Projekt Konstytucji Państwa Polskiego i ordynacji wyborczej sejmowej (1917)/Wstęp
Tymczasowa Rada Stanu, wychodząc z założenia, że jednem z najważniejszych jej zadań jest zorganizowanie przedstawicielstwa narodowego, które byłoby wyrazem woli całego narodu, na drugiem posiedzeniu plenarnem w dniu 17 stycznia 1917 r., na wniosek Ks. oficjała Henryka Przeździeckieqo, postanowiła powołać do życia Komisję dla opracowania projektów ustaw Konstytucji i Ordynacji Wyborczej Sejmowej.
Na pierwszem posiedzeniu Wydziału Wykonawczego w dniu 19 stycznia 1917 r. postanowiono w celu zorganizowania Komisji Sejmowo-Konstytucyjnej wybrać Komisję Przygotowawczą w osobach pp.: Ks. of. Przeździeckiego, Bukowieckiego, Grendyszyńskiego, Łempickiego i hr. Rostworowskiego.
Komisja ta odbyła parę posiedzeń, ustalając listę członków przyszłej Komisji Sejmowo-Konstytucyjnej. Mając na względzie z jednej strony potrzebę wielkiego fachoweqo doświadczenia członków Komisji, z drugiej zaś konieczność wysłuchania żądań przedstawicieli różnych kierunków politycznych i warstw społecznych, powołała do pracy nad przyszłą Konstytucją Państwa Polskiego najwybitniejszych uczonych prawników polskich, jako też przedstawicieli różnych kierunków politycznych i warstw ’społecznych. Skład Komisji Sejmowo-Konstytucyjnej został aprobowany na posiedzeniu plenernem T. R. S. w dniu 24 lutego; weszli do niej członkowie Rady Stanu: Marszałek Koronny z urzędu, Ks. of. Przeździecki, pp. Bukowiecki, hr. Rostworowski, Łempicki, Grendyszyński, Dziewulski, Kunowski, Maj, Kaczorowski, Górski, Studnicki, Łuniewski; z poza T. R. S. profesorowie.Perczewski, Cybichowski, Siemieński i Ochimowski z Warszawy, Buzek, Starzynski, Balcer
i M. hr. Rostworowski ze Lwowa; Kutrzeba i Jaworski z Krakowa; oraz pp. Zdz. ks. Lubomirski, ks. pr. Chełmicki, M. Zbrowski, H. Konic, poseł H. Diamand, b. poseł Błyskosz, T. Nocznicki i P. Maliniak. Oprócz prof. Buzka na czas dłuższy przyjeżdżał do Warszawy i brał czynny udział w pracach Komisji prof. Starzyński, z profesorami zaś Kutrzebą, Balcerem i Jaworskim utrzymywano stałą korespondencję, prof. Kutrzeba nadesłał swoje projekty Konstytucji i Ordynacji Wyborczej. Ze składu Komisji wyszli w marcu 1917 r. pp. Łempicki i w lipcu — Nocznicki. Członek Komisji Kunowski umarł w 1917 r., a A. Kaczorowski w r. 1918 przed skończeniem obrad Komisji.
Przewodniczącym Komisji z urzędu został Marszałek T. R. St.; vice-przewodniczącym został obrany Ks. of. Przeżdziecki. Na generalnego referenta Komisji powołała T. R. St. dziekana wydziału prawnego uniwersytetu lwowskiego, profesora Buzka, który aby mógł zupełnie oddać się powierzonej mu pracy, przeniósł się na czas dłuższy ze Lwowa do Warszawy.
Sekretarzem Komisji dla prowadzenia protokółów obrad oraz biurowości został mianowany kandydat praw p. Stefan Urbanowicz.
Na pierwszem posiedzeniu plenarnem Komisji Sejmowo-Konstytucyjnej, odbytem w.dniu 27 lutego, r. b., po uchwaleniu requlaminu Komisji, postanowiono podzielić prace pomiędzy dwie podkomisje: Sejmową i Konstytucyjną. Sejmowa miała opracować część Konstytucji, dotyczącą składu Sejmu, oraz Ordynację Wyborczą, Konstytucyjna zaś pozostałe.działy Konstytucji. Na tem też posiedzeniu ukonstytuowało się prezydjum Komisji w składzie następującym: przewodniczący Komisji ex-officio Marszałek Koronny.: vice-przewodniczący — ks. ot Przeździecki, generalny referent — prof. Buzek, sekretarz — p. Dziewulski, oraz pp. Ks. Lubomirski i Parczewski.
W skład Podkomisji Sejmowej weszli pp. Ks. Lubomirski, jako przewodniczący, p. Maj, jako zastępca przewodniczącego, p. Kaczorowski, jako sekretarz, pp. Siemieński i Kutrzeba, jako referenci, oraz Mąrszałek Niemojowski, ks.of. Przeździecki, prof. Buzek, pp..Diamand, Dzziewulski, Górski, Łuniewski, Nocznicki, hr. Rostworowski, prof. Balcer i prof. Starzyński.
W skład Podkomisji Konstytucyjnej weszli pp. prof. Parczewski, jako przewodniczący, ks. pr. Chełmicki, jako zastępca przewodniczącego, M. Zbrowski, jako sekretarz, prof. Cybichowski, jako główny referent, oraz Marszałek Niemojowski, ks. of. Przeździecki, prof. Buzek, pp. Grendyszyński, Konic, Kunowski, Maliniak, Ochimowski, M. hr. Rostworowski, Studnicki i prof. Starzyński.
Podkomisja Konstytucyjna odbyła podczas pierwszego czytania 25 posiedzeń. Podstawą obrad były projekty prof. Buzka i Cybichowskiego. Sprawę przysieqi królewskiej opracował prof. Parczewski, tekst zaś prżysięgi prof. Parczewski z ks. pr. Chełmickim. Po odnośnem przygotowaniu projektów w pierwszem czytaniu, cały projekt Konstytucji został rozpatrzony i uchwalony w drugiem czytaniu przez połączone Podkomisje na 9 posiedzeniach. Po rozpatrzeniu i uchwaleniu projektu Konstytucji w dwóch czytaniach przez podkomisje, projekt został oddany do rozpatrzenia plenum Komisji Sejmowo-Konstytucyjnej, która rozpatrywała go i uchwaliła w całości w ciągu miesiąca lipca 1917 r. na 8 posiedzeniach. Sprawy redakcyjne, dotyczące projektów, opracowywały Komitety Redakcyjne Podkomisji i samej Komisji, odbywszy ogółem w ciągu miesięcy: maja, czerwca, lipca i sierpnia 1917 r. 16 posiedzeń.
Przygotowany w rezultacie powyższych prac projekt Konstytucji Państwa Polskiego dzieli się na 9 działów.
Dział pierwszy mówi o Państwie Polskiem wogóle. W art. pierwszym zaznacza niepodległość Państwa Polskieqo, w drugim artykule podkreśla konstytucyjny jego charakter, wychodząc z założenia pełnego ustroju konstytucyjnego. Działy druqi i trzeci są poświęcone głowie państwa, a więc w dziale drugim znajdujemy przepisy, dotyczące osoby królewskiej, w trzecim zaś regencji i opieki. Następne trzy działy mówią o organach, spełniejących zasadnicze trzy funkcje państwowe, a mianowicie; dział czwarty mówi o Sejmie, jako o władzy ustawodawczej, piąty o ministrach, jako o władzy wykonawczej, wreszcie szósty o sądach. Dział siódmy jest poświęcony samorżądowi, dział ósmy zawiera prawa i obowiązki obywateli; w dziewiątym są zawarte.przeplsy przejściowe; w końcu projektu znajdują się teksty przysięgi. Cały projekt zawiera 151 artykułów.
W chwili rozpoczęcia pracy w Komisji Sejmowo-Konstytucyjnej wszyscy jej członkowie, nie wyłączając należących do stronnictw lewicowych, stanęli na stanowisku, że dla Polski obecnie, ze względu na charakter narodu, niewyrobienie polityczne, warunki panujące najodpowiedniejszą formą rządu jest ustrój monarchiczno-konstytucyjny. Projekt Konstytucji złożony komisji przez, W. Kunowskieqo, należącego do polskiej partji socjalistycznej, jako punkt wyjscia uznał monarchją konstytucyjną dla Polski. Członkowie komisji w zapatrywaniach swych nie różnili się ze społeczeństwem, w którem wtedy przeważały prądy za ustrojem monarchiczno-konstytucyjnym; dopiero później, pod wpływem rewolucji rosyjskiej, zaczęto coraz głośniej nie tylko wśród stronnictw lewicowych, ale i konserwatywnych mówić o respublice, Komisja jednak z raz obranej drogi postonowiła nie schodzić, wiedząc, że nie ona, lecz wola narodu decydować będzie o formie rządu. Komisja niechciała pod wpływem teorji,
o której nie wiedziano, czy istotnie stała się własnością narodu, przerywać pracy i prowadzić zasadniczej dyskusji. Uważała, że wywiąże się z przyjętego na siebie zadania, jeżeli wypracuje projekt Konstytucji, odpowiadający dewizie przyjętej przez nią od początku: „silny rząd, silny sejm”.
Odradzającej się Polsce, od lat stu przeszło pozbawionej własnego państwa. nieraz szarpanej wewnętrznemi niezgodami, z niedostatecznie silnie rozwiniętemi stronnictwami politycznemi, koniecznie potrzebny jest silny i trwały rząd; z drugiej zaś strony, w Polsce—w kraju o wielkich tradycjach państwowych, w państwie, w którem stworzono Konstytucje 3-go maja,— przedstawicielstwo narodowe w sejmie musi mieć poważny i stanowczy głos, decydujący o sprawach krajowych. Z powyższych przesłanek zasadniczych wypływa cały szereg ważnych postanowień projektu Konstytucji. A więc przedewszystkiem Komisja stanęła w swoim projekcie na gruncie rządów odpowiedzialnych. Mianowicie art. 11 projektu głosi, iż Król sprawuje władzę wykonawczą przez odpowiedzialnych ministrów, których sam mianuje i odwołuje (art. 12); ministrowie jednak są odpowiedzialni za swe rządy przed Sejmem, gdyż jeśli obie Izby Sejmu prostą większością lub Izba Poselska większością 2/3 głosów, po przeprowadzeniu dyskusji nad całokształtem działalności ministrów, zażąda jego ustąpienia, to minister składa urząd (art. 97). Projekt żąda uchwały 2|3 głosów Izby Poselskiej, albo prostej większości dwóch Izb, i to pod warunkiem omawiania całokształtu działalności ministrów, dlatego, aby uniknąć niebezpieczeństwa dezorganizującego Francję, t. j. łatwości obalania ministrów przypadkową większością, lub przy omawianiu nieraz drobnej kwestji, w oderwaniu od krytyki całej działalności ministrów.
W następującym artykule (98) postanowiono, iż każda Izba Sejmowa może prostą większością głosów postawić ministra w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu za wszelkie pogwałcenie Konstytucji lub jakiejkolwiek innej ustawy, które dokonał minister przez czynności urzędowe lub przy ich pełnieniu. Mając na względzie, iżby Król, jako głowa państwa, mógł całkowicie i rzeczywiście poświęcić się pracy nad sprawami państwa, art. 5 i 6 projektu stanowią, iż Król zamieszkuje stale w granicach państwa i bez zgody Sejmu nie może być naczelnikiem innego państwa.
W zakresie sprawowania władzy prawodawczej, do Króla ma należeć, jak w innych monarchjach konstytucyjnych, prawo inicjatywy ustawodawczej, (zgodnie z art. 71 prawo początkowania ustaw przysługuje Królowi i każdej Izbie), sankcjonowanie przyjętych przez Sejm projektów praw (art. 70: żadna ustawa nie może być wydana bez zgody Sejmu i sankcji królewskiej), zwoływanie, otwieranie, odraczanie i zamykanie Sejmu, rozwiązywanie Izby Poselskiej i obieralnej części Senatu, wreszcie nominowanie drugiej części Senatu. Art. 9 i 10 projektu zastrzegają, iż powtórne odroczenie Sejmu w ciąqu tej samej sesji lub na dłużej, niż dni 30, wymaga zgody samego Sejmu; w razie rozwiązania Sejmu, Król winien jest zarządzić jednocześnie, aby wybory odbyły się w 90 dni po rozwiązaniu, i aby Sejm w nowym składzie zebrał się w ciągu dalszych dni 10.
Dział o Królu przewiduje w dalszym ciągu i inne prawa, które przysługują zwykle głowie państwa, a więc Król jest naczelnym wodzem sił zbrojnych (art. 13), nadaje tytuły, ordery i inne odznaczenia (art. 14), posiada prawo łaski i abolicji. Ustawa określa uposażenie dla Króla, jego rodziny i dworu. W imieniu Króla wykonywane ma być prawo bicia monety. Król jest przedstawicielem państwa w stosunkach międzynarodowych, zawiera umowy z innemi państwami, i za uprzednią zgodą Rady Ministrów wypowiada wojnę.
Ostatnie artykuły działu o Królu mówią o dziedziczeniu tronu, który przechodzi według zasad pierworodztwa (sam zaś porządek dziedziczenia ma być ustalony przy wyborze każdej dynastji), o małżeństwie Króla (za zgodą Sejmu) i członków dynastji, pełnoletności Króla, wreszcie o wyznaczeniu następcy przez Króla, nie mającego go z mocy samego prawa, i o wyborze Króla przez Sejm w wypadku, gdy następcy zupełnie niema.
Dział drugi projektu poświęcony jest regencji i opiece nad nieletnim Królem. Przewiduje on wypadki zachodzącej potrzeby regencji, sposób ustanowienia jej i warunki działania, wreszcie sprawy opieki i wychowania nieletniego Króla. Zarówno Król, jak i Królowa, potomstwo ich i regent powinni być wyznania Rzymsko-Katolickiego. od regenta nadto projekt wymaga przynależności do narodowości polskiej.
Ustawodawczą władzę w państwie projekt oddaje w ręce Sejmu, składającego się z dwóch Izb: Wyższej — Senatu i Niższej — Izby Poselskiej, oraz głowy państwa, t. j. Króla (art 70: żadna ustawa nie może być wydana bez zgody Sejmu i sankcji królewskiej). W kwestji skompletowania składu Sejmu Komisja stanęła na szerokim gruncie demokratycznym, gdyż art. 27 projektu głosi, że Izba Poselska składać się będzie z posłów, wybranych w głosowaniu tajnem, bezpośredniem, równem i stosunkowem, przez wszystkich obywateli płci męskiej od 25 lat wieku począwszy, zamieszkałych od trzech miesięcy w tej samej gminie miejskiej lub wiejskiej w chwili rozpisania wyborów.
Po dłuższych rozprawach Komisja, pragnąc, aby nie było gorszących i osłabiających Państwo walk o reformę prawa wyborczego, chociaż elementy rdzennie polskie są w znaczniejszej części jeszcze analfabetami, postanowiła odrazu dopuścić do wyboru wszystkich pełnoletnich obywateli płci męskiej, nie wyłączając analfabetów. Większość głosów Komisji nie była również w zasadzie przeciwna udzieleniu tego prawa kobietom, uważano jednak, iż wprowadzenie ważnej tej inowacji lepiej pozostawić Sejmowi.
System wyborów proporcjonalnych Komisja wybrała ze względu na to, że jest on najsprawiedliwszy i przy nim Sejm będzie najwłaściwiej przedstawiał oblicze społeczeństwa. Wobec niedostatecznego jeszcze wyrobienia politycznego kraju, projekt przewiduje niewielkie trzymandatowe okręgi wyborcze (po 160 do 200 tysięcy ludności), głosowanie zaś odbywać się ma przez oddanie głosu na całkowite zgłoszone listy.
Wobec szerokiej demokratycznej podstawy, jaka została przyjęta przy wyborach do Izby Niższej, reprezentantki najszerszych warstw narodowych, i wobec możliwości wskutek tego wejścia do Izby Poselskiej znaczniejszej ilości elementów politycznie mniej wyrobionych, oraz braku dostatecznej ilości sił fachowych w Izbie, Komisja uważała za niezbędne zabezpieczyć elementy te dla Izby Wyższej, jako reprezentantki interesów poszczególnych warstw narodu. Dlatego też w skład Senatu wchodzić ma przedewszystkiem pewna ilość członków: zapewniających mu wielką powagę i wiedzę fachową. Do tych zaliczeni zostali: pełnoletni książęta krwi, arcybiskup warszawski, biskupi djecezjalni katoliccy obrządku łacińskiego, qreckieqo i ormiańskiego, w liczbie odpowiadającej nie mniej niż ⅔ djecezji; po jednym przedstawicielu duchowieństwa kościołów protestanckich; prezydenci: najwyższego sądu i trybunału administracyjnego i prezes najwyższego stowarzyszenia naukowego. Wszyscy jako członkowie wirylni czternastu mianowanych na lat 10 na przedstawienie poszczególnych zrzeszeń (4 — zrzeszeń rolników większych i drobnych, 3 — zrzeszeń przemysłowców, 3 — zrzeszeń handlowych i współdzielczych, 3 — zrzeszeń i związków zawodowych robotniczych, 1 — zrzeszeń naukowych), oraz mianowani dożywotnio przez Króla z pośród znawców spraw państwowych i społecznych, potrzeb nauki i sztuki.
Zabezpieczywszy w ten sposób Senatowi dostateczną ilość poważnych sił fachowych i reprezentację grup zawodowych, drugą połowę składu Senatu projekt pozostawia do obsadzenia wyborom. Art. 47 stanowi, iż czwartą część senatorów obieralnych wybierają właściciele większej własności ziemskiej, czwartą — organy samorządu wiejskiego, pozostałe zaś części — organy samorządu miejskiego, właściciele większych przedsiębiorstw przemysłowych i handlowych i wyższe zakłady i instytucje naukowe w stosunku 6 do 5 do 1 i 4.
Ogólna liczba członków Senatu ma odpowiadać ⅔ liczby członków Izby poselskiej.
W dalszym ciągu dział czwarty projektu mówi o porządku obrad Sejmu i o prawach członków Sejmu — i samego Sejmu.
Dla załagodzenia konfliktów między dwiema Izbami Sejmu, projekt przewiduje przesyłanie sobie przez Izby zmienionego wniosku prawodawczego, oraz komisje rozjemcze, składające się z członków obu Izb.
Sejm ustala corocznie budżet. Jeśli zaś budżet nie jest uchwalony, wolno pobierać tylko te podatki i daniny państwowe, których pobór jest uzasadniony ustawami, i wolno czynić wydatki tylko prawnie uzasadnione. Sejm wykonywa nadzór nad długami państwowymi, zatwierdza plany umorzenia długów, daje zgodę na zmianę granic państwa. Każda z Izb Sejmowych może zwracać się z adresami do Króla, skierowane do niej petycje przekazywać ministrom z żądaniem wyjaśnień, ustanawiać komisję ze swych członków w celu wyjaśnienia faktów spornych.
W każdej wreszcie Izbie mogą być wnoszone interpelacje do ministrów.
Ustawy oznaczą stan liczebny wojska w czasie pokoju określą zasady organizacji władz administracyjnych i zakres ich działania.
Żadne rozporządzenie, zawierające przepisy prawne, nie wyłączając królewskich, nie może być wydane inaczej, jak z upoważnienia ustawy. Jedynie w czasie, gdy Sejm nie jest zebrany, ani też zwołany być nie może, a okaże się nagląca konieczność natychmiastowego wydania ustawy dla zachowania bezpieczeństwa publicznego lub zaradzenia klęsce żywiołowej, może być wydane, pod odpowiedzialnością wszystkich ministrów rozporządzenie królewskie. majace tymczasową moc ustawy. Przepis ten o ustawodawstwie tymczasowem, który znajduje sie również chociaż wzmienionej formie i wśród postanowien przechodnich, ograniczony jest jednak przez szereg warunków i wymagań.
Dział czwarty projektu o ministrach zawiera, oprócz przytoczonych powyżej przepisów o odpowiedzialności ministrów, dwa artykuły o Radzie Ministrów i o Radzie Koronnej, którą stanowi Rada Ministrów pod osobistem przewodnictwem Króla. W sklad jej wchodzi także i Następca Tronu, a mogą być powoływani również Marszałkowie obu Izb Sejmowych. Radę Koronna projekt przewiduje ze wzgledu na to, aby Króla obowiązkowo wciągać do pracy nad wszystkiemi ważniejszemi kwestjami życia państwowego, i aby informacje o tych kwestjach posiadał z ust nie tylko jednego ministra.
Dział szósty projektu jest poświęcony konstytucyjnie niezawisłemu sądownictwu, urzędującemu w imieniu Króla. Przewiduje on jeden sąd najwyższy dla spraw sądowych: karnych i cywilnych, sądownictwo administracyjne i Trybunał Kompetencyjny.
Dział siódmy mówi o zorganizowaniu samorzadu, odsyłając sprawę określenia ustroju i praw jednostek samorządnych do oddzielnych ustaw, i ustalając jedynie, W tej kwestji podstawowe zasady, których wymienione ustawy przestrzegać winny.
Wreszcie dział ósmy, ostatni przed przepisami przejściowemi, wyszczególnia prawa i obowiązki obywateli. Głosi on przedewszystkiem, iż wszyscy obywatele są równi w obliczu prawa i że nie będzie przywilejów rodowych, ani stanowych. Gwarantuje wolny dostep do urzędów publicznych dla wszystkich obywateli, przy zachowaniu zasad prawnie ustalonych, wolność osobistą obywateli, wolność obrania miejsca zamieszkania, wychodźtwa, wyboru zawodu, wolność prasy, słowa, zgromadzania się i zrzeszeń, wolność wyznania, nauki i nauczania, nietykalność własności prywatnej, mieszkania, tajemnicy korespondencji i t. p. Szkody, wyrządzone obywatelowi przez urzędnika państwoweqo i dokonane przez urzędowanie niezgodne z prawem lub obowiązkami służby, państwo powinno wynagrodzić obywatelowi.
Powszechna powinność szkolna będzie stopniowo zaprowadzoną w drodze ustawodawczej, nauczanie zaś w ludowych szkołach początkowych, utrzymywanych przez skarb państwa i jednostki samorządne, powinno być bezpłatne. W szkole początkowej nauczyciel w miarę możności powinien być wyznania większości dzieci. Stosunek Państwa Polskiego do Kościoła Rzymsko-Katolickiego ma być określony, w porozumieniu ze Stolicą Apostolską; religja Rzymsko-Katolicka ma być religją stanu, t. j. wszelkie akty religijne, towarzyszące uroczystościom państwowym, mają się odbywać według obrządku Kościoła Rzymsko-Katolickiego.
Z pośród ważniejszych obowiązków obywatelskich względem państwa, projekt mówi o obowiązującej powszechnej służbie wojskowej. Dla zachowania zdrowych warunków życia arrnji, wojsko tak podczas służby, jak i poza nią nie może odbywać obrad, gromadzić się bez rozkazu władzy właściwej, również zabronione są zgromadzenia i związki rezerwistów, mające obradować nad urządzeniami i rozkazami wojskowemi, nawet wtedy, gdy rezerwiści nie są powołani do służby.
Ostatni artykuł działu ósmego przewiduje stany wyjątkowe, gdy pewne przepisy o swobodach obywatelskich mogą być czasowo zawieszone przez Radę Ministrów za zezwoleniem Króla, ze względu na zachowanie bezpieczeństwa publicznego.
Postanowienia przechodnie decydują między innemi, iż pierwszy Sejm ma wybrać pierwszego Króla oraz, iż wszystkie podatki i inne świadczenia na rzecz państwa, ustanowione w chwili wydania konstytucji, będą pobierane nadal, aż do odpowiednich zmian w drodze ustawodawczej.
W powyższy sposób przedstawiają się mniej więcej w ogólnych zarysach główniejsze postanowienia projektu Konstytucji, opracowaneqo przez Komisję Sejmowo-Konstytucyjną.
Ożywione toczyły się dyskusje w Podkomisji Sejmowej nad podstawowemi zasadami władzy Ustawodawczej. Czy Sejm ma być jedno, czy też dwuizbowy? Komu przyznać prawo czynne i bierne wyborcze? W jaki sposób przeprowadzić wybory?
Po opracowaniu tych zasadniczych problematów i wcieleniu ich do projektu Konstytucji w dziale trzecim, Podkomisja, na podstawie projektu przedstawionego przez prof. Buzka, przystąpiła do opracowania Ordynacji Wyborczej Sejmowej. Projekt prof. Buźka z małemi zmianami został na 28-em posiedzeniu Podkomisji przyjęty w pierwszem czytaniu.
Ponieważ Tymczasowa Rada Stanu, rozwiązując się w sierpniu 1917 r., postanowiła, aby Komisja Sejmowo - Konstytucyjna kontynuowała swą pracę. Komisja zadecydowała przyjęty podczas pierwszego czytania projekt prof. Buzka w miarę możności skrócić redakcyjnie. Wobec wyjazdu prof. Buzka do Lwowa, referowanie Ordynacji Wyborczej do Izby Poselskiej powierzono prof. Siemieńskiemu, Ordynacji zaś Wyborczej do Senatu—prof. Cybichowskiemu.
Do końca grudnia 1917 r. Komisja odbyła dwadzieścia posiedzeń, rozpatrując w drugiem czytaniu projekt Ordynacji Wyborczej do Izby Poselskiej i, uzupełniwszy go niezbędnemi jeszcze przepisami, wprowadziła wiele skróceń redakcyjnych. W końcu grudnia Komisja przystąpiła do uzupełnień redakcyjnych tegoż projektu i pracę tę kontynuowała dalej w 1918 r. W 1918 r. Komisja odbyła jeszcze 22 posiedzenia, rozpatrując w trzeciem czytaniu Projekt Ordynacji Wyborczej do Izby Posłów, oraz w drugiem i trzeciem czytaniu projekt Ordynacji Wyborczej do Senatu, artykuły karne w sprawie sankcji nadużyć wyborczych, poczem, ukończywszy powierzone sobie przez b. T. Radę Stanu zadanie, rozwiązała się w dniu 6 marca, powierzając ostateczne techniczno-redakcyjne wykończenie projektu vice-przewodniczącemu oraz referentom i sekretarzowi. Prace te trwały jeszcze do połowy kwietnia 1918 r.
Opracowany w ostatecznej redakcji projekt przedstawia się w ogólnych zarysach w sposób następujący:
Pod względem rozmiarów swoich projekt należy do największych z istniejących ordynacji wyborczych.
Zgodnie z art. 36 projektu Konstytucji, przewidującym dwie Izby Sejmowe, projekt Ordynacji składa się z dwóch części: 1) ordynacji wyborczej do Izby Poselskiej i 2) ordynacji wyborczej do Senatu. Pierwsza część zawiera 150 artykułów. druga zaś 85, oprócz tego jest parę artykułów przechodnich i postanowienie karne w sprawie nadużyć przy wyborach.
W porównaniu z ustawami wyborczemi: niemiecką i austryjacką, projekt powyższy uderza odrazu wielkością swoich rozmiarów. Wypływa to stąd, że projekt wychodzi z założenia, że powinien podawać nietylko ogólne zasady, lecz i szczegółowe przepisy dotyczące przeprowadzenia wyborów, aby w ten sposób. o ile to możliwe, usunąć wpływ administracji na przeprowadzenie wyborów, która najłatwiej może krępować swobodne wypowiedzenie się woli narodu. Tego samego również systemu trzymają się i ustawy wyborcze Anglji, Belgji i Włoch, które pod względem swych rozmiarów stoją już znacznie bliżej projektu Komisji Sejmowo-Konstytucyjnej.
Część członków Komisji wypowiadała się za rozbiciem projektu na dwie części: 1) ordynację wyborczą, zawierającą tylko główne zasady dotyczące prawa wyborczego, oraz 2) instrukcje wyborczą, zawierającą przepisy dla komisji przeprowadzających wybory. W tym wypadku właściwa Ordynacja Wyborcza uległaby znacznemu skróceniu i upodobniłaby się pod względem zewnętrznyrn do ustaw państw centralnych, jednak ostatecznie zwyciężyło zdanie przeciwne.
I zasadnicze artykuły projektu Konstytucji o składzie Sejmu, powtórzone w projekcie Ordynacji Wyborczej, i cały system przeprowadzenia wyborów, mający na względzie czystość tych wyborów, przyjęty przez Komisję S.-K., — są przejęte jaknajszczerszym duchem demokratycznym, i mają na względzie nieskrępowane wypowiedzenie się woli narodu Polskiego w dziele utworzenia własnego, najwyższego odrodzonego organu przedstawicielskiego i ustawodawczego.
Główne zasady dotyczące prawa wyborczego są powtórzeniem i rozwinięciem odnośnych artykułów projektu Konstytucji. Przedewszystkiem, w kwestji składu Izby Poselskiej projekt Ordynacji Wyborczej konsekwentnie rozwija art. 37 projektu Konstytucji, mówiący, iż Izba Poselska składać się będzie z posłów, wybranych w głosowaniu tajnem, bezpośredniem, równem i stosunkowem przez wszystkich obywateli płci męskiej od 25 lat wieku począwszy, zamieszkałych od trzech miesięcy w tej samej gminie miejskiej lub wiejskiej w chwili rozpisania wyborów. Wprowadzona w życie zasada powyższa daje głos najszerszym warstwom całego narodu.
Od głosowania są wykluczone osoby pozostające pod kuratelą, ubodzy utrzymywani w zakładach dobroczynności publicznej, osoby pozostające pod upadłością, oraz osoby karane sądownie za pewne rodzaje przestępstw, którym jednak pozostawiona jest możność rehabilitowania się; wreszcie pozbawione są na lat 10 prawa wyborczego osoby, skazane sądownie za uchylanie się od powinności wojskowej. Oto wszystkie kategorje osób pozbawionych prawa wyborczego. Początkowo, po pierwszem czytaniu, projekt przewidywał więcej tych kategorji, obecnie zostały one zwężone do wypadków wyżej wskazanych.
Nie wykonują praw wyborczych wojskowi, pozostający w służbie czynnej.
Przechodząc do następnego działu ordynacji o biernem prawie wyborczem, zaznaczyć przedewszystkiem należy, iż bierne prawo przysługuje wszystkim tym obywatelom, którzy posiadają czynne prawo. Obywatele nieposiadający wyższego wykształcenia otrzymują bierne prawo wyborcze dopiero po ukończeniu lat 30, posiadający zaś to wykształcenie — po ukończeniu lat 25. Żaden cenzus terytorjalny dla posiadania biernego prawa wyborczego nie jest wymagany, tak że kandydować można, niezależnie od miejsca zamieszkania, w całem państwie. Naczelnicy państwowych władz politycznych, policyjnych skarbowych, tudzież prokuratorowie państwa i sędziowie śledczy nie są wybieralni w okregach wyborczych, będących w całości lub w części okręgami ich urzędowania, aż do upływu sześciu miesięcy od opuszczenia stanowiska. Przepis ten nie dotyczy naczelników władz centralnych.
W rozdziale 2 i 7-ym przytoczony jest szereg ograniczeń posłów, ograniczenia te mają na względzie zachowanie niezawisłości zdania poselskiego. Tak więc, aby obronić posła przed wpływami ze strony rządu, projekt postanawia, iż nikt nie może być równocześnie płatnym państwowym urzędnikiem politycznym, policyjnym lub skarbowym i posłem lub senatorem. Poseł nie może też kupować, ani dzierżawić dóbr państwowych, ani też obejmować dostaw państwowych lub przyjmować robót rządowych; nie może również poseł otrzymać koncesji na założenie towarzystwa akcyjnego, na prowadzenie banku, budowę kolei, kanałów, oraz na prowadzenie innych przesiebiorstw komunikacyjnych. Aby zabezpieczyć posła przed wpływami zewnetrznemi, ordynacja zakazuje posłowi interwenjować u władz w jakiejkolwiekbądź sprawie za pieniądze lub inne korzyści materjalne, nie wolno wreszcie posłowi być odpowiedzialnym redaktorem czasopism. Zakazy Powyższe są kategoryczne, ponieważ poseł wykraczający przeciwko powyższym przepisom traci, na mocy orzeczenia trybunału wyborczego, swój mandat poselski; prawo zaś zainicjowania pozbawienia go stanowiska poselskiego przysługuje w wypadku powyższym każdej trzeciej osobie.
Oto główne zasady dwóch pierwszych działów projektu Ordynacji, zawierających przepisy dotyczące czynnego i biernego prawa wyborczego.
Dalej następują działy o okręgach wyborczych, listach wyborczych, zgłaszaniu kandydatur, legitymacjach wyborczych, głosowaniu, stwierdzaniu wyniku wyborów w okręgu wyborczym, o wyborach ściślejszych, przysiędze poselskiej i kosztach wyborczych; poczem idą działy o zabezpieczeniu swobody wyborczej, sprawdzaniu ważności wyborów, utracie i wygaśnięciu mandatu, wreszcie o wyborach uzupełniających.
Z pośród ważniejszych postanowień zawartych w działach powyższych, wspomnieć należy przedewszystkiem o tem, iż projekt przewiduje w zasadzie trzymandatowe okręgi wyborcze o liczbie mieszkańców przeciętnie między 160 a 200 tysiącami ludnosci. W każdym okręgu wyborczym będzie działała główna komisja wyborcza, która dla ułatwienia przeprowadzenia wyborów podzieli okręgi wyborcze na poszczególne okręgi głosowania, w każdym zaś okręgu głosowania bedzię działała miejscowa komisja wyborcza.
Do przeprowadzenia wyborów przedewszystkiem powołani są w projekcie członkowie sądownictwa, jako gwarantujący najbardziej bezstronne i wolne od wpływów ubocznych przeprowadzenie wyborów. Przewodniczącymi komisji głównych zostają prezesi sądów okręgowych lub sędziowie przez nich wyznaczeni, również i zastępców przewodniczącego głównej komisji wyborczej mianuje prezes sądu okręgowego z pośród sędziów, a w braku ich, z pośród ławników sądowych; pozostałych trzech członków głównej komisji wyborczej wybierają sejmiki powiatowe i rady miejskie, uzupełniając w ten sposób skład komisji przez żywioły obywatelskie. Wszystkich członków miejscowych komisji wyborczych, w liczbie pięciu, mianuje główna komisja wyborcza.
Przeprowadzenie wyborów rozpoczyna się od sporządzenia r przez naczelnika gminy listy wszystkich wyborców, zamieszkałych od 3-ch miesięcy w danej gminie. Listy te przesyłane zostają do miejscowej komisji wyborczej i następnie ogłaszane. Reklamacje o wniesienie na listę lub skreślenie nieodpowiednio wniesionego nazwiska składa się na ręce komisji miejscowej, która przesyła je wraz z listami do ostatecznej decyzji i poprawienia głównej komisji wyborczej, której orzeczenia mogą być zaskarżane jedynie do najwyższej instancji — Trybunału Wyborczego.
Wybory kandydatów następują w głosowaniu proporcjonalnern:[1]
Zgłaszać kandydatów na ręce przewodniczącego głównej komisji wyborczej mogą grupy wyborców w kilku miejskich okręgach z podpisem conajmniej 100 członków, w pozostałych zaś — 50 członków.
Dopuszczalne jest również skartelizowanie się grup t. j. połączenie swych list dla przeprowadzenia jednej wspólnej listy.
Kandydaci grup powinni być podani na listach w porządku pożądanego przez grupę pierwszeństwa dla kandydatów, w celu jednak nie krępowania zbytnio woli wyborców i nie dozwolenia na teroryzowanie wyborców przez samowolę komitetów wyborczych, projekt stanowi, iż wyborca, oddając swój głos, może podkreślić na liście kandydatów dowolne nazwisko, oddając mu w ten sposób pierwszeństwo przed innymi kandydatami na danej liście.
Główne wybory odbywają się w całem państwie tego samego dnia i trwają bez przerwy od g. 8 rano do 9 wieczór. Oddawanie głosów i obliczanie wyników wyborów odbywa się publicznie.
Aby ułatwić głosowanie analfabetom, głosowanie będzie się odbywało przy pomocy kart, które będą się składały z takiej ilości kuponów, ile będzie list ważnie zgłoszonych kandydatów. Każdy kupon będzie miał barwę właściwej listy. Grupy wyborcze, zgłaszając swe listy, zgłaszają równocześnie swe godła, ewentualnie i barwy. Wyborcy więc pozostanie jedynie oderwanie właściwego kuponu, włożenie go w urzędową kopertę i wrzucenie do urny wyborczej.
Przy oddaniu głosu wyborca winien przedstawić swę kartę legitymacyjną, na której zaznacza się, iż wyborca głosował. Karty legitymacyjne są zawczasu rozsyłane wyborcom do domów.
Po ustaleniu wyniku głosowania w miejscowej komisji dla dla danego okręgu głosowania, przesyła się wszystkie materjały wraz z protokółami do głównej komisji wyborczej, która ostatecznie ustala rezultaty głosowania dla danego okręgu wyborczego.
Ważność dokonanych wyborów rozpatruje sama Izba Poselska; o ile zaś wybór został oprotestowany, weryfikacja jego i rozpatrzenia protestu należy do Trybunału Wyborczego, składającego się z trzech członków wybranych na plenarnem posiedzeniu najwyższego sądu Administracyjnego z pośród grona członków tego sądu, i z czterech członków Trybunału Kompetencyjnego.
Mandat wybranego posła jest nieważny, jeżeli poseł był niewybieralny, utracił później wybieralność, lub też wybrany dopuścił się przy wyborze przekupstwa, wymuszenia lub oszustwa. W tym wypadku wchodzi na jego miejsce następny kandydat z tej samej listy.
Wogóle zaś całe wybory są nieważne, o ile: 1) zostanie stwierdzone, iż w danym okręgu wyborczym dopuszczono się przekupstw, wymuszeń lub innych podejść oszukańczych, zdolnych zmienić wynik wyborów, lub 2) jeżeli przepisy ordynacji nie były przestrzegane, tak że mogło to wpłynąć na wynik wyborów. W tym wypadku zostają rozpisane w ciągu dni 15 od uniewaźnienia wyborów wybory uzupełniające.
W sposób powyższy przedstawiają się w ogólnych zarysach zasady zawarte w pierwszej części projektu — w ordynacji wyborczej do Izby Poselskiej.
Druga część Ordynacji Wyborczej ma na względzie przeprowadzenie wyborów do części obieralnej Senatu i powtarza oraz rozwija zasady zawarte wart. 46, 47, 49, 50 i dalszych projektu Konstytucji.
Zgodnie z art. 46 projektu Konstytucji skład liczebny członków Senatu ma odpowiadać ⅔ liczby członków Izby Poselskiej. Art. 47 projektu Konstytucji stanowi, iż połowa Senatorów ma pochodzić z wyborów, poczem przepisuje, iż „czwartą część senatorów obieralnych wybierają właściciele większej własności ziemskiej, czwartą organy samorządu miejskiego, właściciele większych przedsiębiorstw przemysłowych, właściciele większych przedsiębiorstw handlowych i wyższe zakłady i instytucje naukowe — w stosunku 6 do 5 do 1 do 4.
Wybory są bezpośrednie i tajne. Wszelako dla organów samorządu miejskiego i wiejskiego może ordynacja wyborcza ustanowić wybory pośrednie“.
Bierne prawo wyborcze przysługuje wszystkim obywatelom polskim, mieszkającym w państwie przynajmniej od 3 lat, o ile odpowiadają warunkom wymaganym od kandydata do Izby Poselskiej, ukończyli lat 30 i posiadają dowody, że odbywali przynajmniej w ciągu dwu lat wyższe studja akademickie; w kole wyborczym większej własności ziemskiej wymagalne jest ponadto posiadanie conajmniej 1000 morgów ziemi, podlegającej podatkowi na rzecz państwa, lub jednostek samorządnych.
Senatorów dotyczą te same ograniczenia, co i posłów ze względu na zachowanie niezawisłości ich działalności.
Senatorowie są wybierani na lat 10, przyczem co lat 5 połowa Senatu jest odnawiana.
Co do czynnego prawa wyborczego, to uzyskuje się je po ukończeniu lat 25, przyczem w kole większej własności ziemskiej, wymagane jest posiadanie conajmniej od roku w granicach okręgu wyborczego nieruchomości o łącznym obszarze przynajmniej 300 morgów, w kole wielkiego przemysłu — posiadanie przedsiębiorstwa przemysłowego lub górniczego zatrudniającęgo w przeciągu ostatniego roku kalendarzowego conajmniej 50 robotników i urzędników.
Bez względu na ilość zatrudnionych robotników i urzędników, są uprawnione do wyboru towarzystwa akcyjnego, posiadające w granicach państwa polskiego przedsiębiorstwa przemysłowe z wpłaconym kapitałem zakładowym, wynoszącym dowodnie conajmniej 250.000 marek polskich, tudzież osoby posiadające w granicach państwa polskiego przedsiębiorstwa przemysłowe z wpłaconym kapitałem zakładowym, wynoszącym dowodnie conajmniej kwotę 500.000 marek polskich. Wreszcie w kole wielkiego handlu, wyborcą może być tylko osoba posiadająca conajmniej od roku w granicach państwa polskiego przedsiębiorstwo handlowe, przewozowe, asekuracyjne lub kredytowe z wpłaconym kapitałem zakładowym, wynoszącym dowodnie kwotę conajmniej 500.000 marek polskich.
Jeżeli właścicielem przedsiębiorstwa handlowego, przewozowego, asekuracyjnego lub kredytowego jest towarzystwo akcyjne, wystarcza wpłacony kapitał zakładowy, wynoszący. dowodnie kwotę conajmniej 250.000 marek polskich.
Towarzystwo akcyjne i inne osoby prawnicze, o charakterze prawno-prywatnym, mają prawo głosu przez upoważnionego przedstawiciela swego w kołach wielkiego handlu i przemysłu tylko w tym wypadku, gdy mają charakter krajowy t. j. gdy zarząd towarzystwa ma swoją siedzibę w obrębie państwa polskiego.
W kole wyborczem wyższych instytucji i zakładów naukowych mają prawo wybierania osoby będące w dniu wyboru członkami wydziałów uniwersyteckich, lub posiadające stanowisko równoznaczne w innym wyższym zakładzie naukowem oraz osoby należące do wyższej instytucji naukowej.
Wybory Senatorów wybieranych przez samorządy miejskie i wiejskie są pośrednie. Rady miejskie lub gminne wybierają wyborców w liczbie, będącej w pewnym określonym do ogółu ludności stosunku. Wyborcy następnie wybierają Senatorów, reprezentujących samorządy ziemskie i miejskie.
Wybory Senatorów z koła wielkiej własności ziemskiej oraz samorządów ziemskieqo i miejskiego będą się odbywały w okręgach wyborczych ustanowionych przez specjalny dodatek do Ordynacji Wyborczej.
W kole wyborczem wielkiego przemysłu tudzież wielkiego handlu całe państwo stanowi jeden okręg wyborczy.
W celu przeprowadzenia wyborów będą działały we wszystkich kołach komisje wyborcze, których skład jest zbudowany na podstawach podobnych do komisji wyborczych dla wyborców do Izby Poselskiej. Poważny udział sądowników w tych komisjach również jest zabezpieczony.
Po za wyżej przytoczonemi główniejszemi zasadami Ordynacja Wyborcza do Senatu powtarza przepisy i zasady zawarte w ordynacji do Izby Poselskiej, odpowiednio dopasowane do warunków wyborów do Izby Senatu.
Przyjęte przez Komisję Sejmowo-Konstytucyjne projekty Konstytucji i Ordynacji Wyborczej Sejmowej nie we wszystkich punktach były uchwalone jednogłośnie. Protokoły z posiedzeń i dołączone do nich umotywowane vota separata świadczą o całym szeregu wątpliwości, co do których wielu członków nie zostało przekonanych i o tych brakach, które według ich zapatrywań znajdują się w uchwalonych projektach.
Podkreślimy ważniejsze.
Przepis, iż król ma zamieszkiwać stale w granicach państwa, przez wielu był uważany jako szkodliwy, bo zgóry wykluczał wszelkie związki w formie unji osobowej lub realnej z innemi państwami.
Sprawa wypowiadania wojny przez króla za uprzednią zgodą jedynie Rady Ministrów nieraz wracała pod obrady.
Cała Komisja Sejmowo-Konstytucyjna zasadniczo stała na tem stanowisku, że w tak ważnej sprawie, jak zaangażowanie losów państwa i narodu w wojnę, król powinien uprzednio otrzymać zgodę Sejmu. Biorąc jednak pod uwagę, że w chwili obecnej u nikogo z sąsiadów Państwa Polskiego podobny przepis nie działa, uważała większość Komisji, ze względów praktycznych, za zbyt niebezpieczne wprowadzenie u nas prawa, mogąceqo nieraz znacznie zmiejszyć szybkość pierwszych kroków wojennych, a przez to osłabić możliwość pomyślnego wyniku wojny w świeżo powstającem Państwie Polskiem.
Nie została też przyjęta poprawka, aby król mógł wypowiadać wojnę w wypadkach niecierpiących zwłoki za zgodą Rady Ministrów i prezydjów Izb sejmowych, ponieważ motywowano, że nie zawsze prezydja Izb będą na miejscu, a przytem Sejm może być rozwiązany.
Zwracano uwagę, że nie zabezpieczono Sejmu przed nadużyciem ze strony rządu, ponieważ nie określono minimum czasu obrad Sejmu w ciągu roku, co grozi niebezpieczeństwem, iż Sejm może być po kilkodniowej sesji na cały rok zamykany.
Dla wielu członków pełnia praw budżetowych nie została należycie Sejmowi zagwarantowa, ponieważ rząd mocen jest bez zgody Sejmu czynić wydatki „prawnie uzasadnione“.
Redakcja art. 87 według niektórych członków Komisji za szerokich udziela praw rządowi co do wydawania rozporządzeń w trybie nadzwyczajnym, gdy Sejm nie działa.
Silne też głosy podnosiły się za określeniem inaczej, niż to przewiduje projekt Konstytucji, stosunku Państwa do Kościoła Rz.-Katolickiego, którego charakter, jako stróża religji olbrzymiej większości narodu, powinien być bardzo mocno podkreślony. W czasie dyskusji zwalczano pogląd, że państwo nie jest wyznaniowe, dowodząc, że teorja niewyznaniowości Państwa sprzeciwia się rzeczywistości, którą jest państwo złożone jak u nas, w olbrzymiej większości z katolików.
Nie uwzględniono również wniosku mniejszości, broniącej zasady, że ze względów i religijnych i narodowych uczniowie i nauczyciele, przynajmniej szkół początkowych, powinni być jednego wyznania.
Stosunkowe prawo wyborcze wywołało najdłuższą i może najbardziej ożywioną dyskusję.
Mniejszość dowodziła, że naoqół ludność rdzennie polska Królestwa nie jest wyrobiona politycznie, niechętnie idzie do urny wyborczej, wobec czego wybory proporcjonalne mogą dać niepożądane rezultaty.
Większość zaś, chociaż podzielała to zapatrywanie, dowodziła, iż ze względu na te wady narodowe nie wolno wprowadzać zasady w założeniu swem niesprawiedliwej, której wynikiem może być pozbawienie nawet 49% ludności przedstawicielstwa w Sejmie na rzecz 51%. Lepiej odraz u powiedzieć wyborcom, co im grozi w razie opieszałości, niż narazić się na ustawiczne walki o prawo wyborcze w państwie, które organizując się, wymaga zgody we wspólnej pracy nad dźwiganiem gmachu państwoweqo.
Uważała też mniejszość, że skład senatu jest zamało demokratyczny, za bardzo odany w ręce ziemiaństwa i pozbawiony bardzo pożytecznego czynnika społecznego, jakim jest inteligencja miejska.
Powyżej wymieniono zaledwie kilka zarzutów podnoszonych w czasie obrad nad projektami Konstytucji i Ordynacji Wyborczej Sejmowej. Cztery tomy protokołów, złożonych przez Komisję Sejmowo-Konstytucyjną w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, jako materjał uzasadniający opracowane projekty, zawierają szczegółowe umotywowanie zarzutów i kontr-wniosków nieprzyjętych przez Komisję.
Pragnąc, aby ci którzy w Radzie Stanu a następnie w Sejmie opracowywać będą Konstytucję i Ordynację Wyborczą, nie byli narażeni na żmudną pracę wyszukiwania źródeł, badania ustaw konstytucyjnych i ordynacji gdzieindziej obowiązujących, wice-przewodniczący Komisji zwrócił się do profesora Buzka z prośbą, aby zechciał opracować uzasadnienie projektów Komisji Sejmowo-Konstytucyjnej.
Profesor ochotnie podjął się tej pracy, którą razem z projektami Konstytucji i Ordynacji wydajemy, dzięki poparciu finansowemu Rządu Polskiego. Zaznaczamy, że praca prof. Buzka jest wyrazem jego osobistych zapatrywań, a nie dziełem zbiorowem i oficjalnem Komisji Sejmowo-Konstytucyjnej.
Komisja ani na chwilę nie wątpiła, że projekty przez nią opracowane posiadają liczne braki.
I dla tego wice-przewodniczący Komisji Sejmowo - Konstytucyjnej w dniu 6 marca 1918 r., zamykając ostatnie posiedzenie, mógł, po złożeniu serdecznego podziękowania wszystkim, którzy pracowali w Komisji powiedzieć:
„Panowie, zdajemy sobie wszyscy sprawę z tego, że dzieło nasze nie jest wolne od usterek i że niejedno należy w niem poprawić.
Bądżmy jednak dumni, że my pierwsi przeoraliśmy odłogiem leżący zagon.
Ci, którzy po nas przyjdą, znajdą grunt przygotowany. Dałby Bóg, aby czerpali ziarno do siewu nie ze światowej składnicy wszelakich haseł i teorji, lecz z polskiej stodoły rzeczywistych sił narodu.
Konstytucja i Ordynacja Wyborcza o tyle będą pożyteczne i trwałe, o ile sharmonizują rzeczywiste siły Państwa“.
Warszawa, 3 maja 1918 r.
- ↑ W okręgu trzymandatowym wszystkie trzy mandaty otrzymuje lista (związek wyborczy), na którą padła największa ilość głosów, jeżeli ilość ta jest conajmniej trzy razy większą od ilości głosów listy (związku wyborczego) najbliższej co do ilości głosów.
Jeżeli wypadek powyższy nie zachodzi, ale ilość głosów listy (związku wyborczego) najsilniejszej jest conajmniej dwa razy większą od liczby głosów drugiej listy (związku wyborczego), lista (związek wyborczy) najsilniejsza otrzymuje dwa, lista (związek wyborczy) po niej najsllniejsza jeden mandat. Lista (związek wyborczy) najsilniejsza otrzymuje dwa, lista (związek’ wyborczy) po niej najsilniejsza zaś jeden mandat także w tym wypadku, jeżeli liczba głosów listy (zw. wyb, ) najsilniejszej jest conajmniej dwa razy większą od liczby głosów listy (zw. wyb.), która otrzymała trzecią z kolei ilość głosów, Jeżeli żaden z wyszczególnionych wypadków nie zachodzi, wtenczas otrzymują po jednym mdacie te trzy listy (zw. wyb.), na które padły największe ilości głosów.