Stygmat (Norwid, 1934)/całość

<<< Dane tekstu >>>
Autor	Cyprian Kamil Norwid
Tytuł	Stygmat
Pochodzenie	Dzieła Cyprjana Norwida
Wydawca	Spółka Wydawnicza „Parnas Polski”
Data wyd.	1934
Druk	W. L. Anczyc i Spółka
Miejsce wyd.	Warszawa
Źródło	skany na Commons
Inne	Cały tekst Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI
Indeks stron

[478]

STYGMAT

NOWELA

[478]

I.

 Podobno, że z zadań czynności człowieka najniewinniejszem i najpiękniejszem, a pewno, że najciekawszem w znaczeniu swojem, jest zadanie to: żeby pójść zobaczyć się z kim lub od-zobaczyć się — zrobić wizytę.
 Kapłaństwo w tem jest człowieczeństwu przyrodzone i jest potoczny obrządek ceremonjału, w naturze życia leżący.
 Idzie się bez żadnego innego interesu, mówi się to, co i tak jest samo przez się powiedziane pomiędzy osobami w chwili danej, odbiera się i zamienia potwierdzenie lub zaprzeczenie mniemań o lada czemś, pierwszem lepszem bez umyślnego wyboru i interesu podniesionem, i poszukuje się sposobem tym, bezwłasnowolnie i bezwłasnowiednie, wzajemności współuznania, poczucia i harmonji... Te skoro spotkało się, odwiedziny czyli wizyta właściwa jest już przez to samo dopełnioną i przyjemną.
 Mistyczniejszych, zaiste, spraw od tej sprawy, lubo najpotoczniejszej, naliczyć jest trudno w życiu człowieka!
 Stąd-to zapewne pochodzi, że bywają lub bywały salony bynajmniej sute, ani jaką szczególniejszą wykwintnością jaśniejące, które nietylko w społeczeństwie, ale nawet w historji do żywotnych się działalników policzają. Owszem, niemały ten przymiot częściej właściwym bywał salonikom zwyczajnym, niźli świetnym i obmyślonym ku temu.
 Generałowej wdowy *** salonik bardzo się do określonego wyżej przybliżał. Rządził w nim pewien rodzaj złotej anarchji^[1], zupełnie zaufanej w swoje trwanie i we wystarczalność swych rękojmi.
[479] Kto się tam anonsować chciał, anonsował się; kto zaś jak do pokrewnej a poważnej osoby wchodził, ten wchodził sposobem swoim; kto znajdował się nagle na wieczorze, bo obiadował był tamże, i potem jakoś tak magicznie, tak prędko godziny ubiegały, że on się znalazł nagle przy świetle lamp, — ten znajdował się...
 Że godzi się mieć także i wyłączny dzień wieczornej recepcji w tygodniu, więc ten dzień był, lecz nominalnie.
 Omyliłby się bardzo jednakże, ktoby taką samoistną harmonję za brak staranności jakiejkolwiekbądż poczytywał; była to owszem negligentia diligens^[2] — zadanie, kto wie, czyli nie najznamienitsze tak w sztuce życia jako i w życiu sztuki!
 Słowem, że, gdybym takowego-to, a prawie codziennego wieczora skreślić miał istny całowzór, porównałbym go do niewielkiej, lecz odegranej wytwornie symfonji^[3].
 Ta rozpoczynać się zwykła była tonem bezwybitnym, swobodnym i potoczny zaledwo mającym wydźwięk — niedostrzegalnie on się jednak to niecierpliwił, to podnosił, gdy od czasu do czasu wlatującemi nagle i nisko, bystro i okrężnie, nowinami, do krążenia jaskółek podobnemi, bywał zlekka trącany... Kiedy niekiedy, tam i ówdzie, uśmiechów warjant^[4] i sam nareszcie wyraźny śmiech nadłamywać się zdawał całość toku, alić natychmiast głębokie i szerokie serjo^[5] powstawało i pogodną płynęło rzeką akordów...
 Rozmowa, tak się sama prowadząc, bo nie przewodził nikt jej, czyniła, że pod godzinę pełni wieczoru i wszystkich i wszystko jeden zdawał się ożywiać temperament.
 Myśliłbym nawet, że wiek jeden, i że, jak niektóra dawna legenda chrześcijańska podaje, wszyscy tam mężczyźni miewali nagle około lat 33, a o lat dziesięć mniej wszystkie damy, bo podobno, iż w zmartwychwstaniu tak być ma!...
 O jednej z chwil takowych późnego już wieczora wydawało mi się, że prąd ten dziwny istotnie wszystko wkoło objął.
 Patrząc zaś na kwiaty, które do połowy okien wielkich gęsto wznosiły się, podejrzewałem służącego o niezgrabność, podejrzewałem go, że wygibnął był tacę, że aromu herbaty i rumu udzieliło się nagle zasypiającym już roślinom — słowem, że nie bez przyczyny jaskrawszemi one patrzą oczyma!... Róży jednej nie podejrzewałem o zapomnienie się tak gminne, lecz płomienisty granat mógł nie być trzeźwym, a ponsowe i wielkie usta geranjum^[6] lśniły się wyraźnie, jak podpiłe.
 W taki-to jednak wieczór, w taką chwilę (o, natrętne spomnienie!), generałowa zawezwała mię palcem zdala do fotelu swojego i prosiła, ażebym do salonu jej zbliżył i prezentował jej skrzypka wielce słynąc zaczynającego, a który u wód koncerta dawa.
 To zaś, że u wód miejsce miało, przepomniałem był na wstępie wypowiedzieć.
 Matrona salonu, jak bywa ich wieku obyczajem, miewała przy sobie dostojne młode osoby: to córki krewnych swoich, to rodów jej blisko zażyłych.
 Taką znalazła się na teraz Róża P. (Pomian), bujna ukraińska piękność — dla umiejętnie patrzących — lub «panna przystojna», «panna niczego» — dla zapatrujących się na rzeczy sposobem zwykłym.
 Generałowa jednakże, lubo sama miała tak krótki wzrok, jak wielkie oczy, co nadawało jej dziwne spojrzenie, jakoby obejmujące naraz wszystko i przyzierające się z trudnością, znała wybornie piękność Róży; zarzucała jej tylko, zdaje mi się, iż mówiła głosem zbyt donośnym, lubo żadnego w sobie deklamatorstwa nie mającym, i czego ja nigdy nie postrzegłbym był, gdyby nie mówienia ludzi i gdyby nie ta skłonność do robienia zarzutów, bez której nie może istnieć realizm! Owszem, bardziej do upomnienia zdawała mi się bywać poprawa i przemiana głosu na mniej wybitny, niźli upominanie, które ją niezawsze najzręczniej powodowało...
 Róży P. piękność potrzebowała trafnie obranego dystansu^[7], z powodu, iż posągowo całą była. Kibici wgiętość i cała jej linja, o które] kobiety południa i większej części wschodu wyobrażenia nie mają, łączyła się w całość z podawaną udatnie pełnią szyi, przez wielkie ciążenie ciemnych i bujnych włosów naginanej... Oczy, spokojne i głębokie, do zaczarowanych jezior podobne, gest ramienia arcyszlachetny i coś z zamyślonego łabędzia we wszystkości poruszeń.
 To też większość obywateli krajowych zwykła była mówić o niej: «Panna!... niema co mówić»; Polacy albowiem używają powiedzenia «niema co mówić» wtedy, gdy jest bardzo wiele do mówienia, podobno [480]nawet, iż gdzie niegdzie używa się zarówno i wyrażenia «niema co robić!...»
 Jako bardzo niepoprawny romansista, nie nadmieniłem już po dwakroć, że to działo się u wód; lecz, że nic jeszcze nie działo się, więc nie jestem nazbyt opóźnionym.
 «U wód» nie oznacza ściśle jakich jednych, lecz u całej ich geologicznej grupy, przerozmaicanej to ciekawemi ruinami godnemi wycieczek, to miejscami, skąd się urocze widoki rozesłaniają. Zaś ktoby nie wierzył we feeryczne^[8] okolice i sprawy, zaś komuby wydawało się, że niema twórczego nic oprócz sensu realnego inżynierji i administracji, ten niech uważnie spojrzy na wesołe i dostatnie miasteczko, między odludnemi skały wokoło jednej szklanki wody i dla niej zbudowane i rozwijające się.
 Ta niteczka zdrojowej wody — cienka i przebłyskująca od szczytu skały przez cały stromy bok jej, niknący w przepaści — która się gdzieś potem w podziemiach przerabia w zbawienny napój i opodal starej kaplicy wytryskuje, oto miasta i okolicy geneza i municipium!^[9] Wynalazł ją był temu lat kilkaset myśliwy sokół hrabiny średniowiecznej, zabłąkanej na łowach, uświęcili ją potem mnichy, których pierwotnego mieszkania resztki widzisz w dolnych murach kaplicy — i oto dziś u zenitów skał liże ją sarna, rozpryskując krople stopą ochoczą; niżej, daleko niżej, rozbija ją w mgłę srebrną jakiś tuman, który całe smugi fjołków przez to ożywia; aż nareszcie u dołu wyciągają ku niej ręce ze szklankami świetnemi dostojni z krajów różnych goście.
 I monarchowie niekiedy tu przybywają nie utajonym ukradkiem, a zawiązywały się, bywało, i zawiązują kongresy przedgłośne, miewające na wagach swoich losy ludów!
 Lecz na samej krajobrazowej piękności tylko takiego tła uroczego gdy zatrzymujesz oko, skoro ci nic już nie brak... brak ci serca!...
 Sama przez się myśl nalatuje, szepcąc, iż tu jeszcze należą się postacie istot dwóch, głęboko się wzajemnie pojmujących — tak przecież mogło było być... tak zapewne gdzieś jest w szmaragdowej ocieni tych małych ustronnych domków, albo tak koniecznie być musi dziś wieczór jeszcze, lub jutro rano...
 Bowiem harmonji pełność domaga się, żeby tak było!

 Cóż za dyplomatycznie psychologiczną miałem ja w tych czasach trudność, ażeby generałowej życzeń i polecenia dopełnić co do oczekiwanej prezentacji wirtuoza^[10].
 Powodowało trudność głównie to, iż nie z jedną, ale z osobistościami dwoma, jedną składającemi, trzeba było mieć do czynienia.
 Oskar *** nie, gdy na scenę wchodził, ani gdy grać poczynał, ale dopiero, gdy już pełno grał, był istotnym sobą, i podobno, że wtedy tylko to był on.
 On, do którego sam dochodził, nie zaś ów, którego zdawał się raczej unikać, lub którego przez samo tylko tożsamości uczucie znosił.
 Ten wtóry był to młody wdowiec w kapeluszu białym, na oczy nieco nasuniętym i do pół żałobą otoczonym, z pod którego bujny czarny włos, wydobywając się z wiatrem, sam się trefił. Spotykałeś go tam i ówdzie, nie wiedząc, kiedy wszedł, lub jak uszedł, miał albowiem iście i obyczaj człowieka, nie powiem, bardzo ostrożnego, lecz i bardzo i uprzedzająco delikatnego. Częstotliwie zdawało się, iż nie na słowa doń mówione, lecz naprzód na ich najostateczniejsze konsekwencje odpowiadał. Rzekłbym, że nie rozmawiał, ale że zapobiegał zdaniom i uczuciom, a co niekiedy w nadmiarze swoim przybierało naturę podejrzliwości.
 Dopiero uważnie przeczytana raz biografja^[11] tego artysty rzuciła mi światło na tę dwójcę istoty w jednym człowieku, co jeżeli policzamy do wyjątków, to bardzo się do tego przyczyniają: tępość naszych narzędzi obserwacyjnych i lenistwo do obejrzenia się staranniejszego.

 Gdy zaś wirtuoz po pewnej chwili grania stawał już w sobie samym, zupełnie innym był. Coś olimpijskiego^[12] prostowało nagle linję całej jego postaci, głowa się podnosiła hardo, włosów wicher nawiewał się na czoło i ustępował tylko silnemu w takt stąpieniu. Ręka wyprzedzała wszystko i palcami zdała się garnąć pierwej tony, nim chwycić je można było smykiem, w powietrze rzucając zadyszane...
[481]

Autograf noweli «Stygmat»

[483] Czyliż więc można było rozważniej uczynić, jak nie prezentować osobistości takowej w salonie, lecz w loży teatru? Alić, tak postąpiwszy roztropnie, czy mogłem był przewidzieć, że zajdzie to właśnie wtedy, gdy publiczność upodobała sobie była rzucać artyście kwiaty?...

 Lub czy jasnowidzieć kto mógł, że Róża P. mieć będzie różę w zbyt bujnych włosach swoich, które nie znoszą upiększeń, że róża ta upadnie, po ramieniu jej się stoczywszy, i że odemnie bliżej stojący, bo prezentowany właśnie, skrzypek uważać pośpieszy kwiat ów za sobie przynależny, jak onego wieczora wszystkie upadłe kwiaty? Że więc w sposób doraźny i piorunny (jak to niekiedy wydarza się) zajdzie z tego między Oskarem a Różą, nie powiem, sprzeczka, lecz jedno z tych nieporozumień, w których im mniej idzie o rzecz, tem są ważniejszemi!...
 Nie o samą albowiem róże szło tym dwóm osobom, musiało być i coś innego pomiędzy niemi jeszcze pierwej, kiedy się ani widzieli byli, ani znali... Jeżeli wszelako tak się dziwnie wyrazić można w treści, żadnej pretensji niemającej do ścisłości i jasności scientyficznej.
 Ledwo albowiem nieporozumienie o różę doszło do zobopólnej pogody, jużci o mało co fjolek nie zagaił czegoś podobnego, to zaś gdy koiło się, kwiat płomienisty granatu wyraźnie podniósł nową sprzeczkę, i zdarzyło się nawet w okolicznych wycieczkach, że gwoździki dzikie, że bławatek, że blade i poziome powoje polne i malenieczkie bezimienne (dla profanów) roślinki stawały się powodem lub bodźcem kontrowersyj...^[13]
 Motyl jedynie, i to biały, zwykły motyl, wszędzie się tułający, przelatując w oknie nad warkoczem Róży i Oskara skronią, wiedzieć mógłby był bliższe przyczyny i odgadywać cele sprawy, tak mało wyjaśnionej.
 Ja nie wiem, ani wiedzieć o tem będę się starał, czyli podobieństwem jest, ażeby z nas który mógł być dla kobiety powiernikiem; lecz, że zakochanego mężczyzny powiernikiem bywa się i zmuszonym się zdarza bywać, to wiem... ach, przez bardzo wiele nocy, niedospanych niezasłużenie i bezwinnie.
 Parę razy w tygodniu o godzinie, późniejszej od późnych, czyli, kiedy już salony opuszczano, otwierały się u mnie drzwi, wnikał Oskar mistycznym swoim krokiem, frak zrzucał i krawatę białą, klękał przy łożu mojem, głowę ku kolanom moim w posłanie zatapiał, mówiąc: — «...Ach, ty jeden zrozumiesz to... nieprawdaż?»
 Utaiwszy ziewanie końcem kołdry, wtórzyłem: «Ach!...»
 — «Nieprawdaż?» powtarzał Oskar.
 Odpowiadałem, rozklejając powieki: «Prawda».
 — «Atoli jak zrozumiałbyś ten szczególik mały, który dziś zaszedł, — bo tobie jednemu wszystko opowiedzieć muszę...»
 — «Dziś» — odpowiedziałem i zadmuchnąłem świecę, widząc, że już białe tęcze brzasku migały po ścianach.
 A Oskar dalej:
 «Skracam opowiadanie», — zegar bił właśnie trzecią z północy — «skracam, bo może już być troszkę późno... Wyobraź sobie, że ów hrabia X, podróżnik (do którego nie miałem nigdy szczególnej sympatji), właśnie gdy siedziałem przy Niej — a wiesz przy kim — podniósł w rozmowie, iż tanecznice egipskie zawodzą taniec i dokonywają takowego na jednem miejscu... To zaś gdy on mówił, panna Róża podniosła się i przeszła zwolna ku oknu, gdzie niestaranny zwój firanki obejmał natrętnie gałązki jakiegoś kwiatu, poprawiła ów fałd nieharmonijny i na opuszczone wróciła miejsce... Cóż pomyśliłbyś o tem i jak dawałoby się to zrozumiewać? Mów, zmiłuj się... Ale czy nie zasypiałeś może cokolwiek?...»
 — «Gdzież tam cokolwiek!» rzekłem, «byłbym dobrze już spał, lecz myślę...» i, obwijając się zbrojnie kołdrami ku zupełnemu zaśnięciu, mówiłem: — «Myślę, że, gdyby wiedziało się... mój drogi!... jak ten niestaranny fałd firanki był zawiniętym, — gdyby?! gdyby!» — mówiłem i zarzucałem na głowę fałd kołdry... — «ale, tego zapewne nie uważywszy, każesz mi teraz zgadywać i nie zostawujesz nawet czasu na wnijście w siebie, na głębsze, ciche rozmyślenie...» — a domawiając słów tych, obróciłem się do ściany i zasnąłem jak kamień.
 Wszelako nietylko przy samym błędnym księżycowym blasku podobne spowiedzie miewały miejsce, o południowem albowiem realnem świetle bywa, że spotykam znów obok przemykający biały kapelusz z krepą żałobną — jużci to Oskar, z pudełkiem skrzypiec na lekcje gdzieś śpieszący.
 — «Ach, właśnie że o tobie myśliłem, racz oczekiwać mię wieczorem jutro... [484]może zajść coś ważnego... mam grać u generałowej — mam uczestniczyć w zamierzonej wycieczce w góry do Rzymskiego Mostu... Ty mię rozumiesz!»
 I jeszcze głosem podziemnym dodał, zaciskając na oczy kapelusz: «Może coś ważnego zajść!... Do widzenia!...»
 Lecz, skoro odbiegł na wiele kroków, przeskoczył je znów nagle z powrotem i, stanąwszy przy mnie, mówił:
 — «Coby to znaczyć mogło, że ów hrabia X, podróżnik (do którego nie miałem nigdy sympatji), dziś u źródła rano przywitał mię ze szczególniejszą starannością? Czy nie mniemałbyś, że w tem coś leży? Naprzykład...»
 — «Może w tem być dzień dobry, zwłaszcza, jeśli słowami onegoż nie wyraził» — odpowiedziałem.
 Że niekoniecznie najłatwiejszemi i najprzyjemniejszemi dla mnie niewinnego i obojętnego bywały podobne przejścia, tego nie mam poco ukrywać. Lecz pojąć nie umiałbym, jak można nie mieć względów dla zakochanego, a na rogu ulicy dawać grosze ślepemu do kapelusza.
 Innego razu, o bardzo pięknej nocy letniej i we wszystkich swoich wdziękach rozkołysanej, tak, że zaiste spać byłoby grubjaństwem, mając coś tyle uroczego przed oczyma, zjawił się u mnie nagle Oskar, mniej niż zwykle cichy i niepewny.
 Niósł w ręku skrzypce, a u guzika miał różowy laur, świeżo uszczknięty.
 — «Uważ», — rzekł mi — «kto do ciebie wchodzi: czyli to kwiat lauru, prowadząc za się człowieka, jak przecież może kwiat wnosić z sobą motyla, czyli to twój przyjaciel z laurem różowym u piersi?...»
 — «Zgaduję», — odrzekłem — kto ci dał, Oskarze, te piękne liście...»
 — «Tak!» — przerwał mi on namiętnie — «lecz posłuchać chciej, za co...»
 I tu, wysunąwszy naprzód rękę lewą, na wyżynie strun utwierdzoną, rozpoczął:

 «CZEMU?»^[14]

Próżno będziesz się przeklinał i zwodził,
I wiarołomił zawzięciu własnemu —
Powrócisz do niej; będziesz w progi wchodził
I drżał, że może nie zastaniesz... Czemu?
Sam sobie będziesz lada słówkiem szkodził,
Niezrozumialnem prócz ciebie jednemu,
Będziesz się bez niej z nią kłócił i godził,
I wrócisz, wątpiąc, czy zastaniesz. — Czemu?...

Szczęśliwi przyjdą, jak na domiar złemu,
Kołem osiędą ją — chwilki nie będzie,
By westchnąć szczerze... Ach, czemu i czemu?
Przyszli szczęśliwi, rozparli się wszędzie,
Wszędzie usiedli z czołem rozjaśnionem,
Dom napełnili, stali się legjonem!?...

Wszystkich przeczekasz, to dwóch ci zostanie,
A trzeci jeszcze ma w progu pytanie
I, choć, pojrzawszy na zegar, się sroży,
Ty nawyknąłeś już nie ufać jemu...
Wróci, i pięknie kapelusz położy,
I rękawiczki jeszcze zdejmie — — Czemu?

Aż przyjdzie pora, gdy coś więcej znaczy
Wyjść — niż zatrzymać się po obojętnemu;
Wstaniesz i pójdziesz, kamienny z rozpaczy,
I nie zatrzymasz się, idąc precz... Czemu?

Lecz księżyc będzie, jak od wieków, niemy.
Żadna się z miejsca gwiazda nie poruszy,
I patrzeć będą oczyma szklistemi.
Jakby nie było w niebie żywej duszy,
Jakby nie spomniał nikt Miłosiernemu,
Że troszkę niżej tak wiele katuszy!
I że nikt Jego nie zapyta: «Czemu?»
————————————

 Cicho, spokojnie i uważnie złożył muzyk skrzypce i smyk otarł, a potem dawszy mi wiadomość o zamierzonej na najbliższy ranek wycieczce do Mostu Rzymskiego i wysłuchawszy, że udziału w tem mojego przyrzec nie mogę dla przyczyny odwiedzin częstych u chorego kolegi, już wychodził, unosząc ze sobą skrzypce i laur, gdy nagle jeszcze powrócił i, do ucha się chyląc:
 — «Ów» — mówił mi półgłosem — «ów podróżnik hrabia X, (do którego sympatji nie miewałem), ma swoje zalety towarzyskie. W rozmowie ogólnej podniósł kiedyś, że w kościołach pierwotnych udzielano sobie wzajemnego pocałowania braterskiego... Wyobraź, proszę zaszłe stąd kontrowersje!... Jedni albowiem chcą wznowienia tradycji, inni i inne — sekty [485]się obawiają... Końca temu nie przewiduję, gdyż ta sprawa się toczy to ogólną, to uboczną rozmową i półgłośną... Lecz już bardzo późno, a spocząć jeszcze należy, gdyż jutro od rana na koń!...»
 Wyszedł.

 Podejrzewam sam siebie o pewny rodzaj mimowolnego zobojętnienia względem ludzi szczęśliwych, którzy w pełną pomyślność bytu wstępują. Cierpiącego kolegę, który nie opuszczał swego mieszkania, odwiedzałem zazwyczaj o godzinach późnych z powodu, iż wcześniejsze dzienne sam bez pomocy mojej łatwo znajdował z kim podzielać, więc końcem końców mogłem był towarzyszyć gronu osób we wycieczce do Rzymskiego Mostu zgotowanej. Wszakże, na co rozkład godzin przyzwala, niezawsze już jest przez to samo gotową użytkować je wola i siła.
 Nastąpiło zatem bezobmyślnie, iż sam się w ciągu dnia dla coraz to piękniejszych widoków zatułałem w góry i że to właśnie było w unikanym kierunku. Lecz pożałować tego ani moje oczy potrafią ani serce: widziałem albowiem uroczy wizerunek najpiękniejszego z okolicznych krajobrazów.
 Amfiteatr^[15] szeroki ze skał fioletowej lub różowawej barwy, piętrząc się, otaczał padół, który w głębi przerzynała wesoła rzeka. Ślady drogi rzymskiej, a zapewne dla odmienionej miejsc ważności dziś zaniechanej, bieliły się jednak dość wyraźnie po obu stronach koryta skalistego. Nurty gdzie niegdzie spotykały odłam, widocznie ze szczytów skał skrążony, i w tuman się biały roztrącały o jego twardość, drobne tęcze wkoło rzucając.
 Co wydawaćby się miało zbyt gwałtownie złamanem w linjach amfiteatru, to łagodziły grube masy drzew zielonych — było, jednem słowem, pełno i harmonijnie, jak na niebie...
 A tam, gdzie klamra mostu musiała była łączyć rzymską drogę, stała jeszcze jedna arkada, w te spokojne, wielkie i obojętne strojna zaciosy i proporcje, które starożytny tylko pojmował sztukmistrz.
 Nawet lunety kieszonkowej nie używając, widziałem z miejsca mego grupy podróżnych, ku mostowi mające się, tam i sam zatrzymywane podziwieniem piękności okolicy. Wyraźnie czytać mogłem, jak mniej cierpliwi kresu dobiegli, jak z koni, osłów i mułów zsiedli, jak niektórzy na arkadę złamanego mostu pieszo wstępują.
 — «Musi to ostatni kres już być, bo nie można iść dalej...» — rzekłem w sobie, gdy nagle, jak astronom, który uważnie ogląda gwiazdę podwójną, zobaczyłem na arkadzie dwie postacie i od jednego rzutu oka rozeznałem biały ze żałobną krepą kapelusz męski i amarantowy indyjski szalik panny Róży...
 Pełna była słoneczność, rozległy i głęboki dokoła widok, a całe sklepienie niebieskie jakimś błogosławionym wdziękiem harmonji obejmowało świat i ludzi.
 Coś, jakoby złoty strop pierwotnej jakiej bazyliki^[16] chrześcijańskiej, gdzie zacne serca i żywe zamieniały ze sobą bratni pocałunek w Bogu dobrym i aniołach jego...
 Po niewielu zaś dniach, gdy wnioskować słusznie było można, że do Mostu Rzymskiego wycieczka nie nazbyt się w okrężne szlaki przeciągnęła, wybrałem się nareszcie do generałowej, cokolwiek i tem pozywany, aby się nadto dla osób szczęśliwych nie stawać obojętnym.
 Wszelako właśnie, gdy wychodziłem, doszło mię zawołanie do cierpiącego kolegi, a gdy w jego znowu wchodziłem progi, spadły mi na twarz wielkie dwie krople deszczu, powiał nagły wiatr i jedna z tych gwałtownych letnich powstała burz, które są piękne i groźne.
 Urozmaiciło to poniekąd wieczorynek nasz, we cztery oczy spędzany, ale zaleciło zarazem nienajopieszalej mieć się z odwrotem, gdyż nie ustawały silne błyskawice, nawet przy lamp świetle bardzo widoczne, firmament zaś pełno i szafirowo jednem dopiero patrzył okiem, drugie mając u szczytu skał ciężką chmurą przywarte.
 Upatrzywszy przeto stosowną chwilę, jąłem do siebie wracać wśród oziębionego gradem powietrza i przy leniwo się uspokajających grzmotach.
 Już uciszać stanowczo zdawały się one, gdy jeszcze tam i sam uderzył piorun, jak niewystrzelony w czas swój ładunek, i jeszcze zabłąkana błyskawica bielmem w oczy pryskała. To też i zbłądziłem nieco, lubo niewiele; zadziwiłem się jednak, ujrzawszy nagle mur starej kaplicy, wszystkim znanej.
 Aż oto narazie uczułem rodzaj [486]strwożenia, jakiego się doznawa przez bezświadome przejęcie się cudzym gestem gwałtownym.
 Postać jakaś wiewna i ciemna, zdało się mnie, że krokiem uciekającym przebiegła szerz drogi przede mną i ogarnęła mię całym gestem swoim, a potem we wielkich łomach głazów znikła, wynurzyła się na chwilę z ich usłony i jednym całego ciała rzutem klękła przed kaplicy drzwiami.
 To być musiało nieułudne, gdyż usłyszałem tępy stuk czoła o mur lub o bronz podwoi, jaki wydawa rzecz krucha lub delikatna, rubasznie na bok odepchnięta. Wszelako uręczyć siebie dostatecznie nie mogłem, czy istotnie kto przebiegł drogę, czyli wydawało mi się co widzieć skutkiem niezwykłego światłocieniu i działalności nerwów wśród zelektryzowanego powietrza.
 Lecz, skoro nagle, i ni stąd ni zowąd, myśl mi przyszła nieusprawiedliwiona i nieupowodowana niczem, jakoby postać ta była panną Różą, natychmiast się spostrzegłem, że jestem pod wpływem nerwowego rozstroju ułudnego, i ze scientyficznym uśmiechem spokojnie i trzeźwo szedłem dalej, wkrótce na właściwej drodze powrotu się znalazłszy.
 Nie zadziwiło mię bynajmniej, ani tego za nietrafne poczytywałem, gdy, zajęty zmianą dość przemokłej odzieży, usłyszałem nagle za sobą wnijście Oskara. Lecz, skoro się ku niemu z przyjęciem gościa obróciłem, wytrzymać nie mogłem strasznego jego widoku...
 Barwa blada połamanego kapelusza i barwa oblicza były jedne, widziało się tylko pas żałobnej krepy, przekreślającej odłam muru. Zwarte usta zacięte i, jak dwa gwoździe, oczy nieruchome dopełniały całości, podobnej do zaniedbanego jakiego fatalnego pomnika grobowego. Trzymał on w ręku smyk i rękawiczkę, chciał mówić coś, lecz runął w głęboki fotel.
 A potem z zatrzymywanym w piersiach ogromnym szlochem wyjąknął:
 — «Zerwane wszystko... najnieszczęśliwszy człowiek jestem!... Tylko mówić nie mogę...»
 I, uparcie szloch zatrzymując, ocierał z czoła zimny pot, który, z jedną łzą ciężką spotkawszy się, całą twarz biegiem swoim dzielił na dwoje.
 Najwłaściwszem było naglić, ażeby mówił, i to czyniłem, lecz bez rychłego skutku.
 — «Mów! Oskarze drogi!» — rzekłem nareszcie — «godzi się albowiem wspomnieć i na to, że ani świadomie cię pocieszać, ani dzielić nic świadomie z tobą nie umiejąc, skazujesz mię na ból nieużyteczny».
 A to gdy rzekłem, on wstał i wyprostował się z troszkę teatralnem wysileniem, podał mi rękę i rzekł: «Przepraszam cię» — — lecz niebawem stoczył się na nowo w fotel i, znów zeń do siedzenia zwykłego powróciwszy, zakrył oczy chustką, te słowa mówiąc:
 — «Rozmowa o sakramentalnym pocałunku u pierwotnych wyznawców stała się motywem licznych domówień i tajemniczych modulacyj^[17] tak głosu jak uczucia. Wznawianą ona bywała i wznawiała się sama... Siedziałem obok tej, której już nigdy nie zobaczę... Miałem od niej odebrać jedną odpowiedź (tak przynajmniej na arkadzie mostu zdało nam się, że było przyrzeczonem). I odebrałem tę odpowiedź, zaiste, ale w ogólnej rozmowie, i to tak donośnym głosem, że nawet zupełny nieuk zgadłby jeszcze, o ile ona nie do mnie, obok siedzącego, ale do czwartej lub do piątej osoby zdala skierowaną była, acz słowami, przeze mnie czekanemi... Wątpisz może, że miałem dosyć sił, ażeby wstać, obrócić się do hrabiego X., który widocznie był ową właśnie osobą oddaloną, i ofiarować mu krzesło moje przy pannie Róży, aby (rzekłem) nie utrudzała głosu swego!... Co zaszło dalej, nie wiem dość jasno; miałem do niepokonania silną febrę... To pamiętam tylko, że oczy wszystkich były wlepione we mnie i że coś przez niepewność ruchów moich stłukłem, czy wywróciłem... Wyszedłem...»
 — «Najnieszczęśliwszy człowieku!» — zawołałem z bólem serca prawdziwym — «albo się omylasz, albo omyliłeś się o całe twoje szczęście. Wiedz, że ona ma głos nierówny, ona głos ma taki... to jej głos tylko... Czyliż tego, co wszystkim jest znajome, dopiero się od głębokiej rany własnej dowiadujesz...?»
 Słysząc to, Oskar przybrał nagle odmienną postać i ze spokojnością szczególniejszą począł na sobie nieład odzienia poprawować, nierówność zapięć fraka, nieukład włosów...
 Podjął z ziemi kapelusz połamany, leżący przy krześle, i z pomocą kolana powrócił mu zwyczajną formę, a potem ze [487]staraniem drobiazgowem układał drobne i zniepokojone pierwej fałdy żałobnej krepy.
 Uważając to, zobaczyłem zupełną i nieuleczalną rozpacz. A, jakkolwiek przyszła mi myśl coś nadmienić o mojem widzeniu przy kaplicy, stało się to niepodobieństwem dla względów psychologicznych.
 Po chwili Oskar wziął smyk, jak się laseczkę biera, i, poprawną postać przyjąwszy, począł mówić nieco profesjonalnym^[18] i obrażonym tonem:
 — Winien jestem odpowiedź, a ta brzmi: Mogłem nigdy nie mieć talentu, to może być; zaś, że ten zostałby dziś złamanym — i tu złamał smyk swój i odrzucił — to na teraz jest pewnem. Lecz pozostanie mi ta wiedza sztuki, w której, raczysz darować, że może od nikogo nie wyglądam pomocy i kierownictwa. Otóż, jeżeli idzie o czyj głos, o naturę równości lub nierówności jego lub głosowi właściwe odcienia brzmień — racz uważać w tym względzie rozmowę jako wyczerpniętą».
 To zaś domawiając, spojrzał na swój zegarek i rzekł:
 — W tych czasach wyjadę... opuszczę miasto...
 — Przepraszam cię więc jako muzyka profan... — zawołałem.
 — Jak przyjaciela cię przepraszam — odpowiedział, poczem nastąpiło pomiędzy nami na parę sekund uciszenie zupełne.
 A skoro z nas dwóch pozostał już tylko gość i przyjmujący u siebie gościa, poszukałem dlań stosownych do godziny, lekkich napić, gdy sam, lejąc wino białe mówiłem:
 — Racz sobie, jak za właściwe uznasz, służyć. Ja wino piję.
 — I ja niemniej.
 I dotknęliśmy wzajemnie wrębów szklanek.

 Niezadługo potem, gdy już nieco bezbarwnej rozmowy upłynęło i gdy nienajłatwiejsze pożegnanie miało miejsce, znużenie, spoczynek i ciemność ukołysały mię nareszcie. Zaś na drugi dzień, o najwcześniejszej z tych godzin porannych, jakich godzi się na odwiedziny używać, zabiegłem z ciekawością serca do Oskara, lecz zaledwo mogłem się dowiedzieć, iż o świcie wyjechał bez świadomej poszlaki jakiegokolwiekbądź adresu.
 Że było jeszcze nazbyt wcześnie, ażeby w progach dam się jawić, umyśliłem przejść się powolnym krokiem ku kaplicy, ażeby, od tej równie powolnym krokiem do generałowej zaszedłszy, znaleźć się o mniej więcej stosownym czasie, licząc w tem troszkę na zażyłość i łaskawość osoby.
 Udałem się więc owdzie z nasuwającą się myślą, ażeby odszukać przy świetle dziennem miejsce, gdzie byłem się wstrzymał, gdy mię czarne widzenie zaskoczyło.
 Dzienne światło odrazu na podobne pytania nie odpowiada, ono jest troszkę jak trzeźwy, pilny i zdrowy służący, którego w nieobecności pana jego o coś przechodzącego obowiązki służby zapytujesz. Mówi naprzód mnóstwo drobnych szczegółów i ani się domyśla, kiedy odpowiedział na wszystko, mniemając, iż nic nie odpowiada.
 Jakoż nietylko znalazłem miejsce, gdzie widzeniem zaskoczony byłem, ale nawet ślady swoich stąpań; uważając zaś, iż grad z deszczem i grzmoty zupełnie tam glebę urobiły jako glinę rzeźbiarską, poskoczyłem ku wielkim łomom głazów, gdzie na chwilę znikła była owa postać, i zobaczyłem wyraźny ślad smukłej stopy niewieściej...
 Tylko archeolog to zrozumie, ten, który widział w zbiorze starożytności trzewik atłasowy, niegdyś czarny, po Marji Antoanecie^[19] pozostały z ostatniego jej dnia fatalnego!... Tylko ów zrozumie, co to widział, jak wiele wyrażać może odwzór niemy gestu człowieka.
 Wycisk stopy na piasku przypomniał mi tragiczny ów trzewik królowej — trzewik, którym nieuważnie nastąpiwszy na nogę kata, rzekła była owo pamiętne:
 — «Excusez, monsieur! Je ne l’ai pas fait exprèsexprès»^[20]. — —
 I oto nic już nie miałem do zapytywania, wszystko wyraźnie widząc.
 Jużci, że po scenie Oskara wybiegła Róża ukoić się... Ci dwoje nieszczęśni wzajemnie sobie rozdarli serce, równie namiętnie się kochając.
 Nieporozumienie, najniewinniej graniczące ze zbrodnią!... Coś strasznego...
 Zegar u szczytu kaplicy, począwszy bić godzinę, wyrwał mię z głębokiego i bolesnego zamyślenia, uświadamiając zarazem, że nietylko powolnym krokiem nie [488]mam iść, lecz że nawet pośpieszyć się godzi.
 Znalazłem się więc dosyć skoro u kraty małego parku, przedwstępnego względem willi generałowej. Krata otwartą była, lecz przy ramie jej, na ławce ogrodowej, stał rzemieślnik, zapewne poprawując albo zdejmując dzwonek, które to zajęcie nadzorowała znana mi ochmistrzyni generałowej, osoba bardzo podeszłego wieku, lubo dziwnie ruchawa i przytomna.
 — «Pan już wie... Generałowa pisała do pana...» — rzekła cokolwiek stłumionym głosem zacna kobieta.
 — «Wyszedłem bardzo wcześnie z domu...» — począłem mówić, lecz, nagle spostrzegłszy się, dodałem: «Wiem» i dołączyłem bez wymienienia osoby: «Jakże jest zdrowie u państwa?...»
 — «Panna Róża usnęła, dzięki Bogu; staramy się wszelkiemu hałasowi zapobiec i zdejmujemy oto dzwonek. Pani generałowa zapewne natychmiast pana przyjmie...»
 Idąc nienajprędzej z tą podeszłą osobą, rzekłem:
 — «Zdanie lekarza czy pomyślne?»
 — «Drogi panie, żeby to oni coś wiedzieli!... Przeziębienie — i koniec. Panna Róża modliła się za długo we wilgotnej kaplicy w czasie gradu i burzy... ale to każdy z nas wie i bez doktorów!... Mój drogi panie, niech ja nic już nie słyszę nigdy o przeziębieniu... Miałam córkę, jak anioła śliczną... szlocham i dziś, gdy wspomnę: tańczyła jednego razu zbyt gorąco, potem siadła na progu, jak małe dziecię, tylko szklankę zimnej wody wychyliła, i oto, mój drogi panie, dziś jeszcze widzisz, że płaczę. — — Ale zawsze w Bogu nadzieję mieć trzeba...»
 Byłem właśnie na progu ubocznego i małego salonu generałowej, która zdala pokazała mi palcem, ażebym usiadł przy niej dla tem cichszej rozmowy.
 Jedna, nieokreślona na zegarze, chwila przeszła w milczeniu...
 — «Zapewne, panie, widziałeś pana Oskara?» — rzekła wreszcie matrona — «a z tem, co ci napisałam, wszystko już wiesz. Na teraz mamy dobrą nadzieję we śnie... zasnęła bez gorączkowych mówień... zupełnie przytomnie i spokojnie. Atoli potem, myślę, sądzę, że pozostanie tylko nadzieja w zmianie miejsca i w upływie czasu... Nie wierzę, kochany panie, i chciej na to mi odpowiedzieć: nie wierzę, ażeby się udawało polubownie napowrót upogadzać rozerwy, zaszłe przy uczuciu tego stopnia i tej natury. Z widzenia się z panem O. i z tego, o czem ci ja świadczę, dwustronnie być mogąc oświeconym, racz odpowiedzieć!»
 — «Niestety!» — rzekłem — «tylko potwierdzić mogę Jej mniemanie, policzając w to nawet te objaśnienia psychologiczne, które mogłem powziąć z ostatniego widzenia się z panem Oskarem...»
 Po chwili zaś dodałem:
 — «Miłość taka, coby ona była, tego nie wiemy jasno.. Zdawałoby się jednak, że to jest tylko wielka czystość — może nieco anielskiego świata... Od chwili albowiem, w której o cośkolwiek możemy nasz ideał podejrzewać, już rozerwał się z nim stosunek. Omyłek w tej sferze nie bywa wcale, są tylko zdrady!...»
 Matrona rękę mą uścisnęła, co i ja oddałem z rozrzewnieniem, a potem milczeliśmy...
 — «Jakby to jednak było łatwo, jak bardzo łatwo, postawiwszy jedynie wszystko na swojem miejscu, uwidomić przypadkowe złudzenie błędu» — mówiła z głębokiem westchnieniem generałowa. — «gdyby się wszelako do czynienia miało z uczuciem stopnia innego i natury innej.. Wiedz, proszę, ten szczegół z życia Róży, który oświeca wszystko: ojciec jej służył przy mężu moim, był to waleczny oficer artylerji, który od huku armat ciężko przygłuchł, tak, że tylko maleńkiej podówczas córki pieczołowitość służyła mu zarazem i za jedyne towarzystwo i za najmniej niełatwe pośrednictwo w zrozumieniu się z ludźmi. Głos dzieweczki ani się rozwinął, ani podniósł, ani nastroił według gamy własnych jej uczuć... lecz według cudzego kalectwa. Zapewne, panie, uważałeś, jak starałam się nieraz czuwać nad tem, lub to prostować...»
 — «Jakże łatwem byłoby, jakże łatwem» — z wielką boleścią serca zawołałem, — «uwidomić błąd wśród warunków psychologicznych innej sfery! Niechże Pani raczy posłuchać wzamian szczegółów biografji pana O. Przez lat kilka tylko był on mężem uwielbianej osoby, przy której łożu lub fotelu noce całe i dnie przepędzał. Osoba ta były to same prawie nerwy — rodzaj rozdrażnionej somnambuli!^[21]. Cały ustrój osobistości jego przybrał przez to względne jedynie do takiego stanu rzeczy właściwości. To dlatego tak on stąpa, wchodzi, wychodzi... tak odgaduje naprzód wrażenia [489]podniesionych rozmów... jest ciągle ochroną czegoś, czego niema, lecz nie widzi, gdy zatratą stawa się tego, co jest...»
 — «Więc to... o Boże mój», — rzekła generałowa, — «nie oni tu, dziś żyjący z nami, rozdarli sobie wzajem serca kochające...»
 — «Więc to nie oni» — rzekłem — «lecz wy pieczętowane przez zmarłych znamię na nich... A gdy czas i bardziej wydoskonalone środki obserwacyjne dozwalały na takie zastanowienia, okazałoby się może, że tak samo wszyscy bywamy, lub tak jesteśmy. I ludy, i pokolenia, i nawet osobistości pojedyńcze, podobno, że arcymało, jako oni i one same, weszli dotąd w dramat życia i w historję! Wielkie to jest jeszcze pytanie, kto na samych nawet polach boju potyka się?...»
 Gdy tych właśnie słów domawiałem, generałowa widocznie była wzruszoną.
 Podniosła się i sprowadziła mię przed wizerunek męża... milczała chwilę, potem rzekła:
 — «Te wyrazy, które przed chwilą powiedziałeś, są słowami generała z ostatniej swobodnej rozmowy, jaką mieliśmy, mają więc one dla mnie i wybrzmienie i urok szczególniejszy...»
 Stałem chwilę, patrząc na portret wojownika, obrzuconego w szary żołnierski płaszcz, z lunetą w ręku... i zaprawdę, że nie wiem, czyli już do generałowej, czy do siebie mówiłem taką bezzwięzłą parabazę^[22]:
 — «Jest niemało do powiedzenia ludziom, ale czy znieść potrafią?... Będzie im można więcej mówić, lecz wtedy dopiero, skoro oni nauczą się wiedzieć, kiedy się godzi śmiać a kiedy płakać...»
 Służący cicho się przybliżył i, półgłosem o przybyciu doktora gdy zawiadomił, opuściła mię generałowa.
 Wyszedłem...
 Opodal niedomknionej kraty parku, z poza której widać było karetę doktora, spotkałem jeszcze smętną i baczną ochmistrzynię, która, chętnie odprowadzając mię, mówiła:
 — «Teraz, gdy bez dzwonka jesteśmy, czujność nasza nieustanną być powinna. I tak nieco sami jesteśmy, jak te prawdziwie chrześcijańskie dusze, którym niewiadomy jest ani dzień, ani godzina, gdy śmierć przyjdzie».
 Pożegnanie to, głęboką nacechowane melancholją, przypisywałem w myśli macierzystym a żałobnym osoby wspomnieniom, odnoszącym się do straty córki.
 Wszakże ile w tem przeczucia było, to nie za długi przeciąg czasu ziściło się niestety względem nieodżałowanej Róży P.

II.

 Kiedy to, co miewałeś blisko osobistem, połamie ci nagle przed oczyma fatalny wicher i kiedy on co osobowego nadweręży, lub z kurzawą popiołu precz odmiecie, pozostawają ci poglądy i poczucia ogólne, ludzkościowe, historyczne...
 Lecz pozostawają może jako upajający męt na dnie kielicha... lecz otwierają się one może przed twemi oczyma, jak egipska Umarłych Księga^[23], jedyna jeszcze do czytania wtedy, gdy już odeszły oczy od człowieka i pozostawiły dwie plamy cieniu głębokiego pod arkadami czaszki...
 Tak, zdawa mi się, że jest — nie wiem napewno!...
 Skoro zatem jasny i żywy salon generałowej zaszedł w te obłoki poziome i szerokie, które nad stolicami leżą i uwydatniają masę murów, zamieszkałych przez masę ludzi, i skoro na uczepionym między dwoma skały, jak pstry dywan, małym cmentarzu, jeden więcej cichy krzyżyk przybył, wyczytałem przypadkiem w dzienniku miejscowym, że genjalny skrzypek wycofał się z artystycznego życia i że w klasztorze milczących białych mnichów, gdzieś w górach, na nieokreślony czas zamieszkał.
 Sam zaś powróciłem do nieco zakurzonych portfelów moich, a może, właściwie mówiąc, uciekłem do nich.
 Niepierwszy to raz taki odwrót, czy ucieczkę takową umysł mój pełniąc, powinienem był znać dobrze manowce, ścieżki i drogi, któremi od obecności się uchodzi. Jak się obecności widok za plecami swojemi coraz więcej zamglony zostawuje, i jak się jej niekiedy całkiem zapomina, powinienem był to wszystko znać dostatnio...
 Niektórego dnia wszakże, gdy w tym właśnie kierunku pracowałem, zjął mię był narazie sen nerwowy, do paroksyzmu podobny, tak, iż, jako trzymałem czoło bez podparcia żadnego, tak zasnąłem.
 A kształt, który się znalazł obok, poddał mi pod skroń zwój zapisanego płótna [490]cienkiego, coś na egipski sposób, tak, że poczułem na chwilę arom mumji i sandałowego drzewa... spałem...
 — «Obecności ledwo się dozierałeś, ale jeszcze nie oglądałeś jej... nie masz więc czego uciekać!... Eheu!» — mówił tak kształt; — «widziałeś zapewne wielość dzieci, uganiających za czemś, lub grających we wolanta, odbijanego sobie wzajem... ale ten przelatujący, ale ten tam i sam odbijany... to stygmat^[24] przeszłości — to nie «teraz...» Ludy, pokolenia, ludzie, tak żyją, gdy «dziś, teraz» są jeszcze dla nich upragnieniem».
 A skoro to rzekł kształt, poruszył lekko zwojem zapisanego egipskiego płótna, i poczęło ono z pod skroni mojej zwolna rozwijać się, a głowa moja w harmonijnem umniejszaniu się podpory swojej, jakby w miękkości jej, tonęła... spałem...
 I we widzeniu sennem czytałem ludów zastępy — fale pokoleń i ludzi rozmaicie wielkich...
 Widziałem rozczochrane chmury konnych narodów, gnane jakimś cyklonem, pełne bladych błyskawic gniewu i podrywających się zamachów, a równały one ze ziemią miasta własne i obce.
 I mówił mi kształt:
 — «Czy ten, który wiedzie zagładę, uczepiony na czarnym małym koniu, z grzywą do kolan, sam chromiejący na nogę i mańkut, lewą wskazujący ręką, aby sto tysięcy jeńca bezbronnego w pień wyrąbano... lub ażeby z dziewięćdziesięciu tysięcy ludzkich głów piramidę równo i porządnie postawiono... czy myślisz, że ten i ów (Gengis-khan i Timur-leng)^[25] mieli taką człowieczą złość w ich sercach, a niemniejszą te tłumy, złość oną wykonywające? Skądże jeden i drugi są i zakonodawcy i uczeni?»
 Tu przestał kształt i rzekł po chwili:
 — «Oni przenosili step w historję, oni byli pod stygmatem stepu — co religja stepu zrobiła z nich, ewangelizowali na świat. Miasta, pomniki, osiadła i cywilizacyjna własność były dla nich wręcz zaprzeczeniem»
 — «A ci», — rzekłem, — «duzi i silni, co z siekierkami równo idą, gdy kobiety ich we wręby tarcz poświstują?»
 — «To Teutony!^[26]. Oni przenoszą las w historję — to głębie lukusu^[27] idą na Rzym... Las takimi ich zrobił, wycisnąwszy na nich stygmat swój — oni nawet, gdy pomniki już obalą i nowe stworzą, jeszcze sławić będą las z kamienia (gotyk), zaś umysł ich głębokim, ciemnym i zawile obfitym będzie, jak las dziewiczy».
 A tego gdy domawiał kształt, — «Ci zaś» — rzekłem — «co, gdy wyskoczyli lekko z długich łodzi, zdawałoby się, iż, do włości swoich powróciwszy, królują, rządzą, sprawują publiczne rzeczy i monarchami są, gdziekolwiek wylądowali, a nieledwie że cały znany świat posiedli?...»
 — «To Nortmandy»^[28] — kształt rzekł — «oni niosą owoc stygmatu morza, oni urobioną w burzach i nawałnościach organizacje okrętową przenoszą na ląd historji i dlatego są organizatorami dyktatorjalnymi^[29], mającymi sens i twardą rządność okrętowego kapitana. To ewangelję swoją morze historji podało... i nic więcej...»
 Tedy ja uczułem, śniąc, jakoby zajęk płaczu, iż nie było jeszcze właściwych narodów, lecz stygmata tylko, a krwi taka szaruga po szarudze, i tyle krzykliwych złudzeń!...
 Myślę, że musiałem płakać we śnie, ale rzekłem: — «A pokolenia!?... O! ludzie...»
 I kiedy powiedziałem «pokolenia», a domówiłem «ludzie», — wskazał mi coś kształt bliskim gestem, tak, że zobaczyłem naprost siebie postać, najniedbalej rozpartą na przestronnym tronie, purpurą krytym.
 Był to jakoby żołnierz prosty i jakoby niewiasta obłąkana — ślinę miał on na wargach zasinionych i pogardliwych, a na stopie jego, wysterczonej z siedzenia, była ciżma żołnierska, niedopięta i mało staranna.
 — «To jest pokolenie najzacniejszych rodziców», — mówił mi kształt — «to Kaligula^[30], syn człowieka, który był, jak Aleksander, bohaterskim, wielkim, jak Cezar, zacnym i niezłomnym, jak Katon, i cierpliwym, jak chrześcijański męczennik — to syn kobiety, przed cnotą której i jej w państwie uznaniem zadrżał Cezar, skazując ją przeto na wygnanie. Atoli od pacholęcia wyciśnięto na ich synu [491]stygmat «obóz» — i podobał się on był naprzód żołnierstwu brutalstwami, rósł w harcie ciała, w bluźnierstwie ust i w umyślnem głupstwie. Dlatego to potem ze senatu rzymskiego stajnię, a konsula zrobił był ze swego konia i zwał gawędziarzami płonnymi Homera i Virgiljusa! Dlatego z Romulowego ludu zamierzył on wojenny kwadrat uporządkować, choćby głowy dla równości szeregów obcinając!»
 — «A tamten wreszcie?...» — rzekłem z niepohamowaną febrą wstrętu — «ów, co wydawa mi się, że, na butwiejących róż i wawrzynów snopy zatoczywszy się, usnął, czarę wywróconą mając pod jednym palcem swojej prawicy białej i choreograficznie ułożonej?»
 — «To jest Neron Claudius», — mówił mi kształt; — «od dziecięcia każde stąpienie jego było podstępem pod Britanikusem^[31] i było sztuką podobania się dla adopcji^[32], a naturalnym nigdy nie poczuł się. On wziął stygmat «przemysłu sztuki», a nikt od niego gładziej nie umiał podchwytywać aplauzów^[33] tłumu i tłumów, zyskując przeto tysiąc ośmset wieńców w Grecji; nikt nie potrafił odeń misterniej dramatyzować wypadków, budując z żądz i temperamentów ludzi pojedyńczych wynikłości fatalne, nikt opinji nie składał i nie rozkładał samowolniej, to zachwytem, to palinodjami^[34], to fałszem. — Śmierć matki, pożar Rzymu, morderstwa sprawiedliwych ludzi bledną nieco przy obrazie wnętrza tej figury, która nie była nigdy sobą. Tak, iż siebie też on nie znalazł, gdy nareszcie szukać siebie przyszło, i mijał się sztyletem, kiedy się zamierzał nim ugodzić, tego jakby wcale nie było — wymysł tylko i obmysł! To od niego się splamienie sztuki datuje».
 I oto, gdy kształt mówił te słowa, wysnowało się jakoby całe płótno egipskie z pod uchylającej się na poręcz skroni mojej.
 Drewno nagie poczułem krańcem czoła, ale spałem jeszcze chwilę silnie i zdrowo. Zdawało mi się tylko widzieć zamieć uleciałych kształtów, coraz to dalej porywanych kręcącym się wichrem, jakby zamieć liści pstrych w jesieni...
 Naraz podejrzewać zaczynałem w półśnie, że Oskar weszedł cicho i że mi gra Henryka Purcell^[35] «Taniec wichrów»... i przebudziłem się.

 Niepróżno starożytni nazywali sen «podarkiem bogów», a, jakkolwiek on swojej historji osobno nie ma, jednakowoż od całości dziejów nienajłatwiej go odjąć udałoby się.
 Są przecież miasta, dla snu jednego zakładane, bywały wygrywane dla snu lub przegrywane bitwy, losy pojedyńczych i arcywielkich postaci historycznych wielokrotnie od snu zależą.
 Człowiek zaiste, że spoczynkowi nie jest uważnie wdzięcznym, ani pomni dość, ile ten w myśli jego przez sił odnowienie upoczątkował.
 Dlatego to, mimo znaczne znużenie, umyśliłem skreślić, co się postaciowało i jawiło w mojem marzeniu sennem.
 A, jak czynią zabierający się do dzieła obowiązkowego, przygotowałem nie bez pewnego lenistwa papier, pióra i, podparłszy czoło, chciałem wytchnąć.
 Lecz oto drzwi się otworzyły, i zobaczyłem kątem oka mojego, bo wcale niewzruszywszy głowy, iż wsunął się parasol, noga, nad niemi okulary, i cała postać redaktora gazetki miejscowej.
 Nienajpożądańsze te ażeby zgóry ukrócić odwiedziny, dałem znak, że cierpię, i wskazałem miejsce przy stole bocznym.
 — «Trzeba się ochraniać...» — mówił z gałką parasola wstrzymaną w ustach, gdy oczyma z pod szkieł wokoło rzucał.
 Leżała na stole rozerwana koperta listu, z początkowemi pieczęciami hiszpańskiemu...
 Redaktor dalej mówił:
 — «Nowego nic nie mamy, atoli ów do hiszpańskiego króla strzał zdawa się być jedynie płonną komedją...»
 Dałem znak gestem, iż to może być, gdy redaktor wyciągnął nogę, zasiadając poprawniej.
 A leżała była przy obuwiu jego na dywanie kontramarka^[36] z teatru.
 On mówił:
 — «A propos komedji, nie wiemy jeszcze jasno, jak pojętą i przyjętą była ostatnia nowa sztuka. Podobno wiele osób, nie doczekawszy końca, opuściło teatr...»
 — «Nie myślę» — rzekłem.
[492] Redaktor, poprawiając giętkie okulary, dopowie:
 — «Nie jest łatwem coś uderzającego stworzyć w epoce nieśmiertelnego Wiktora Hugo^[37] i innych nieśmiertelnych. Chciałem wszelako sam być w teatrze... lecz — spojrzał na kalendarz i wyczytał «Rozalji panny» — lecz to był dzień otwartego wieczora u generałowej, a żałobę i pamięć tej zacnej matrony czcić jest godziwem».
 Westchnął.
 — «Myśl nawet była w redakcji naszej poświęcić ustęp temu gwoli i znalazłoby się zapewne na to miejsce, lecz, sporo pierw anonsów płatnych usunąwszy...»
 To i podobne mówienie gdy zamknął gość i gdy sama się przez się wizyta w swej treści wyczerpnęła, podniosłem się ciężko znudzony i, odprowadziwszy do drzwi redaktora, który mówił: «Ochraniać się trzeba», zamknąłem drzwi, spojrzałem potem naokoło, a zarazem widząc kopertę na stole, i kontramarkę na ziemi, i kalendarz ścienny — głośno splunąłem...
 Człowiek ten nic mi nie powiedział — nic! Wydawało mi się, że jest w powietrzu swąd i że, jeżeli się wolno tak wyrazić, czuć jakiś rozkład chemiczny jakiegoś okolicznościowego słowa, nie żywego, lecz upowodowanego zdarzeniami.
 I obmierzione mi zostało na dni kilka wszelkie literackie zajęcie, tak, że usunąłem przyrządy piśmienne i portfele moje w bardzo odległy zakąt stołów i że, nic nie mogąc robić, wychadzałem za miasto w pole...
 I szczęście wielkie, że nikogo też nie spotykałem!
 Raz jedynie zacny z kraju obywatel, zatrzymawszy mię gwałtem na chwilkę, rzekł mi był z ubolewaniem:
 — «Cóż to za smutny przypadek — ta ś. p. panna Róża. Bo żeby to nie u wód, gdzie się przecież dla zdrowia jeździ!... Acz i tu, panie dobrodzieju, tak samo się przeziębisz, jak gdzie indziej... Wyznać też należy, że to panna była — niema co mówić!»
 Może ów napotkany rzekł był i coś więcej jeszcze, lecz tego nie wiem, bo chadzałem niesiony poczuciem niesmaku głębokiego, i zdarzało mi się ani spostrzec, jak nagle zamiejska mnie jaka okolica otoczyła.
 — «Co ci ludzie z poczciwości słowa zrobili!?» — tyle tylko niekiedy do siebie samego spowiadając, znów szedłem dalej...
 A oto razu jednego, o południu, stanęła przede mną, jakby obraz, niewielka, równa, wonna łąka, jedną falą pagórka swego łagodnie się pochylająca we wąskie łożysko strumienia, którego nurt, gdzie niegdzie szklił się widocznie. Bieg zaś cały przez długość lekkiego parowu łąki uwidomiał się raczej wiewem trzcin, silną zielonością roślin i kwiatów dwubrzeżnych obfitością. Czarne kępy mięty pachnącej, niezapominek mnóstwo lazurowych i wysokie irysy wskazywały kierunek tego strumyka; kładka leżała czysta, równa, myta rosami i ocierana powiewy — tam i sam chodziły gęsi, nieco gubiąc się w trawach i białe tracąc pióra, które wiatr gonił.
 Dzieweczka maleńka pono gęsi te pasła, albo one ją... gdyż szła, gdzie szły — to też ją nazywano we wsi «głupia», bo wielkie, szare oczy miała zawsze kędyś wlepione, a bronzowe słońcem i zaniedbaniem rączęta i stopy bez udziału tych oczu, zawsze gdzie indziej wlepionych, obchodzić się musiały, same sobie naoślep radząc.
 Zbliżyłem się do kładki bez wyraźnej myśli przejścia na stronę dzieweczki i jej gęsi.
 Irys jeden, jak ametystowy kielich, tem jaśniej barwą swoją oczy wabił, iż chwiało się na nim uczepione wielkie, białe pióro gęsie, jak żagiel zgięte.
 Po dwakroć laską moją zakrzywioną jak rzymskie pedum^[38], próbowałem z kładki przynaglić ku sobie kwiat nadbrzeżny... gdy na razie, to widząc, skoczyła «głupia» i urwany kwiat razem z piórem podała ku mnie bronzową rączką swoją.
 Całość tej małej postaci, na zielonem tle się uwydatniającej, gdy zatrzymała na chwilę wejrzenie moje, znudzona tem dzieweczka wrzuciła mi w rękę kwiat i pióro, wołając:
 — «Chcesz to, masz! — ja za gęsiami lecę...»
 I pobiegła szczera i wesoła...

 Dopiero więc tej głupiej winien jestem powrócenie mi pióra do ręki, którego i używanie i użytek obmierzili mi byli literaci.

 1883.

1. anarchia (gr.), bezrząd.
2. — (łac.) staranne niedbalstwo.
3. symfonja (gr.), poemat muzyczny orkiestrowy.
4. warjant (łac.), odmiana.
5. serjo (włos.), część poważna.
6. geranjum (łac.), roślina doniczkowa, bodziszek.
7. dystans (franc.), odległość, oddalenie.
8. feeryczny (franc.), czarodziejski.
9. municipium (łac.), w starożytności miasta, zależne od Rzymu i mające pełne lub częściowe prawa obywateli rzymskich.
10. wirtuoz (włos.), artysta, będący mistrzem w technicznym dziale swej sztuki.
11. biografia (gr.) — życiorys.
12. olimpijski, mający dostojeństwo bogów, boski.
13. kontrowersja (łac.), sprzeciw, spór.
14. Melodja ta, określona wierszem, była użyta dla prywatnych względów mniej trafnie, lecz stad ona jest wyjętą. (P. P.).
15. amfiteatr (gr.), półokrągły budynek z siedzeniami dla widzów.
16. bazylika (gr.), kościół trójnawowy o płaskim stropie (suficie).
17. modulacja (łac.), cieniowanie, podnoszenie lub zniżanie głosu.
18. profesjonalny (łac.), zawodowy.
19. Marja Antoaneta (ur. 1755), żona króla francuskiego, Ludwika XVI, zginęła na gilotynie 16 września 1793 r.
20. — (franc.) Niech pan wybaczy! Nic uczyniłam tego umyślnie.
21. somnambula (łac.) — lunatyczka.
22. parabaza (gr.), w komedii greckiej ten ustęp dzieła, w którym aktor zwracał się w imieniu autora bezpośrednio do widzów.
23. — rękopisy, wkładane do grobów i zawierające pouczenia, jak ma umarły postąpić przy spotkaniu się z bogami.
24. stygmat (gr.), piętno, znamię.
25. Dżingis-chan (1162—1227) i Timur-Leng, zwykle Tamerlan (1336—1405), słynni ze spustoszeń władcy Mongołów.
26. Teutonowie, szczep germański.
27. lucus (łac.) — gaj, las.
28. Normandowie, szczep północno-germański, słynny z morskich wypraw zdobywczych.
29. dyktatorjalny (łac.), rządzony przez dyktaturę.
30. Cajus Caesar Caligula, najmłodszy syn Germanika i Agrypiny, panował od r. 37—41 po Chr. Przydomek «Caligula» («trzewiczek żołnierski») otrzymał od żołnierzy, wśród których już od 2-go roku pędził życie obozowe.
31. Britannicus, przydomek Claudiusa Tiberiusa, syna cesarza Claudiusa; zginął otruły z rozkazu Nerona.
32. adopcja (łac.) — przyjęcie za syna.
33. aplauz (łac.) — poklask.
34. palinodja (gr.) — odwołanie.
35. Henryk Purcell (1658—1695), najznakomitszy kompozytor angielski.
36. kontramarka (włos.), znaczek, dawany przy chwilowem opuszczaniu teatru.
37. Wiktor Hugo (1802—1885), największy poeta romantyczny Francji.
38. pedum (łac.) — kij pasterski.

Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Cyprian Kamil Norwid.