końcu rodzaj Świnia (Sus Linn.) najprymitywniejszy ze wszystkich rodzajów posiada cechy występujące przeważnie w naszym dziku, a częściowo w naszej świni domowej. Rodzaj ten zamieszkuje północną Afrykę, całą Europę, Azję i wyspy Azjatyckie. Wykazuje on wielką zmienność swoich gatunków oraz zdolność do wytwarzania rozmaitych ras lokalnych. Odnosi się to przede wszystkim do gatunków zamieszkujących wyspy, znajdujące się przy południowo-wschodnich krańcach azjatyckiego kontynentu.
Systematyka zoologiczna dzieli wszystkie gatunki przynależne do rodzaju lineuszowskiego (Sus Linn.) na trzy grupy:
1) na grupę o typie gatunku Świni brodawkowatej (Sus verrucosus, Müll. et Schleg.);
2) na grupę o typie gatunków Świni paskowanej (Sus vittatus, Müll. et Schleg.);
3) na grupę o typie gatunków Dzika (Sus scrofa, Linn.).
Za zasadę, wyróżniającą te trzy grupy przyjęto wysokość kości łzowej na brzegu oczodołowym oraz jakość przecięcia poprzecznego przez samczy dolny kieł. W rozpatrzenie tej zasady bliżej tu wchodzić nie będziemy.
Przedstawicielem grupy gatunku świni brodawkowatej jest Sus verrucosus. Grupa świni brodawkowatej charakteryzuje się tym, że uwłosienie młodocianych form jest słabo zaznaczone a na twarzy występują brodawki, którym odpowiadają kostne szorstkości na kościach nosowych. Łuk jarzmowy wystaje znacznie i jest w pewnym stopniu nabrzmiały. Jest to forma wyspowa, reprezentowana tylko przez dzikie a nie udomowione zwierzęta. Żyje na Sumatrze, Jawie, Borneo, Celebes, na Wyspach Moluckich i Filipińskich w licznych lokalnych podgatunkach. Z tych świnia celebeska (Sus celebensis Müll. et Schleg.) i świnia mała (Sus minutus Heude) są formami karłowatymi, natomiast świnia brodata (Sus barbatus Müll.), żyjąca na wyspie Borneo, jest formą dużą.
Grupa świni paskowanej (Sus vittatus Müll. et Schleg.) jest reprezentowana przez gatunek o tej samej nazwie. Odznacza się ona białymi wstęgami biegnącymi od kąta warg ku szyi, krótką a wysoką czaszką i przeważnie mniejszą wysokością kości łzowej, niż u dzika. Żyje na wyspach, począwszy od wysp Adamańskich do Timoru, w licznych lokalnych podgatunkach, nazwanych od poszczególnych wysp. Z tych podgatunków najbardziej znanym jest w Japonii żyjący Sus leucomystax Temm.
Grupa dzika (Sus scrofa Linn.) obejmuje również dwa gatunki. Z tych jeden gatunek świnia grzywiasta (Sus cristatus Wagn.) odznacza się obfitym wykształceniem szczeci na karku i zamieszkuje Indie, półwysep Malajski i wyspę Cejlon. Drugi gatunek w postaci naszego dzika (Sus scrofa Linn.) jest zwierzęciem kontynentalnym i zamieszkuje zachodnie obszary Starego Świata, a więc Europę, północną Afrykę, a w Azji sięga do Tybetu i po rzekę Amur.
Z licznych podgatunków: Sus scrofa meridionalis Major żyje na Sardynii, S. scrofa barbarus Sclat. — w Afryce północnej, S. scrofa nigripes Blanf. — w Tybecie, S. scrofa lybicus Gray., S. scrofa aper Briss. i S. scrofa fasciatus Schreb. — w Małej Azji i Syrii, S. scrofa pliciceps Gray i S. scrofa plicifrons Fitz. — w Japonii i Chinach.
Nasz dzik występuje prawdopodobnie w kilku podgatunkach, które należałoby poddać bliższej analizie naukowej. Niewątpliwie w lasach zachodniej Polski żyje podgatunek nazwany przez naukę Sus scrofa scrofa Linn. Podgatunek ten sięga aż po Puszczę Białowieską. Na obszarze wschodniej i południowo-wschodniej Polski przebywa podgatunek Sus scrofa attila Thom. Wyróżniony dla Puszczy Nalibockiej Sus scrofa falzfeini okazał się po przeprowadzeniu badań przez Adlerberga identycznym z podgatunkiem Sus scrofa attila Thom. Czaszki dzików Falz-Feina znajdujące się w Muzeum w Berlinie są o znacznych wymiarach, bo dochodzą do 560 mm długości, co tłumaczy się teorią Bergmanna, orzekającą, że w kierunku północno-wschodnim wielkość dzikich ssaków Europy staje się coraz to większa.
Poszczególne gatunki oraz podgatunki grupy świni grzywiastej, jak i grupy dzika, dały początek naszym świniom domowym, rozmieszczonym po całej kuli ziemskiej. Zootechnicy wyróżniają dwa główne szeregi: szereg europejski i szereg indyjski. Pierwszy szereg wyprowadzają od grupy dzika, drugi szereg od grupy świni grzywiastej. Przez skrzyżowanie udomowionych dzikich form powstały rozmaite rasy świń domowych.
Osobliwym znamieniem wogóle świń a przede wszystkim naszego dzika, zwanego w języku myśliwskim „czarnym zwierzem“, jest szkielet głowy w postaci potężnego klina. Budują go nie tylko wydłużone kości pyska ale także kości czaszki, z których czołowe, ciemieniowe jak i górne potyliczne są spneumatyzowane. Oczodoły ku tyłowi całkiem otwarte, posiadają słabo wykształcony wyrostek oczodołowy. Charakterystycznym w szkielecie dzika są dwa rowki, które biegną na kości czołowej od otworu nadoczodołowego ku przodowi. Wyraźnie się zaznacza kość łzowa, ważne znamię przy odróżnianiu poszczególnych grup świń. Wciska się ona tak daleko ku przodowi, że w wielu wypadkach oddziela kość czołową od kości szczękowej. Ten sam objaw wykazują kości międzyszczękowe, które ciągną się daleko ku tyłowi i niekiedy oddzielają kości nosowe od kości szczękowych. Wydłużenie pyska powodują silnie rozwinięte kości szczękowe, które w okolicy zębodołu kłowego silnie nabrzmiewają. Podstawę klina tworzy powierzchnia karkowa utworzona wyłącznie z kości potylicznej, wysoka i tworząca z powierzchnią przednią czaszki kąt ostry.
Silny rozwój szkieletu głowy osadzonej na krótkiej szyi sprawia, że w ogólnym pokroju ciała zwierzęcia część głowowa wybija się na pierwsze miejsce, zajmując prawie jedną trzecią długości całego ciała.
Tułów dzika jest ścieśniony z boków, przy czym grzbiet jest mocno wypukły, wyższy od lędźwi i od krzyża. Tył ku ogonowi mocno ścięty. To silne rozwinięcie przedniej części ciała w stosunku do reszty tułowia jest najbardziej charakterystycznym znamieniem jego budowy. Ciało dzika osadzone jest na silnych odnóżach, przystosowanych do dalekich wędrówek, szybkiego biegu, znacznych skoków i nagłych zwrotów. Uszy kształtu trójkątnego, duże, ruchliwe, bądź przylegają do ciała, bądź też od niego odstają — zależnie od stanu psychicznego zwierzęcia. Silnie rozwinięte małżowiny uszne świadczą o czułym słuchu dzika. Oczy małe, ciemne, są ozdobione wyraźnie się zaznaczającą czarną brwią. Ryj krążkowaty, posiada dwa otwory nozdrzowe, prowadzące do nadzwyczaj wydłużonej jamy nosowej, kryjącej w sobie silnie rozwinięte muszle nosowe, co świadczy o nadzwyczajnej czułości powonienia dzika.
Na uzębienie dzika składa się 44 zębów, po 22 w każdej szczęce. Formuła zębowa przedstawia się następująco: w każdej szczęce występuje po 6 zębów siecznych, po 2 kły, po 8 zęb. przedtrzonowych i po 6 zęb. trzonowych. Zęby sieczne w górnej szczęce są osadzone bardziej pionowo, natomiast w dolnej prawie całkiem poziomo. Kły górne u podstawy grube i puste, są zwrócone ku górze i na swej przedniej powierzchni mocno ścierane przez kły dolne. Te ostatnie o przekroju trójkątnym wyrastają ponad ryj z boku. Są one o wiele dłuższe od górnych, silnie zagięte na boki i ku tyłowi oraz mocno osadzone w dolnej szczęce. Obie pary kłów pokrywa bardzo twarde szkliwo, starte na powierzchniach przylegających do siebie, dzięki czemu krawędzie powierzchniowe oraz końce kłów są nadzwyczaj ostre. Ponieważ kły dolne szybciej rosną od kłów górnych, stają się z czasem od nich o wiele dłuższe. Zęby przedtrzonowe i trzonowe posiadają nierówne powierzchnie o licznych sęczkach, dzięki którym zwierzę może miażdżyć wszelkie roślinne i zwierzęce pokarmy.
Ciało dzika pokryte jest grubą skórą, dochodzącą na karku do 2 cm grubości. Ścieńcza się ona ku spodowi ciała, a na zgięciach i za uszami jest bardzo cienką, a nawet delikatną. W skórze występują gruczoły potowe, wydzielające silną i przenikliwą woń, którą można wyczuć już z pewnej odległości. Stąd też mięso dzika pozostawione dłuższy czas w skórze, nabiera niemiłego zapachu. Ze skóry wyrastają włosy w postaci grubej szczeci, najdłuższej na karku i na przedniej części grzbietu, krótszej na reszcie ciała. Obok szczeciny na porę zimową wyrasta ze skóry kędzierzawy, bardzo gęsty włos wełnisty. U starych dzików szczeć na karku wyrasta do 18 cm długości i dzięki mięśniom podskórnym może się jeżyć. Zjeżona na karku szczeć robi dzika wyższym niż jest w istocie. W zimie włos szczeciowy do ⅚ swej długości od nasady czarny, na końcach rudawo-szary, przechodzi w pędzelek o 5—6 szczecinek. Włos wełnisty jest koloru płowego. Ogólna barwa owłosienia dzika przedstawia się różnie, zależnie od pór roku. W zimie wskutek silnego rozwoju włosów wełnistych wystaje tylko mała część włosów szczeciniastych na czarno zabarwiona. A ponieważ szczecinki formujące pędzelek są rudawe, ogólna barwa zwierzęcia nabiera odcienia rudawo-czarnego. W lecie natomiast, gdy włosy wełniste wypadną, a pozostaną tylko włosy szczeciniaste, które pod wpływem czynników atmosferycznych tracą pędzelkowate końce, ogólna barwa dzika przybiera odcień prawie że czarny.
Dziki dorastają do znacznej wielkości. Długość rosłych okazów dochodzić może do 1,90 m bez ogona, który mierzy zwykle 25 cm. Wysokość ciała w kłębie wynosi często 1 m, a waga żywa do 300 kg. Podane wielkości wahają się w dosyć znacznych granicach. Zależy to od siedliska, od pory roku i od obfitości pożywienia. Dziki mieszkające w bagnistych okolicach są zwykle większe, zamieszkujące suche lasy, mniejsze. Pomniejszenie wymiarów zauważono również u dzików zamieszkujących wyspy na Morzu Śródziemnym.
„Zwierz czarny“ jest zwierzęciem wszystkożernym, przeważnie jednak roślinożernym. Żerując w lesie, zjada żołędzie, bukwie, orzechy, grzyby, żerując na polach, kartofle, buraki, rośliny strączkowe i zboże. Ustawicznie ryjąc w ziemi, wyrzuca na wierzch robaki, larwy owadzie, mięczaki, myszy, które z łatwością wyczuwa węchem i zjada. Ze smakiem zjada również jaja, jakie znajduje w naziemnych gniazdach ptasich. Nie gardzi także padliną, a przyciśnięty głodem tropi zwierzęta zranione, trawione chorobą albo wynędzniałe z głodu. Są znane wypadki, że dzik chodzi w trop za zranionym jeleniem lub kozłem, a dopędziwszy swą ofiarę, jednym cięciem swych szabel powala ją i pożera. Rzadszymi już są wypadki pożerania swego własnego potomstwa.
Za dnia przebywa zwykle dzik w swym legowisku, pod wieczór dopiero opuszcza je i udaje się na poszukiwanie jakiegoś bagnistego miejsca, w którym by się mógł w mule bagiennym wykąpać. Po zażyciu błotnistej kąpieli i wytarciu skóry o najbliższe pnie drzewne, udaje się na poszukiwanie żeru bądź w lesie bądź na pobliskich polach. W okresie dojrzewania zbóż i wegetacji roślin okopowych wyrządza na polach bardzo znaczne szkody, nietyle przez zjadanie uprawianych przez człowieka roślin, ile przez niszczenie kultur. W żerowaniu na polach jest tak zapamiętały, że w wielu wypadkach nie daje się z nich wypłoszyć stosowanymi przez człowieka sposobami. Nie rzadko padają również ofiarą jego plądrowania także i kultury leśne, mimo przedsiębranych przez leśników zabiegów ochronnych w postaci silnych zagrodzeń i płotów. W tych wypadkach należy uważać dzika za zwierzę szkodliwe.
Czas rui przypada na jesień, przeważnie pod koniec listopada. Wtedy do stad przyłączają się z reguły samotnie żyjące odyńce i po odpędzeniu młodych samców odprawiają z maciorami gody weselne. W okresie rui samce staczają między sobą zawzięte i długotrwałe walki. Rzadko kiedy kończą się one śmiercią jednego ze współzawodników. Przy odprawianiu godów weselnych darzy samiec samicę pewnego rodzaju czułościami, uderzając w jej ciało kłami, często w sposób bardzo niedelikatny. Akt pokrycia ma przebieg dosyć mozolny. Po pokryciu zdarza się nierzadko, że oblubieniec swą oblubienicę ugryzie mocno w szyję. Ciężarna samica przygotowuje sobie legowisko w gąszczu, wyścielając je liśćmi, mchem i szpilkami. Okres ciąży trwa od 16 do 20 tygodni, przy czym młode samice noszą dłużej niż stare maciory. Matka po urodzeniu młodych, w przygotowanym legowisku, pielęgnuje je przez dwa tygodnie, pozostawiając swe potomstwo bez opieki tylko na bardzo krótki okres czasu celem wyszukania dla siebie pożywienia. Potem rodzina, złożona niekiedy z 12 sztuk, opuszcza legowisko i wraz z matką poczyna żerować na własną rękę. Często kilka samic ze swoimi młodymi łączy się we wspólne gromady czyli watahy. Gdy przypadkowo matka młodym zginie, opiekę nad pozostałymi warchlakami obejmuje któraś z innych samic. Młode dziczki są rudawe o ciemnych podłużnych paskach. Gromadzie młodych przewodniczy matka, która idzie zawsze na czele gromady. Młode odznaczają się nadzwyczajną zwinnością i wesołością. Po 19 miesiącach życia jest już dzik płciowo dojrzały, rośnie jednak nadal i swoje ostateczne wymiary osiąga w 5 lub 6 roku życia. Długość wieku podają na 20—30 lat.
Głównym siedliskiem dzika jest las lub bór, na co wskazuje budowa jego ciała, przystosowana do zwartych ostoi kniejowych, przez które dzięki klinowatej głowie i ścieńczonemu ciału z łatwością się przedziera. Najchętniej przebywa w drzewostanach liściastych, o znacznie wilgotnym podłożu, przegradzanych młodymi zagajnikami szpilkowymi. W gąszczu tych zagajników chętnie się za dnia zaszywa i robi sobie wypoczynkowe legowiska. Wspomniane powyżej siedliska dostarczają mu w obfitości pożywienia, odpowiedniego spokoju podczas żerowania i schronu przed tropiącym go człowiekiem.
W Polsce jest dzik jeszcze zwierzęciem nierzadkim. Występuje wszędzie gdzie są lasy, brak go zupełnie na obszarach bezleśnych.
|
Literatura:
Odbitka z „Łowca“
Nr 1—2, z dnia 1 stycznia 1938
|
