Encyklopedyja powszechna (1859)/Amerykańskie Kościoły
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Encyklopedyja powszechna |
| Tom | Tom I |
| Rozdział | Amerykańskie Kościoły |
| Wydawca | S. Orgelbrand |
| Data wyd. | 1859 |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
Amerykańskie Kościoły. Spowiednik i jałmużnik Kolumba ojciec Solozzono, z zakonu Mariae de Mercede, był pierwszym apostołem nowego świata. Zakon jego miał tu później wielkie zakłady, posiadał ośm obszernych prowincyj i dokonał wiele przecudnych nawróceń. Kiedy w roku 1493 puścił się Kolumb z Kadyxu po raz drugi, dla odkrycia nowych krajów, udało się z nim dwunastu kapłanów tak świeckich jako też z różnych zakonów, pod przewodnictwem Bernarda de Buil, Benedyktyna, dla opowiadania w tym kraju Ewangelii; papież mianował go generalnym wikaryjuszem apostolskim dla Ameryki. Większa część tych, którzy się z Hiszpanii udali powtórnie z Kolumbem, byli to złoczyńcy co pouciekali, z więzień zasłużywszy na karę śmierci: jedyną ich pobudką była chciwość złota i nadzieja bezkarności; nie mieli oni ani religii, ani obyczajów; nie dziw więc, źe tacy ludzie dopuszczali się na Amerykanach okropnych zbrodni; lecz missyjonarze nie brali w nich żadnego udziału, owszem stawili silny opór gwałtom i okrucieństwom, ale nadaremnie. Sam Robertson, chociaż protestant, oddaje im chlubne świadectwo; tak bowiem pisze: „Missyjonarze posyłani do Ameryki, stosując się do ducha religii, którą głosić byli obowiązani, naganiali mocno mniemania spółrodaków we względzie Amerykanów, potępiali podział ich pomiędzy siebie tak jak bydląt, i uważali to postępowanie za przeciwne przyrodzonej sprawiedliwości, przepisom chrześcijanizmu i prawdziwej polityki. Dominikanie, którym naprzód było poruczone nauczanie Indyjan, najmocniej się opierali takim podziałom. W roku 1511 ojciec Monterino, jeden z najsławniejszych kaznodziei powstawał w kościele w San Domingo przeciw temu nadużyciu, z całą potęgą wymowy; gubernator, przedniejsi urzędnicy osady i wszyscy świeccy obecni kazaniu, żalili się przed jego przełożonymi; ale ci nie tylko że mu nieprzyganili, owszem, potwierdzili jego naukę, jako prawdziwie pobożną i odpowiednią obecnym okolicznościom“ Amerykanie znaleźli także jednego z najżarliwszych swych obrońców w Bartłomieju Las Casas (ob.), bohaterze chrześcijańskiej miłości. Urodził się on w Sewilli r. 1474 z familii francuzkiej, której gałęź dotąd istnieje i z niej pochodził hr. Las Casas, towarzysz i historyk wygnania Napoleona na wyspie ś. Heleny. Mając lat 19, wraz z swym ojcem, towarzyszył Kolumbowi, podczas drugiej wyprawy, a będąc świadkiem niegodziwości swych rodaków w Ameryce, powziął zamiar powściągnienia onych. Po przybyciu więc do Hiszpanii, przyjął święcenia kapłańskie i powrócił do Ameryki bronić Indyjan świętością swego charakteru. Po wielu latach niebezpieczeństw i trudów wszelkiego rodzaju, kiedy się przekonał, że łagodnością i dobrocią niezdoła poskromić dzikości Hiszpanów i niepowstrzyma niesprawiedliwości, począł im wyrzucać z całą mocą ich zbrodnie. Tych Amerykanów, co się mu dostali w podziale, obdarzył wolnością; ale przykład jego zamiast znaleść naśladowców, zapalił przeciw niemu nienawiść i narażał jego życie na niebezpieczeństwo. Pomimo tego, nie przestawał on uciśnionych cieszyć, gnębicieli gromić, i przesyłać do Madrytu zażaleń. Nareszcie kiedy w Ameryce nikt go niesłuchał, a z Europy nieodbierał odpowiedzi; udał się osobiście do niej, dla otworzenia oczu królowi Ferdynandowi: ale ten niedługo umarł. Las Casas postanowił jechać do młodego monarchy Karola V, powstrzymał go kardynał Xymenes, który zostawszy regentem państwa, przyrzekł użyć wszelkich środków do powściągnienia nadużyć, i w rzeczy samej wysłał trzech znakomitych zakonników Hieronimitów, aby czuwali nad osadami: nadto przydał im Zuaza prawnika, męża wielkiej poczciwości, opatrzywszy go władzą nieograniczoną sądzenia wszystkich spraw w osadach. Las Casas towarzyszył im z tytułem opiekuna Indyjan. Lecz po przybyciu i po wzięciu na uwagę rzeczy, uznali za niepodobieństwo przyjąć plan podany przez Las Casasa i zalecony przez kardynała, dla tego postanowili dokonany podział utrzymać, a przez nowe ustawy nadużyciom zapobiedz. Las Casas wyrzucał im publicznie ich bojaźliwość i pomimo pogróżek śmierci, postanowił na nowo odpłynąć do Europy, dla przedstawienia całej rzeczy samemu Karolowi V, który objął rządy Hiszpanii. Podał on plan ukolonizowania i nawracania Indyjan, prawie taki sam, jakiego później użyli Jezuici przy nawróceniu Paragwaju. Jako widocznie pożytecznego nieodrzucono wprawdzie, ale odłożono jego wykonanie na dalszy czas; kiedy się zaś długo przeciągało, ośmiu kaznodziei królewskich udało się do rady Indyjan i zniewalali ją do wykonania planu Las Casasa. A kiedy jeden z biskupów przysłany przez nieprzyjaciół Indyjan z Ameryki, począł mówić źe Hiszpanija ma prawo tak postępować z Indyjanami, bo oni z natury są niewolnikami i nigdy nie mogą być ucywilizowanymi, Las Casas odrzekł: „Nasza religija chrześcijańska jest powszechną; udziela się wszystkim ludom świata; wszystkie ludy zarówno przyjmuje i nikomu nie odbiera wolności; nie wtrąca podbitych w niewolę pod pozorem jakoby z natury byli niewolnikami.“ Krótki opis postępowania Hiszpanów z Amerykanami tak zakończa: „Ja brat Bartłomiej Las Casas, z zakonu ś. Dominika, przybyłem z miłosierdzia boskiego do dworu hiszpańskiego, aby piekło usunięte zostało od Indyjan, i także wzruszony staraniem i politowaniem nad moją ojczyzną Kastylliją, aby Bóg niezagubił jej za popełnienie ciężkich grzechów przeciw swej wierze, przeciw swemu honorowi i bliźnim, kończę tę krótką relacyją w Walencyi dnia 2 Grudnia 1542 r. Szkody jakie poniosły korony Kastylii i Leonu, przez te rzezie i wytępienia, ślepi zobaczą, głusi usłyszą, niemi wygłoszą, a mądrzy osądzą. A ponieważ ja odtąd żyć długo nie mogę, powołuję się przeto do świadka Boga, do świadectwa wszystkich hierarchij i chórów anielskich, wszystkich świętych całego niebieskiego dworu, i do wszystkich ludzi całego świata, iż rzekłem słowa prawdy aby zdjąć ciężar z mego sumienia“ Skończyło się na tem, że mu dano przestrzeń ziemi około 300.000 mil, znaną pod imieniem prowincyi Cumana, a później mianowano biskupem Chiapy, gdzie bronił nieszczęśliwych, którym całe swe życie poświęcił. W południowej Ameryce wymowny Yieira, Jezuita, którego nazywają amerykańskim Bossuetem, zmarły w r. 1697, nader wiele przyczynił się do rozszerzenia religii chrześcijańskiej. W Kalifornii Jezuici także bardzo zbawiennie pracowali, a szczególniej w Paragwai. Zaczęte missyje przez Jezuitów po ich zniesieniu przez Klemensa XIV 1773 r., ciągnęli dalej Dominikanie i Franciszkanie; a po przywróceniu Jezuitów w r. 1814 przez Piusa VII, znowu Skutecznie przykładali się do rozszerzenia wiary katolickiej w Ameryce. Można śmiało powiedzieć, źe w żadnej części świata, nie czyni katolicyzm tak szybkich postępów, jak w Ameryce; dzisiaj bowiem, podług księdza Lamiron, liczy ona do trzydziestu milijonów katolików, a podług innych nawet do czterdziestu, to jest: do trzydziestu w południowej, gdzie zaledwie dwakroć sto tysięcy jest pogan, a do dziesięciu w północnej. Podług ojca Pawła od ś. Aloizego Karmelity, Kościół katolicki liczy dzisiaj w Ameryce dziewięćdziesiąt siedm arcybiskupstw, biskupstw, wikaryjatów i prefektur. Oto ich nazwy, według porządku mniej więcej alfabetycznego: 1) Biskupstwo Antequera albo Oaxaea w Mexyku. Założone w 1547 roku przez Pawła III Antequera jest stolicą biskupa, a Oaxaca jest nazwą prowincyi, obejmuje 1,800 mil □ i liczy do 800,000 katolików, między któremi większa połowa Indyjan. Najznakomitszym miastem jest Oaxaca, liczące 40,000 wiernych, a Antequera tylko 4,000. Dawniej najwięcej w tej dyjecezyi pracowali księża Dominikanie: mieli bowiem w niej dwadzieścia sześć osad. — 2) Biskupstwo Antyjochija. Dyjecezyja ta w nowszych czasach założona w południowej Ameryce, w Nowej Granadzie. Liczy do 200,000 katolików, a Antyjochija, stolica biskupa do 10,000. — 3) Biskupstwo Arequipa, w Ameryce południowej, jest sufraganiją arcybiskupstwa Limy. Ma rozległości około 1,300 mil □; katolików liczy 200,000, a stolica biskupia 30,000. — 4) Arcybiskupstwo Bahia albo St. Salvador, w cesarstwie Brazylijskiem, liczącém 7 milijonów mieszkańców prawie, wszystkich katolików, na przestrzeni wyrównywającej niemal całej Europie; arcybiskupstwo liczy 800,000 katolików, a stolica do 180,000. W zaprowadzeniu tu religii chrześcijańskiej, szczególniejsze zasługi położyli Jezuici. W drugim zaraz roku po wybudowaniu tego miasta (1549 r.), osiadło ich tu 10, a w r. 1740 było już 300. Kościół w Bahii niegdyś Jezuitów, a dzisiaj katedralny, wspaniałością swoją prawie wszystkie kościoły przechodzi. — 5. Arcybiskupstwa Baltimoru. Miasto Baltimore w r. 1788 przez Piusa VI wyniesione na stolicę biskupią, a w 1808 r. na metropoliję, otrzymało 4 sufraganów, a po odbyciu synodu prowincyjalnego w r. 1843 i po zatwierdzeniu go otrzymało ich 21. Dyjecezyja Baltimoru liczy 670 mil □ rozległości. Obejmuje prowincyje: Maryland i Kolumbiję. Liczy do 100,000 katolików, 59 kościołów i 26 stacyj, 80 kapłanów, 5 duchownych instytutów. — 6. Biskupstwo Bostonu. Biskupstwo to należące do Stanów Zjednoczonych, powstało w r. 1808; obejmuje pięć stanów: Maine, New Hampshire, Massachusets, Rhode-Is-land i Vermont. Pomimo wielkich przeszkód, religija katolicka uczyniła tu znaczne postępy: dzisiaj liczy 70.000 wiernych. Stolica biskupia na 90,000 mieszkańców, ma 24,000 katolików: w dyjecezyi jest 32 kościołów, 15 stacyj, 37 kapłanów i 1 duchowny instytut. — 7. Biskupstwo Buenos Ayres. Założone w r. 1620, liczy do 600,000 wiernych, z których w stolicy biskupiej znajduje się 90,000. — 8. Biskupstwo Kalifornii. Kalifornija należała dawniej do dyjecezyi Sonora, ale w r. 1840 Grzegorz XVI papież założył w niej nową dyjecezyję i pierwszym jej biskupem został Franciszek Garcia Diego zakonu ś. Franciszka. Dzisiaj liczy ona do 100,000 wiernych. — 9. Biskupstwo Kartageny (Carthagena in Indiis). W północnej stronie Ameryki południowej, w państwie Nowej Granady, nad morzem Karaibskiem, portowe miasto Kartage-na, założone w r. 1553 przez D. Pedro de Herradia, jest stolicą katolickiego biskupa. Było widownią chrześcijańskiej miłości bliźniego, posuniętej do najwyższego stopnia, przez Piotra Klawera, kapłana z Towarzystwa Jezusowego, który się zawsze podpisywał Apostołem Murzynów, i im służył przez lat czterdzieści. Oczekiwał nad morzem w czasie oznaczonym na ich przybycie: słabych wyprowadzał z okrętu, odwoził na miejsca wskazane; wszystkim obmyślał pożywienie, okrycie, mieszkanie, odwiedzał ich w dzień, pocieszał, nauczał prawd wiary chrześcijańskiej i blizko milijona ochrzcił; za to też w r. 1851 policzony został w poczet Błogosławionych. Dyjecezyja ta liczy do 200,000 wiernych, a miasto Kartagena 20,000. Kartagena jest sufraganiją arcybiskupstwa Bogota.— 10. Apostolska prefektura Cayenne albo Francuzka Guyana, obejmująca osady francuzkie w Południowej Ameryce, rozciąga się na 1,400 mil W r. 1845 liczyła ludności do 30,000, pomiędzy którą połowa jest religii katolickiej. Stolica biskupia ma 3,000 katolików. — 11. Arcybiskupstwa Charcas albo La Plata (w Boliwii). Miasto La Plata budowane w 1535. a w 1553 r. przez Pawła III papieża uczynione stolicą biskupią. W r 1605 podniesione na metropoliję liczy 300,000 katolików, a stolica do 30,000. — 12. Biskupstwo Chicago, w Ameryce Północnej, w Stanach Zjednoczonych, w stanie Illinois, który ma 1,500 mil Dawniej kraj ten należał w części do dyjecezyi Vincennes, a w części ś. Ludwika. W roku 1843 otrzymał oddzielnego biskupa; liczy katolików około 30,000, a stolica biskupia 10,000. Pierwszym biskupem tej nowej dyjecezyi był Quarter, przedtem proboszcz w Nowym-Jorku. — 13. Biskupstwo Cincinnati. Kiedy Edward Fenwik Dominikan przybył do tego kraju, znalazł na pięknych brzegach rzeki Ohio 70 osób religii chrześcijańskiej; a dzisiaj biskupstwo to założone r. 1800, liczy 70 kościołów, 50 innych stacyj, 67 kapłanów, dwa duchowne zakłady i do 70,000 katolików. — 14. Biskupstwo Comayagua, założone w r. 1530, stolica biskupia była dawniej w Truxillo. Obejmuje dzisiaj około 5,000 mil ; ma 60 parafij i katolików do 300,000, w stolicy biskupiej do 20,000. — 15. Biskupstwo Conception, w Ameryce Południowej; stolica jego była w 1564 w Imperiale, a w 1603 r. przeniesiona do Conception. Rozciąga się znacznie nad Oceanem i dzisiaj liczy przeszło 300,000 wiernych, a biskupia stolica do 11,000. — 16. Biskupstwo Cruz de Sierra, w Ameryce Południowej, w państwie Boliwija, graniczy z Brazyliją, Paragwajem i Charcas, nazwę ma od prowincyi. Była kiedyś głównym punktem działania księży Jezuitów. Biskupstwo założone w r. 1605; jego stolica w mieście San Lorenzo della Frontera. Dyjecezyja liczy wiernych przeszło 100,000, a stolica biskupia 10,000. — 17. Apostolski wikaryjat Curaçao i Surinam, jest utworem nowych czasów i pamiątką papieża Pijusa IX. Wprzód stanowił dwie prefektury, to jest: Curaęao i Surinam, z których pierwsza obejmowała hollenderskie osady w Zachodnich Indyjach, a druga na lądzie stałym i razem liczyły wiernych do 45,000. Teraz są połączone w jeden wikaryjat i mają jednego pasterza z godnością biskupią w Osolice Mariana Niwind. — 18. Biskupstwo Cusco. 24 kapłanów zakonu Mariae de Mercede i 6 Dominikanów, towarzyszących Pizarrowi, poczęli tu naprzód ogłaszać naukę chrześcijańską; ale co łagodnością i dobrocią zbudowali, to Pizarro swemi okrucieństwy burzył. Wszędzie jednak, kędy przechodził, stawił kościoły i dawał dowody iż pragnie nawrócenia tych ludów. Biskup dyjecezyi Cusco, wsparty przez księży Dominikanów, pracował z całą żarliwości około nawrócenia Peruwijan i wlania w serca Hiszpanów ducha chrześcijańskiej miłości ku nim, a nawet nie bez pożytku. Biskupstwo Cusco jest dziś sufraganiją arcybiskupstwa Limy. Liczy do 300,000 wiernych, a stolica biskupia do 40,000. — 19. Biskupstwo Cayaba, założone w r. 1832, obejmuje te prowincyję cesarstwa Brazylijskiego, którym dla ich odległości od biskupich stolic, nie można było nieść dostatecznej posługi. Stolica biskupia leży w prowincyi Matto Grosso, której rozległość wynosi 20,000 mil Q. Dyjecezyja Cuyaba, chociaż pod względem rozciągłości małej liczbie ustępuje, jednak katolickiej ludności liczy tylko 200,000. — 20. Biskupstwo Detroit, założone w roku 1833. Leży w Stanach Zjednoczonych, w Ameryce Północnej, w stanie Michigan, liczyło w 1845 roku 12 kapłanów, 31 stacyj, 30 kapłanów i wiernych 40,000, w mieście dyjecezalném 8,000. — 22. Arcybiskupstwo St. Domingo. Jan Perez gwardyjan Obserwantów de l’Arabida, pierwszy w mieście Isabelle, na tej wyspie sprawował ofiarę Mszy świętej, w lepiance ubogiej, która się stała pierwszym kościołem Hiszpanów w Ameryce. Kiedy Bartłomiej Kolumb, brat admirała, założył miasto St. Domingo, brat Juan kazał tu wybudować drugi kościół pod nazwą świętego Franciszka z Assyżu. Mieszkańców liczy około milijona, prawie wszyscy są katolicy. — 22. Biskupstwo Dubucque, założone w roku 1837, obejmuje kraje na zachód rzeki Wyższej Mississipi. W roku 1846 liczyło 12 kapłanów i do 10,000 katolików. — 23. Biskupstwo Duranyo, w Mexyku, założone około r. 1620, liczy wiernych blisko 30,000. — 24. Arcybiskupstwo Santa Fe de Bogota, założone w r. 1564, miało kilku sufraganów; liczy do 200,000 wiernych. — 25. Biskupstwo Fernambuco albo Olinda. Pod względem liczby chrześcijan jest jednem z największych: liczy bowiem ich do 1,500,000. Obejmuje cztery wielkie prowincyję Brazylijskiego cesarstwa, to jest: Fernambuco, Parahyba, dos Alogoas i Sergipe, które razem mają 9,000 mil □; w stolicy biskupiej jest wiernych 60,000. — 26. Biskupstwo Charlestown, w Północnej Ameryce, założone przez Pijusa VII w roku 1808. Obejmuje trzy stany, to jest: Północną i Południową Karolinę i Georgiję. Razem mają one 7,000 mil □; więc swoją rozległością przechodzą połowę Niemiec. Na tej przestrzeni rozrzucona ludność wynosi do 2,000,000; której połowa, z hańbą najświętszych praw ludzkości, jęczy w niewoli. Biskupstwo to w roku 1845 liczyło do 25,000 wiernych, a stolica w liczbie 40,000 mieszkańców, ma 6,000 katolików. — 27. Biskupstwo Charlottestown. Założone w r. 1829 przez Pi-jusa VIII; obejmuje wyspę Księcia Edwarda, wyspę Johna i okolicę przy ujściu rzeki ś. Wawrzyńca czyli część osad angielskich w Ameryce Północnej. W roku 1846 ludność katolicka tej dyjecezyi wynosiła do 80,000, a stolica biskupia na wyspie księcia Edwarda do 3,000. — 28. Biskupstwo Chiapa, w Mexyku. Ma rozciągłości 2,000 mil □ , a ludność katolicka wynosi do 160,000, stolica liczy 8,000. Założone w r. 1547; na jego stolicy zasiadał sławny w dziejach Kościoła i świata Bartłomiej Las Casas. — 29. Biskupstwo Guadalaxara, w Mężyku. W roku 1570 stolica biskupia z St. Compostell została przeniesiona do Guadalaxara; dyjecezyja ta należy do większych, bo jej ludność katolicka wynosi około 900,000. — 30. Apostolska prefektura Guadalupe: liczba wiernych na tej wyspie dochodzi do 100,000. — 31. Biskupstwo Guamanga, w Peru, założone w r. 1611; ludność katolicka tej dyjecezyi wynosi do 160,000, w a stolicy biskupiej do 25,000.— 32. Arcybiskupstwa Guatemala. Miasto Guatemala w r. 1547 stało się biskupią stolicą, później zaś podniesione do stolicy arcybiskupiej i dzisiaj jest punktem głównym unii Ameryki Południowej. Arcybiskupstwo liczy 700,000 katolików, a stolica arcybiskupa 60.000. Zaburzenia krajowe w nowszych czasach stały się powodem rozprzężenia tu karności kościelnej; arcybiskup Raymund Cesans von Torres miał wzbronione wykonywanie swych czynności. — 33. Biskupstwo Guyana, w Ameryce południowej, w państwie Venezuela. Składa je prowincyja Orenoco, która bierze nazwę od rzeki tego imienia. Liczba katolików, po obu brzegach rzeki Orenoco rozrzuconych wynosi do 150,000 Biskup tej dyjecezyi mieszka w mieście ś. Tomasza, które się inaczej Angostura nazywa i liczy do 9,000 wiernych. — 34. Apostolski wikaryjat Georgstown. W osadach angielskich w Ameryce północnej, bardzo mało było posługi duchownej; w roku więc 1837 Ojciec święty mianował wikaryjuszem apostolskim dla tych osad, Wilhelma Clançy; już w r. 1845 było w nich przeszło 10,000 katolików. Stołecznem miastem wikaryjatu jest miasto Georgstown, które liczy 20.000 mieszkańców, a 1,000 katolików. — 35. Biskupstwo Guayaquil, założone w r. 1838; leży w Południowej Ameryce, w państwie Ecuador, ma rozległości 700 mil □. Liczy 100,000 wiernych, a miasto biskupie 20,000. Pierwszym tej dyjecezyi biskupem był Franciszek Xawery de Garaycoa, urodzony w r. 1775. — 36. Biskupstwo Halifax, erygowane przez papieża Grzegorza XVI z wikaryjatu apostolskiego Nowej Szkocyi. Półwysep ten ma 670 mil Q. Dyjecezyja w r. 1845 liczyła 70,000 katolików, 8,000 w stolicy biskupiej i była obsługiwana przez 30 kapłanów.— 37. Biskupstwo Hartfort, w Ameryce Północnej, niedawno założone, obejmuje dziś stan Connecticut. Jego obszerność i prędkie pomnażanie się katolików w miastach, które przed kilką laty zaledwie po kilka rodzin liczyły, były powodem jego ustanowienia. Pierwszym biskupem tej dyjecezyi jest Tyler, który pomiędzy 400.000 ludu mieszkającego w jego dyjecezyi, liczy do 10.000 chrześcijan katolików. — 38) Biskupstwo Hawanna, na wyspie Kuba; dyjecezyja ta należy do większych pod względem ludności, bo liczy 600.000 katolików; przeszło 100 parafij i 300 kapłanów. Tak mała liczba kapłanów, przy najlepszych nawet chęciach, nie może wszystkim należycie usłużyć. Hawanna w nowszych czasach została pozbawioną usług zakonów: zaledwie bowiem kilku Dominikanom dozwolono pozostać i niektóre miejsca w uniwersytecie zatrzymać. Wspaniały kościół katedralny ściąga do siebie podróżników, dla tego że w nim są złożone szczątki Kolumba, którego Opatrzność użyła za narzędzie do obdarowania Ameryki cywilizacyją chrześcijańską. — 39. Arcybiskupstwo S. Jayo de Cuba. San Jago było kiedyś stolicą wyspy Kuba, i dla tego już w r. 1522 podniesione na stolicę biskupią. Chociaż od Hawanny mniej ma wiernych, bo tylko do 200,000, parafij 32 i wikaryjatów 9, jednak jest dzisiaj arcybiskupstwem. Stolica arcybiskupia liczy 15,000 katolików. 40. Biskupstwo S. Jayo de Chili, założone r. 1561, liczy 400,000 katolików, a 60,000 w stolicy biskupiej. Od roku 1842 tutejsi Dominikanie musieli się se-kularyzować. Własność kościołowi została zabraną i naznaczono duchownym pensyje. Żadnemu zakonowi nie wolno tu istnieć; wygnano nawet wikaryjusza apostolskiego. — 40. Apostolski wikaryjat Jamaika, obejmuje wyspę tego imienia, wyspy Lukajskie albo Bahama, angielską osadę Honduras w Yukatan. Ludność katolicka w r. 1845 wynosiła 7,000, a miasto Kingston na wyspie Jamaika w 1840 roku 3,000. — 42. Biskupstwo S. Juan de Cuyo, w Ameryce Południowej, w rzeczypospolitej Venezuela. Założone w roku 1837, pierwszym biskupem mianowany Józef Emanuel Eufrosius de Quiroga Sermento. Dyjecezyja ta liczy 120,000 wiernych, a stolica biskupia 10,000. — 43. Biskupstwo Yu-catan, stolica biskupia jest w Merida, i liczy wiernych 30,000, a dyjecezyja do 600,000.— 44. Biskupstwo S. Karola (San-Carlos), w Ameryce Południowej, przy południowych krańcach państwa Chili: ma do 200 mil 0. Założone w r. 1843. Wyspa Chiloe liczy do 60,000 wiernych, a dyjecezyja przeszło 100,000.— 45. Biskupstwo Kingston. Założone w r. 1826 przez Leona XII początkowo obejmowało cala Wyższą Kanadę: ale dla rozległości zbyt wielkiej, w r. 1841 zostało rozdzielone na dwa. Liczba wiernych w całej Wyższej Kanadzie w r. 1840 wynosiła 90,000, a teraz mogła się pomnożyć przynajmniej do 100,000; a zatem po rozdziale na biskupstwa Kingston i Toronto, każde przynajmniej po 50,000. — 46. Arcybiskupstwo Lima. Miasto Lima, dzisiaj stolica rzeczypospolitej Peruańskiej, a dawniej całej Ameryki Południowej, wybudowane w roku 1535, miało już w r. 1539 biskupa, w r. 1547 wyniesione zostało na metro-polije. Kościoły jego, klasztory, szpitale i inne zakłady przywodzi na pamięć stolicę chrześcijaństwa i podróżujący przyrównywają je do Rzymu. Ludność tej dyjecezyi wynosi 200.000. a stolica arcybiskupia liczy do 70,000 wiernych.— 47. Biskupstwo Linares albo Nuevo Reyno de Leon. Biskupstwo to składa część państwa Mexykańskiego. Stolica biskupia w mieście Monterey; dyjecezyja podzielona na 50 parafij. Ludność katolicka wynosi 150,000, stolica biskupia liczy jej 12,000. — 48. Biskupstwo Littlerock, w Ameryce Północnej: w Stanach Zjednoczonych. Obejmuje stan Arkansas, ma 3,000 mil 0. Liczba wiernych jeszcze nie odpowiada rozciągłości dyjecezyi; liczy bowiem tylko 5 lub 6 tysięcy, a stolica dziś może mieć do 2,000 wiernych.— 49. Biskupstwo ś. Ludwika (Saint-Louis), w Stanach Zjednoczonych, dawniej należało do biskupstwa Nowego Orleanu, ale w r. 1827 część kraju została oddzieloną i nowe biskupstwo utworzone. Jest w stanie bardzo kwitnącym. Pracują tu z wielkim pożytkiem księża Jezuici i Missyjonarze. Pierwsi, przed kilku laty, prócz braciszków liczyli 42 kapłanów, a drudzy 28. Ma ta dyjecezyja do 120 klasztorów płci żeńskiej, które trudnią się wychowaniem panien i posługą chorym. Biskup Rosati, ze zgromadzenia ś. Wincentego a Paulo, w przeciągu swych rządów przez lat 17 nader wiele dobrego w tej dyjecezyi uczynił. Kościół katedralny bardzo okazały, ma ta dyjecezyja seminaryjum, stałe stacyje dla kapłanów w znaczniejszych miejscach: 80 kapłanów, zatem więcej jak którakolwiek w Stanach Zjednoczonych. Liczba wiernych wynosi do 100,000, a stolica biskupia pomiędzy 31,000 ludności, do 16,000 katolików.— 50. Biskupstwo Louisville. w Ameryce Północnej, obejmuje w stanie Kentucky, około 2,000 mil Q. Już w r. 1808 Pijus VII dał temu krajowi biskupa i naznaczył mu za stolicę miasto Bardstown. Lecz gdy się Louisville z powodu swego położonia nad rzeką Ohio znacznie podniosło i ludności liczyło do 24,000, stolica apostolska uznała za rzecz pożyteczną przenieść tu stolicę biskupią. Ta dyjecezyja w r. 1845 liczyła 40 kościołów, 70 innych stacyj, przez 45 kapłanów obsługiwanych. Ludność katolicka dyjecezyi w r. 1843 wynosiła 150.000, a stolica biskupia 10,000 wiernych. — 51. Biskupstwo ś. Ludwika z Maranhao (San-Luiz de Maranhao), w Ameryce Południowej, w cesarstwie Brazylijskiem. Miasto Maranhao, w roku 1676 stało się stolicą biskupią. Ludność katolicka tej dyjecezyi wynosi do 500,000 a stolicy biskupiej do 25,000. — 52. Biskupstwo Mariana, w prowincyi Minas Geraes, należącej do cesarstwa Brazylijskiego, założone r. 1745; miasto Mariana liczy katolików 6,000, a cała ludność dyjecezyi do 700,000. — 53. Biskupstwo ś. Marty, w Ameryce Południowej, obejmuje część rzeczypospolitej Nowej Granady i część departamentu Magdaleny. Założone w r. 1529, zniesione 1562, przywrócone 1577 r. liczy 80.000 katolików, a stolica biskupia do 8,000.— 54. Apostolska prefektura Martyniki. Wyspa należąca do Francuzów, liczy 100,000 katolików, obsługiwanych przez 30 kapłanów. — 55. Biskupstwo Maynas, w państwie Peru: obejmuje teraźniejszego Peru część północną i rozciąga się nad wielką rzeką Amazonek. Prowincyja Maynas była środkowym punktem missyj odprawianych przez kapłanów Towarzystwa Jezusowego, i aż do połowy przeszłego wieku należały one do najpiękniej kwitnących; lecz później podobnie jak w Paraguay, Kościół katolicki został tu pozbawiony swego tak wielkiego blasku. Podług opowiadań nowszych podróżników, cała prowincyja Maynas ma ludności katolickiej około 10,000, a stolica biskupia 5,000.—56. Biskupstwo Mechoaean, w Mexyku. W roku 1544 stolica biskupia została przeniesiona z miasta Pascuara do Mechoacan; liczy około 215 parafij, a do 500,000 wiernych. — 57. Biskupstwo Merida de Maracaibo, w Ameryce Południowej, w rzeczypospolitej Venezuela, obejmuje prowincyje Zulia, mającą rozciągłości do 1,000 mil □; ludność jeszcze nie odpowiada jej rozległości: liczy bowiem około 100,000 mieszkańców, którzy prawie wszyscy są katolicy. — 58. Arcybiskupstwa Mexyku. Bartłomiej Olmeda, zakonu Maria de Mercede, który towarzyszył Kortezowi. pierwszy począł tu ogłaszać naukę Zbawiciela, a córki wielkiego Kacyka, którą pierwszą ochrzcił i nadał jej imię Molina, użyła Opatrzność za narzędzie do nawrócenia wielkiego mnóstwa Mexykanów. Młoda chrześcijanka odkryła Bartłomiejowi miejsce, gdzie Amerykanie czcili swoje bałwany. Bartłomiej po zabraniu ich, postawił na ich miejscu ołtarz prawdziwemu Bogu, umieścił krzyż, odprawił Mszę świętą, i po ogłoszeniu Jezusa Chrystusa odebrał od nich przysięgę wierności królowi katolickiemu. Olmeda był więc pierwszym apostołem Nowej Hiszpanii. Niedługo na żądanie Korteza przybyło 12 missyjonarzy pod dyrekcyją Marcina z Walencyi, i pomimo niektórych trudności, postępy były tak prędkie, źe w lat kilka 7,000,000 Indyjan ochrzczono. Arcybiskupstwo Mexyku zostało założone w r. 1537 przez Pawła III i kościół katedralny jest bardzo wspaniały i bogaty. Pod względem ludności katolickiej jest największem biskupstwem, bo ma 1,800,000 wiernych, a stolica arcybiskupia 200,000. — 59. Biskupstwo Milwaukie. To nowe biskupstwo, w Ameryce Północnej powstało przez rozdzielenie dyjecezyi Detroit: obejmuje okrąg Visconsin, wyrównywający swą rozległością połowie Niemiec. Z powodu napływu ludu niemieckiego do tej dyjecezyi, stolica święta dała jej pasterza z tegoż narodu w osobie Henni, Szwajcara. W r. 1840 wzniesiono okazały katedralny kościół w Milwaukie.— 60. Biskupstwo Mobile, założone w r. 1829, w Ameryce Północnej, w Stanach Zjednoczonych, obejmuje stan Alabama i okręg Florydy. W r. 1840 miało 7 kościołów i 22 stacyj do odprawiania nabożeństwa, nadto dom sierot, 2 pensyjonaty, 3 szkoły dla młodzieży. 13 kapłanów i wiernych 20,000.— 61. Biskupstwo Montreal, największe miasto w angielskiej Kanadzie, mające 40,000 ludności, po największej części katolickiej, stanowiło dawniej część biskupstwa Quebec, lecz Ojciec święty troskliwy o tę część wielkiej winnicy Pana, w miejsce wikaryjusza generalnego, który dotąd był delegatem biskupa Quebeku, dał jej w r. 1840 oddzielnego biskupa w osobie Ignacego Bourget i na stolicę naznaczył miasto Montreal. Dyjecezyja ta w r. 1842 liczyła do 200,000 wiernych, a stolica biskupia 30,000. — 62. Biskupstwo Nasheille, założone w r. 1837 dla stanu Tenessee, w Ameryce Północnej; ma rozległości do 1,800 mil kwadratowych. Biskup Miles, z zakonu Dominikanów, przy wstąpieniu na swą stolicę w mieście Nashville znalazł tylko walącą się kapliczkę i do 130 wiernych, a dzisiaj słucha już głosu jego około 7,000. — 63. Biskupstwo Natche, w tym samym roku co i poprzedzające, założone dla stanu Mississipi, mającego rozciągłości do 2,200 mil kwadratowych w Ameryce Północnej. Biskupa jednak otrzymała ta dyjecezyja dopiero w r. 1841 w osobie Jana Józefa Chance. Ludność katolicka wynosi 7,000.— 64. Biskupstwo Nowej Korduby. Biskupstwo to jest częścią prowincyi Zjednoczonych nad rzeką La Plata, założone w roku 1570. Miasto Nowa Korduba liczy 14,000 ludności. Dyjecezyja cała do 500,000; lecz z powodu politycznych zamieszać, dyjecezyja ta 1843 r. nie była obsadzoną, a przed parą laty zanominowano w Rzymie Hilaryjona Hura do tej dyjecezyi, jako biskupa in partibus. — 65. Biskupstwo Nowa Cuenca. Obejmuje prowincyje Assuay, w państwie Ecuador. Stolica biskupia ma 22,000 ludności, a cała dyjecezyja 100,000. — 66. Apostolski wikaryjat Newfondland. Wielka wyspa Newfondland, w angielskiej Ameryce, ku samej północy stanowi ten wikaryjat założony przed stu laty, z którym została połączona ziemia Labrador. Pomiędzy 15,000 ludności, którą liczy główna wyspa ś. Jana, jest 12,000 katolików.— 67. Biskupstwo Nowego Orleanu. Po arcybiskupstwie Baltimoru, pomiędzy biskupstwami północnego amerykańskiego zjednoczenia, jest najdawniejsze, bo założone w r. 1794 obejmuje stan Luzyjany około 2,000 mil kwadratowych mający. Liczy do 400,000 mieszkańców; większa ich połowa jest katolickiej religii. Podług nowszych doniesień, miasto Nowy Orlean liczy 106,000 ludności, a 70,000 katolików. — 68. Biskupstwo Nowej Pampelony. Założone w roku 1836, leży w Ameryce południowej, w rzeczypospolitej Nowej Grenady; obejmuje prowincyję Boyacca. Biskupia stolica liczy ludności katolickiej 10,000, a cała dyjecezyja 200,000. — 69. Biskupstwo Nowego Jorku. W r. 1808 założone, miało w r. 1816 tylko 16,000 katolików, a dziś liczy 200,000, stolica zaś do 90,000; w r. 1840 liczyło 54 kościoły, 49 stacyi i 58 kapłanów, ale od tego czasu wszystko znacznie się powiększyło.— 70. Biskupstwo Nicaragua, obejmuje państwa środkowej Ameryki. Założone za rządów Hiszpanii, liczy 300,000, ludności katolickiej, a stolica 20,000. — 71. Apostolski wikaryjat Oregon. Przez założenie wikaryjatu Oregon, olbrzymia budowa Kościoła katolickiego została posuniętą ku północy od Kalifornii aż do stopnia za który posunąć się dalej nie dozwalały lody morza Północnego. Wikaryjat ten obejmuje okrąg tego imienia, mający do 12,000 mil kwadratowych. Pierwszym pasterzem tego kraju został mianowany ksiądz Blanchet z Towarzystwa Jezusowego.—72. Biskupstwo Panama, liczy mieszkańców 100,000. — 73. Biskupstwo Para. Miasto Para jest stolicą jednej z najrozleglejszych prowincyj cesarstwa Brazylijskiego. Kościół katedralny został wybudowany w r. 1745. Liczba wiernych tej dyjecezyi liczy przeszło 300,000.—74. Biskupstwo Paraguay. O wprowadzeniu Towarzystwa Jezusowego do Paraguay i wielkich przysługach, jakie okazali temu krajowi, znajduje się wiadomość w artykule Paraguay. Biskupstwo Paraguay założone w r. 1547; od wielu lat znajduje się w najsmutniejszym stanie, z powodu prześladowania katolików, roznieconego przez zmarłego dyktatora Francia. Dyecezyja liczy do 400,000 wiernych. Stolica biskupia w Assumpcion.—75. Biskupstwo ś. Pawia, w Brezylii, założone r. 1745, liczy dziś mieszkańców 40,000, a cała dyecezyja 600,000. — 76. Biskupstwo de la Paz, w rzeczypospolitej Boliwii, założone w r. 1608, liczy 300,000 wiernych, a stolica biskupia 40,000. — 77. Apostolska prefektura ś. Piotra i Miguelon. Na południe od Newfoundland leżą trzy wyspy małe, ś. Piotra, Miguelon i Langley, należą do Francyi. Ludność nie przechodzi 200,000, której potrzeby duchowne opatruje apostolska prefektura. — 78. Biskupstwo Filadelfii, założone w r. 1808, obejmuje największą część Pensylwanii, Delaware i część Nowego Jersey. Stolica biskupia liczy do 250,000 mieszkańców, między któremi szósta część katolików. Ma 70 kościołów i kaplic, 60 kapłanów, seminaryjum, cztery domy sierot i wiele szkół katolickich. — 79. Biskupstwo Pittsburg, powstało w r. 1843 przez odłączenie części kraju od biskupstwa Filadelfii. Stolica biskupia pomiędzy 40,000 mieszkańców może liczyć do 10,000 katolików. — 80. Biskupstwo Popayan, w rzeczypospolitej Nowej Grenady, w Ameryce Południowej: miasto biskupie liczy 20,000, a dyecezyja 150,000 katolików. — 81. Biskupstwo Portorico, wzięło swe imię od wyspy i miasta Puertorico, które stało się stolicą biskupią w r. 1513, a dzisiaj ma 15,000 mieszkańców. Cała ludność katolicka wyspy wynosi do 300,000. — 82. Biskupstwo Quebec, w Kanadzie, założone roku 1670. Francuzi r. 1763 odstąpili to miasto Anglikom. W tym roku było tylko to jedno biskupstwo od ujścia rzeki ś. Wawrzyńca aż do ujścia Mississipi; a 25 biskupstw i wikaryjatów, które w angielskiej i wolnej północnej Ameryce znajdują się dzisiaj, powstały z części od pomienionej dyecezyi oddzielanych. Liczba jej wiernych wynosi 300,000, a w stolicy znajduje się do 15,000. — 83. Biskupstwo Quito, założone w r. 1545, w północnej części Ameryki Południowej, w rzeczypospolitej Ecuador, liczy mieszkańców, którzy wszyscy są katolicy, 400,000, z tych w stolicy biskupiej 70,000. — 84. Biskupstwo Richmond, w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, erygowane r. 1808, w stołecznem mieście stanu Wirginii, ale dla małej liczby wiernych zostawało zarządzane przez arcybiskupa Balltimore, aż nareszcie, w r. 1840 otrzymało oddzielnego biskupa. Dyecezyja ta liczy mieszkańców 1,400,000, ale katolików tylko 12,000, 6 kapłanów i 7 kaplic. — 85. Biskupstwo Rio Janeiro, w cesarstwie Brazylijskiem, liczy około 1,000,000 katolików.—Biskupstwo Salta, w prowincyjach zjednoczonych Rio de la Plata, w Ameryce Południowej. Stan religijny tej dyecezyi jest smutny, z powodu niespokojności politycznych; 180,000 wiernych jest bez pasterza już od kilkunastu lat. Stolica biskupia liczy do 10,000 wiernych. — 87. Biskupstwo San Saloador, w rzeczypospolitej środkowej Ameryki, powstało z powodu nader wielkiej rozciągłości dyecezyi metropolitalnej Guatemala, ma do 500 mil kwadratowych, a do 400,000 wiernych, z tych 40,000 w mieście San Sahador. — 88. Biskupstwo Serena albo Coquimbo, w państwie Chili, w r. 1842 erygowane, rozciągłości ma 1,500 mil kwadratowych, obejmuje pro-wincyję tegoż imienia. Ma wiernych około 100,000, a Serena, biskupia stolica, 12,000. — 89. Biskupstwa Sonora, w Mexyku, liczy ludności kilka kroć tysięcy, a biskupia stolica 10,000. — 90. Apostolska prefektura południowej Ameryki. Szereg biskupstw Ameryki nieobejmowal jeszcze całej Ameryki południowej; troskliwy więc Papież o tych katolików, którzy rozproszeni nie należeli do żadnej z erygowanych dotąd dyecezyj, założył apostolską prefekturę dla rzeczypospolitej Argentyńskiej.—91. Apostolski wikaryjat Texas, poprzednio w prowincyi Mexyku, dzisiaj w jednym ze Stanów Zjednoczonych został zniesiony r. 1849, a miejsce jego zastąpiły dwa nowe biskupstw w Galveston i w Monterey, w Kalifornii, których ludność z każdym dniem wzrastająca, dokładnie obliczoną być nie może w tej chwili. — 92 Biskupstwo Tlascala albo Puebla de los Angelos, założone w r. 1527 w Tlascala, a w r. 1550 przeniesione do Puebla de los Angelos, liczy ludności do 800,000, a stolica biskupia przeszło 90,000. Miało przed zamieszaniami politycznemi do 30 klasztorów.— 93. Biskupstwo Toronto, w wyższej Kanadzie. Liczba wiernych ciągle wzrastająca w Kanadzie była powodem odłączenia w r. 1841 części kraju od biskupstwa Kingston i utworzenia z niej nowej dyecezyi Toronto, liczącej do 45,000 wiernych. W r. 1845 pierwszym biskupem tej nowej dyecezyi był Michał Powel. — 94. Apostolski wikaryjat St. Trinidad. Wikaryjat ten, oprócz wyspy tegoż nazwania, obejmuje jeszcze 15 wysp Anglii podległych: Barbados, ś. Łucyi, Granado, Dominica i. t. d. Liczba wiernych wynosi do 160,000 czyli trzecią część całej ludności tych wysepek. — 95. Biskupstwo Truxillo, w południowej Ameryce, w Peru, założone w XVI wieku, liczy 300,000 katolików, a biskupia stolica 10,000. — 96. Arcybiskupstwo Venezuela albo Caracas, założone w r. 1532, dawniej zostawało pod metropoliją San-Domingo. We wspomnionym roku na stolicę naznaczoną była Venezuela, to jest: mała Wenecyja, tak nazwana dla podobieństwa z Wenecyją europejską: ale w r. 1567 dyecezyja została przeniesiona do Caracas. Liczba wiernych wynosi 300,000, a stolica biskupia liczy 30,000 wyznawców Kościoła Rzymskiego,— 97. Biskupstwo Vincennes, w Ameryce Północnej; obejmuje stan Indyjana, mający do 1,700 mil kwadratowych. Ludność dyecezyi wynosi dzisiaj przeszło 50,000, a stolica biskupia 4,000.—Obok Kościołów katolickich, tudzież wyznań ewangelickich: augsburg-skiego i reformowanego, w Ameryce, a szczególniej Północnej, znajduje się mnóstwo rozmaitych sekt chrześcijańskich, z których główniejsze wymieniamy: 1) Prezbiteryjanie (ob.) w swych różnych rozgałęzieniach liczą 2,175,000 członków, gmin 3,744, a pastorów 2,898. Zarząd najwyższy jest przy generalnym synodzie. — 2) Baptyści (ob.) liczą i 300.000 członków, 7,130 gmin i 4,907 pastorów. Sekta ta małych dzieci nie chrzci, przysięgi w żadnym przypadku nie dozwala, naucza także, że wojua jest zakazana, procentu żadnego nie bierze i żonatych uważa za niedoskonałych. Rozszczepia się na kilkanaście gałęzi.—3) Kongregacyjonisci (ob.) mają 1,400,000 członków, 1,300 gmin i 1150 duchownych. Sekta ta ważność duchownych postanowień uznaje tylko wtedy, kiedy są dobrowolnie przyjęte; rząd kościoła zostaje u nich przy wszystkich męszczyznach gminy; w niedzielę na ulicy nie ukazują się, żon swych nie całują i włosy do pewnej długości dla uczczenia Boga obcinają.—4) Metodyści (ob.) liczą 3,000,000 członków, gmin 3,506, a pastorów 8,800, między temi trzy tysiące podróżujących dla obudzenia ducha.—5) Episkopalni (ob.) liczą członków do 600,000, gmin 950, a duchownych 850 tak się nazywają, że w hierarchii kościelnej przypuszczają presbyterów i biskupów. Zarząd duchowny jest u nich przy konwencji, która ma dwie izby i ogólna odbywa się co trzy lata.— 6) Menoniści (ob.) mają członków 152,000 w 200 gminach. Przysięgi nigdy nie wykonywają i nauczają, że w wojsku służyć nie godzi się. 7) Bracia Morawscy (ob.) mają członków do 112,000, w 24 gminach i duchownych 33. 8) Kwakrowie (ob.) do 100,000, w 500 parafijach. Przyjście Ducha ś. objawiają oni przez konwulsyje i różne wykrzywiania się. 9) Unitaryjusze (ob.) nie wierzą w Trójcę świętą, mają członków do 180,000, gmin 200 i pastorów 174. 10) Uniwersaliści (ob.) mają członków 600,000, gmin 653 i 317 pastorów. 11) Tunkierzy (ob.) liczą do 30,000 członków, gmin 40 i duchownych 40. Chrzcząc nurzają katechumenów trzy razy w rzece. 12) Szakerzy (Shakers) (ob.) liczą członków do 6,000, gmin 13, duchownych 45, prowadzą życie bezżenne, dobra doczesne mają wspólne; modlitwy przez nos odmawiają i podczas nabożeństwa tańcują. 13) Swedenborgijanie (ob.) mają członków do 5,000, gmin 27, duchownych 33. 14) Mormoni (ob.). Znajduje się w Ameryce wiele jeszcze innych sekt, o których podana jest wiadomość pod właściwemi ich nazwiskami. X. Paw. Rzew.
