Wiktorja Accoramboni
| <<< Dane tekstu | |
| Autor | |
| Tytuł | Wiktorja Accoramboni |
| Pochodzenie | Kroniki włoskie |
| Wydawca | Bibljoteka Boya |
| Data wyd. | 1933 |
| Druk | Drukarnia M. Arcta |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Tłumacz | Tadeusz Boy-Żeleński |
| Tytuł orygin. | Vittoria Accoramboni, duchesse de Bracciano |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI  Cały zbiór |
| Indeks stron | |
Nieszczęściem, zarówno dla mnie jak dla czytelnika, to nie jest powieść, ale raczej wiemy przekład bardzo poważnego opowiadania spisanego w Padwie w grudniu r. 1585.
Bawiąc przed kilku laty w Mantui, szukałem szkiców i obrazów dostępnych dla mojej skromnej sakiewki, ale dobierałem malarzy z przed roku 1600; około tej epoki, oryginalność włoska, już zagrożona mocno zdobyciem Florencji w r. 1530, umarła do reszty.
Zamiast obrazu, pewien stary patrycjusz, bardzo bogaty i bardzo skąpy, ofiarował mi na sprzedaż, bardzo drogo, pożółkłe od starości rękopisy. Poprosiłem o pozwolenie przejrzenia ich; zgodził się, dodając iż ufa mojej rzetelności, że mianowicie, o ile nie kupię rękopisów, nie zapamiętam ciekawych anegdot, które tam wyczytam.
Pod tym warunkiem, który mnie ubawił, przejrzałem, z wielkim uszczerbkiem dla oczu, jakieś trzysta lub czterysta tomów, w których, przed paroma wiekami, nagromadzono opowieści tragicznych wydarzeń, listy z wyzwaniem na pojedynek, ugody między szlachetnymi sąsiadami etc. etc. Stary właściciel żądał olbrzymiej sumy za te rękopisy. Po dłuższych rokowaniach nabyłem bardzo drogo prawo skopjowania pewnych opowiadań, które mi się spodobały i które malują włoskie obyczaje około roku 1500. Mam ich dwadzieścia dwa tomy in folio i to co czytelnik przeczyta, o ile znajdzie cierpliwość potemu, ta właśnie jedna z tych kronik, wiernie przetłumaczona. Znam historję szesnastego wieku we Włoszech i sądzę, że to co następuje jest zupełnie prawdziwe. Zadałem sobie trud, aby przekład tego starego włoskiego stylu, surowego, prostego, wielce ciemnego i najeżonego aluzjami do spraw i myśli które zaprzątały świat pod berłem Sykstusa Piątego (1585) nie barwił się odblaskiem nowoczesnej literatury oraz pojęciami naszej epoki, wyzutej z przesądów.
Nieznajomy autor rękopisu jest to osobistość wielce oględna: nie sądzi nigdy faktu, nie komentuje go nigdy; jedynym jego celem jest prawda. Jeśli czasem jest — bezwiednie zresztą — malowniczy, to stąd, iż około r. 1585 próżność nie otaczała wszystkich ludzkich postępków aureolą przesady; każdy mniemał, iż, aby oddziałać na drugich, trzeba się wyrażać możliwie jasno. Około r. 1585, wyjąwszy błaznów trzymanych na dworach, lub wyjąwszy poetów, nikt nie silił się na powab słów. Nie powiadano jeszcze: „Umrę u twoich stóp, Najjaśniejszy Panie“, posyłając po konie pocztowe aby drapnąć; był to może jedyny rodzaj zdrady, który nie był przyjęty. Mówiono mało, i każdy dawał niezmierne baczenie na to co doń mówiono.
Tak więc, łaskawy czytelniku, nie szukaj tu stylu żywego, błyskotliwego, strojnego aluzjami do modnych uczuć; nie spodziewaj się zwłaszcza porywających wzruszeń romansu George Sand; ta wielka pisarka zrobiłaby arcydzieło z życia i nieszczęść Wiktorji Accoramboni. Szczere opowiadanie, które ci przedkładam, może mieć jedynie skromne zalety kroniki. Kiedy przypadkiem, jadąc sam o zmroku kolaską pocztową, zechce się ktoś zadumać nad tajemnicami serca ludzkiego, będzie mógł osnuć swoje sądy dokoła szczegółów tej historji. Autor mówi wszystko, tłumaczy wszystko, nie zostawia nic wyobraźni czytelnika: spisał to w dwanaście dni po śmierci bohaterki.
Wiktorja Accoramboni urodziła się z wielce szlachetnej rodziny, w Agubio w księstwie Urbino. Od dzieciństwa zwracała uwagę rzadką pięknością; ale piękność ta była najmniejszym jej urokiem. Nie brakło jej żadnej z zalet, które mogą zyskać podziw młodej dziewczynie wysokiego rodu; ale, wśród tylu przymiotów, najgodniejszy uwagi, niemal — można rzec — graniczący z cudem, był jakiś nieodparty wdzięk, od pierwszego wejrzenia jednający jej serce i wolę każdego. I tej prostoty, stanowiącej siłę jej najmniejszego słowa, nie mącił żaden cień sztuczności; od pierwszej chwili czuło się ufność do tej pani obdarzonej tak niezwykłą urodą. Ktoś, ktoby ją tylko widział, mógłby ostatecznie oprzeć się temu urzeczeniu; ale jeśli usłyszał jej głos, zwłaszcza jeśli z nią rozmawiał, niepodobna mu było obronić się działaniu tak niezwykłego czaru.
Wielu młodych kawalerów w Rzymie, gdzie mieszkał jej ojciec i gdzie jeszcze stoi jego pałac na placu Rustieuci, opodal św. Piotra, zabiegało się o jej rękę. Było wiele zazdrości i wiele współzawodnictw, ale wreszcie rodzice Wiktorji dali pierwszeństwo Feliksowi Peretti, siostrzeńcowi kardynała Montalto, który został później papieżem Sykstusem piątym, szczęśliwie nam panującym.
Feliks, syn Kamilli Peretti, siostry kardynała, nazywał się zrazu Franciszek Mignucci; przybrał miano Feliksa Peretti wówczas gdy został uroczyście adoptowany przez wuja.
Wchodząc w dom Perettich, Wiktorja wniosła bezwiednie tę właściwość, którą można nazwać opłakaną i która towarzyszyła jej wszędzie; można powiedzieć, że, aby jej nie ubóstwiać, trzeba było nigdy jej nie ujrzeć. Miłość, jaką płonął do niej mąż, graniczyła z szaleństwem; teściowa jej Kamilla i sam kardynał Montalto nie mieli, zdawało się, innego zajęcia na ziemi, niż odgadywać chęci Wiktorji i starać się je zaspokoić. Cały Rzym zdumiewał się, jak ów kardynał, znany ze szczupłych środków nie mniej jak ze wstrętu do wszelkiego zbytku, znajdował stałą przyjemność w tem, aby uprzedzać wszystkie życzenia Wiktorji. Istota ta, młoda, olśniewająco piękna, uwielbiana przez wszystkich, miewała bądź co bądź niekiedy zachcenia dość kosztowne. Wiktorja dostawała od swoich nowych krewnych klejnoty wielkiej ceny, perły, słowem wszystko co się pojawiło najrzadszego u złotników rzymskich, w owym czasie dobrze zaopatrzonych.
Z miłości do lubej siostrzenicy, kardynał Montalto, tak znany ze swej surowości, uważał braci Wiktorji tak, jakby to byli właśni jego siostrzeńcy. Oktaw Accoramboni, ledwie doszedłszy trzydziestu lat, został, dzięki wstawiennictwu kardynała Montalto, desygnowany przez księcia Urbino i mianowany przez papieża Grzegorza XIII biskupem fossembrońskim; Marceli Accoramboni, młody junak oskarżony o mnogość zbrodni i żywo ścigany przez corte (żandarmerję), umknął z trudem pościgu, który mógł go zawieść na śmierć. Zaszczycony opieką kardynała, zdołał odzyskać nieco spokoju.
Trzeciego brata Wiktorji, Juljusza Accoramboni, kardynał Aleksander Sforza dopuścił do pierwszych zaszczytów na swym dworze, skoro tylko kardynał Montalto poprosił go o to.
Słowem, gdyby ludzie umieli mierzyć własne szczęście nie wedle bezgranicznej niestałości pragnień, ale wedle istotnych dóbr, które już posiadają, małżeństwo Wiktorji z siostrzeńcem kardynała Montalto mogło się wydać Accorambonim szczytem ziemskiego szczęścia. Ale bezrozumna żądza olbrzymich i niepewnych korzyści może ludziom najbardziej obsypanym łaskami losu podsuwać szalone i niebezpieczne myśli.
Faktem jest, że, jeżeli który z krewnych Wiktorji, jak to w Rzymie podejrzewano, przyczynił się, przez żądzę nowego wywyższenia, do zagłady jej męża, niebawem miał sposobność ocenić, o ile byłoby rozsądniej zadowolić się umiarkowaną korzyścią miłego losu, który miał tak rychło dojść szczytu ambicji ludzkiej.
Gdy tak Wiktorja żyła jak królowa w swoim domu, pewnego wieczora, kiedy Feliks Peretti miał się położyć do łóżka z żoną, niejaka Katarzyna, urodzona w Bolonji, pokojówka Wiktorji, oddała mu list. List ten przyniósł brat Katarzyny, Dominik d’Aquaviva, zwany Mancino (mańkut). Człowiek ten był wygnany z Rzymu za rozliczne zbrodnie, ale na prośbę Katarzyny Feliks zyskał mu potężną opiekę swego wuja i Mancino bywał często w domu Feliksa, który pokładał w nim wielkie zaufanie.
List, o którym mówimy, pisany był w imieniu Marcelego Accoramboni, najmilszego Feliksowi ze wszystkich braci Wiktorji. Najczęściej żył w ukryciu poza murami Rzymu; niekiedy wszakże odważał się wejść do miasta i wówczas znajdował schronienie u Feliksa.
Listem tym, doręczonym o tak niewczesnej godzinie, Marceli wzywał szwagra swego, Feliksa Peretti, na pomoc; zaklinał go, aby mu przybył na ratunek i dodawał, że w sprawie niezmiernie pilnej oczekuje go około pałacu Monte-Cavallo.
Feliks powiedział żonie o szczególnym liście, poczem ubrał się, nie biorąc innej broni prócz szpady. Już miał wyjść w towarzystwie jednego sługi z pochodnią, kiedy zastąpiły mu drogę matka Kamilla, wszystkie kobiety z całego domu, a wśród nich sama Wiktorja; błagały najusilniej, aby nie wychodził o tak późnej porze. Kiedy nie chciał ulec ich prośbom, padły na kolana i ze łzami w oczach zaklinały go aby ich usłuchał.
Kobiety te, a zwłaszcza Kamilla, były pod wrażeniem opowieści krążących o dziwnych rzeczach, które się działy codzień i uchodziły bezkarnie w owym czasie pontyfikatu Grzegorza XIII, pełnego zamętu i niesłychanych zbrodni. Uderzyła je jeszcze i ta myśl: kiedy Marceli Accoramboni ważył się pojawić w Rzymie, nie miał zwyczaju wzywać Feliksa, i taki krok, o tej godzinie, zdawał się im czemś zgoła nieprzystojnem.
Pełen ognia właściwego swemu wiekowi, Feliks nie uznawał tych argumentów; kiedy zaś dowiedział się, że list przyniósł Mancino, człowiek, którego kochał i któremu nieraz oddał usługę, nic nie mogło go wstrzymać; wyszedł z domu.
Jak wspomniano, poprzedzał go jeden sługa z pochodnią; ale ledwie biedny młodzian wstąpił kilka kroków na wzgórze Monte-Cavallo, padł ugodzony trzema strzałami z rusznicy. Widząc go leżącego, mordercy rzucili się nań i przeszyli go mnóstwem ciosów, aż im się zdał zupełnie martwy. Natychmiast przyniesiono tę żałobną nowinę matce i żonie Feliksa, a przez nie doszła wnet do wuja jego, kardynała.
Kardynał, nie zmieniwszy wyrazu twarzy, nie zdradzając najlżejszego wzruszenia, kazał się szybko ubrać, poczem polecił Bogu samego siebie oraz tę biedną duszę (tak zaskoczoną niespodzianie). Następnie udał się do siostrzenicy i tam z cudowną powagą oraz z pozorami głębokiego spokoju nałożył hamulec krzykom i płaczom kobiecym, które zaczynały się rozlegać w całym domu. Wpływ jego na te kobiety był taki, że, od tej chwili, nawet w momencie gdy wynoszono trupa z domu, nie ujrzano ani nie usłyszano w ich zachowaniu nic, coby się by najmniej oddalało do zwyczajnej żałoby w spokojnym domu. Co się tyczy samego kardynała, nikt nie mógł w nim dojrzeć nawet umiarkowanych oznak bólu; nic nie zmieniło się w porządku ani w widomych objawach jego życia. Cały Rzym nabrał niebawem tego przeświadczenia, mimo iż, ze zwykłą swą ciekawością, śledził najlżejsze poruszenia tego tak głęboko zranionego człowieka.
Zdarzyło się przypadkiem, że nazajutrz po śmierci Feliksa zwołano konsystorz (kardynałów) do Watykanu. Nie było człowieka w mieście, któryby nie myślał, że bodaj w pierwszy dzień kardynał Montalto uchylił się od tej publicznej funkcji. W istocie, miał się tam ukazać oczom tylu i tak ciekawych świadków! Śledzonoby najlżejsze drgnienia owej naturalnej słabości, którą tak pilnie wypadało ukryć osobie mierzącej z wybitnego stanowiska ku jeszcze wybitniejszemu; każdy bowiem przyzna, że nie przystoi, aby ten, który ma ambicję wznieść się ponad wszystkich ludzi, okazał się człowiekiem jak inni.
Ale osoby, które żywiły takie mniemanie, omyliły się podwójnie. Po pierwsze, wedle swego zwyczaju, kardynał Montalto zjawił się w sali konsystorskiej jeden z pierwszych; powtóre, nawet najprzenikliwszym niepodobna było dopatrzyć się w nim jakiegoś znaku wzruszenia. Przeciwnie, sposób, w jaki odpowiadał kolegom, starającym się wyrazić mu współczucie z powodu tak okrutnego wypadku, przejął wszystkich zdumieniem. Jego bart i pozorna nieczułość po tak okropnem nieszczęściu stały się przedmiotem rozmów całego miasta.
Coprawda, nawet w konstystorzu, paru ludzi znających obyczaje dworów, przypisywało tę pozorną obojętność nie brakowi uczucia, ale raczej udaniu; a pogląd ten podzieliła niebawem większość dworaków. W istocie, roztropniej było nie okazywać zbytniego wzruszenia krzywdą, której sprawca był zapewne osobą wysoko położoną i mogącą mu snadnie zagrodzić drogę do najwyższej godności.
Jakąbądż była przyczyna tej widomej obojętności, to pewna, iż zdumiała ona cały Rzym oraz dwór Grzegorza XIII. Ale — aby wrócić do konsystorza — kiedy zebrali się wszyscy kardynałowie i sam papież wszedł na salę, natychmiast obrócił oczy w stronę kardynała Montalto i ujrzano że Jego świątobliwość uronił łzy; co się tyczy kardynała, rysy jego nie straciły zwykłego spokoju.
Zdumienie wzrosło jeszcze, kiedy, na tym samym konsystorzu, skoro kardynał Montalto przyklęknął zkolei przed tronem Jego świątobliwości, aby zdać sprawę z czynności mu powierzonych, papież, nim mu pozwolił rozpocząć, nie mógł się wstrzymać od szlochu. Kiedy Jego Świątobliwość zdolny był przemówić, starał się pocieszyć kardynała, przyrzekając mu, iż zbrodnia tak potworna spotka się rychło ze surową karą. Ale kardynał, podziękowawszy pokornie, błagał papieża, aby poniechał śledztwa w tej sprawie, świadcząc się, iż, co się jego tyczy, przebacza z serca winowajcy, kimkolwiekby był. I po tej prośbie, wyrażonej w bardzo krótkich słowach, kardynał przeszedł do spraw które mu poruczono, tak jakby nic nadzwyczajnego nie zaszło.
Oczy wszystkich obecnych kardynałów wlepione były w papieża i w kardynała Montalto; mimo iż bardzo trudno jest zmylić wyćwiczone oko dworaków, żaden wszakże nie ośmielił się powiedzieć, aby twarz kardynała Montalto zdradziła ślad wzruszenia, gdy widział tak zbliska płaczącego papieża, który poprostu nie mógł się opanować. Ta zdumiewająca nieczułość kardynała Montalto nie zadała sobie kłamu przez cały czas rozmowy z Jego świątobliwością; aż papież był tem uderzony i, po skończonym konsystorzu, nie mogąc się wstrzymać, rzekł do kardynała San Sisto, swego ulubionego bratanka:
— Veramente, costui e un gran frate! (W istocie, tęgi mnich z tego człowieka!)
Następnych dni, zachowanie kardynała Montalto nie uległo zgoła odmianie. Przyjął, jak każe obyczaj, kondolencje kardynałów, prałatów i książąt rzymskich, ale z żadnym — bez względu na wiążące ich stosunki — nie pozwolił sobie na słowo bólu lub żałoby. Z każdym, po krótkiej uwadze o niestałości rzeczy ziemskich, umocnionej i popartej cytatami z Pisma lub z Ojców kościoła, odmieniał rozmowę i przechodził do miejskich nowin lub do osobistych spraw każdego; zgoła tak, jakby chciał pocieszyć swoich pocieszycieli.
Rzym był zwłaszcza ciekawy tego co się będzie działo podczas odwiedzin księcia Paola Giordana Orsini, któremu głos publiczny przypisywał śmierć Feliksa Peretti. Pospólstwo mniemało, że kardynał nie zniesie z bliska obecności księcia i rozmowy z nim sam na sam, tak aby miał nie zdradzić jakowym znakiem swoich uczuć.
W chwili gdy książę przybył, zebrała się ogromna ciżba na ulicy i koło bramy; mnogość dworzan wypełniała wszystkie pokoje, tak byli ciekawi śledzić twarze obu. Ale u żadnego z nich nie można było dostrzec nic nadzwyczajnego. Kardynał zachował wszystkie formy dworności; przybrał twarz nader wesołą, a sposób w jaki zwracał się do księcia odznaczał się wyszukaną uprzejmością.
W chwilę potem, siadając do karocy i znalazłszy się ze swymi poufałymi, książę Paweł nie mógł się wstrzymać i rzekł śmiejąc się: In fatto, e vero che costui e un gran frate! (Szczera prawda, że to jest tęgi mnich!) jakgdyby chciał potwierdzić prawdę słów, które się wymknęły papieżowi.
Roztropni ludzie myśleli, że zachowanie kardynała Montalto w tej okoliczności wymościło mu drogę do tjary; wiele bowiem osób powzięło o nim to mniemanie, iż z natury czy z cnoty chrześcijańskiej, nie umie lub nie chce szkodzić nikomu, choćby miał największe przyczyny do gniewu.
Feliks Peretti nie zostawił żadnego pisma tyczącego żony; tem samem trzeba jej było wracać do rodziców. Kardynał kazał jej wręczyć przed odejściem stroje, klejnoty i wogóle wszystkie dary, jakie otrzymała gdy była żoną jego siostrzeńca.
Trzeciego dnia po śmierci Feliksa, Wiktorja, w towarzystwie matki, wprowadziła się do pałacu księcia Orsini. Niektórzy mówili, iż skłoniła je do tego kroku troska o osobiste bezpieczeństwo, ile że corte[1] groziła im pościgiem jako oskarżonym o zgodę na zabójstwo, lub bodaj o jego świadomość. Inni myśleli (a późniejsze wypadki potwierdziły to niejako), że skłoniła je do tego kroku chęć małżeństwa, ile że książę przyrzekł Wiktorji zaślubić ją, skoro tylko będzie wolna.
Bądź co bądź, ani wówczas ani później, nie poznano jasno sprawy śmierci Feliksa, mimo iż wszyscy podejrzewali wszystkich. Większość wszelako przypisywała tę śmierć księciu Orsini; znano jego miłość do Wiktorji, którą objawiał w sposób niedwuznaczny; a małżeństwo które nastąpiło było tego wymownym dowodem, gdyż oblubienica była tu o tyle niższa stanem, iż jedynie napór namiętności mógł ją zrównać z oblubieńcem. Przeświadczenia tego nie zachwiał wśród ogółu list napisany do gubernatora Rzymu i ogłoszony w kilka dni po fakcie. List ten podpisany był nazwiskiem Cezara Palantieri, młodego człowieka o wielce nieokiełzanym charakterze, wygnanego z miasta.
W liście tym Palantieri powiada, że nie trzeba aby Jego Dostojność zadawał sobie trud szukania gdzie indziej sprawcy śmierci Feliksa, gdyż to on kazał go zabić, wskutek nieporozumień, które zaszły między nimi przed jakimś czasem.
Wielu myślało, że to morderstwo nie stało się bez zgody rodziny Accoramboni: oskarżano braci Wiktorji, uwiedzionych jakoby ambicją spowinowacenia się z możnym i bogatym księciem. Oskarżano zwłaszcza Marcelego, na mocy poszlaki zawartej w liście, który wywabił z domu nieszczęsnego Feliksa. Mówiono źle i o samej Wiktorji, kiedy ujrzano iż godzi się zamieszkać w pałacu Orsinich jako przyszła małżonka, tuż po śmierci męża.
Dochodzenie tego morderstwa objął monsignor Portici, gubernator Rzymu, na rozkaz Grzegorza XIII. Widzimy w niem tylko, iż ów Dominik, przezwany Mancino, uwięziony przez corte, ale nie wzięty na tortury (tormentato) wyznaje w drugiem przesłuchaniu, dnia 24 lutego 1582:
„Że przyczyną wszystkiego była matka Wiktorji, i że wspomagała ją owa pokojówka rodem z Bolonji, która, natychmiast po morderstwie, schroniła się do cytadeli w Braciano (należącej do księcia Orsini, gdzie corte nie śmiałaby wkroczyć), a że sprawcami zbrodni byli Machione z Gubbio i Paweł Barca z Bracciano, lanzie spezzate (żołnierze) pewnego pana, którego nazwiska dla godnych przyczyn nie wymieniono.
Do tych godnych przyczyn dołączyły się, jak sądzę, prośby kardynała Montalto, który żądał usilnie, aby dochodzeń nie posuwano dalej; jakoż w istocie nie było mowy o procesie. Mancino wyszedł z więzienia z precetto (rozkazem) by wracał natychmiast do swej ojczyzny i nie wydalał się bez szczególnego zezwolenia.
Uwolnienie tego człowieka nastąpiło w r. 1583, w dzień św. Ludwika, że zaś ów dzień był równocześnie dniem urodzin kardynała Montalto, okoliczność ta utwierdza mnie coraz więcej w przeświadczeniu, że to na jego prośbę zakończono sprawę. Pod rządem tak słabym jak rząd Grzegorza XIII taki proces mógł mieć następstwa bardzo niemiłe i to bez żadnej kompensaty.
W ten sposób, działanie corte zawieszono; mimo to, Grzegorz XIII nie chciał się zgodzić, aby książę Paweł Orsini, diuk Bracciano, zaślubił wdowę Accoramboni. Jego świątobliwość, nałożywszy Wiktorji jakoby więzienie, dał księciu i wdowie precetto nie zawierania małżeństwa bez osobliwej zgody jego lub jego następcy.
Grzegorz XIII umarł (z początkiem r. 1585); ponieważ doktorzy praw, których poradził się Paweł Orsini, orzekli że, wedle ich sądu, precetto wygasa przez śmierć panującego który je nałożył, książę postanowił zaślubić Wiktorję przed wyborem nowego papieża. Ale małżeństwo nie mogło się odbyć tak rychło jakby książę pragnął; częścią dlatego że chciał mieć pozwolenie braci Wiktorji, zdarzyło się zaś, że Oktaw Accoramboni, biskup Fossombrone, nie chciał za nic dać swego pozwolenia; częścią ponieważ nie przypuszczano, aby wybór następcy Grzegorza XIII odbył się tak szybko. Faktem jest, że ślub odbył się dopiero tego dnia, w którym papieżem został kardynał Montalto, tak zainteresowany w tej sprawie, to znaczy 24 kwietnia 1588; bądź to z przypadku, bądź że książę rad był okazać, że tak samo nie lęka się corte pod nowym papieżem, jak się go nie lękał pod Grzegorzem XIII.
To małżeństwo oburzyło do żywa Sykstusa piątego (takie imię przybrał Montalto); porzucił już maskę mnicha i dostroił swą duszę do stopnia, na którym Bóg go pomieścił.
Mimo to, papież nie zdradził niczem gniewu; jedynie, gdy książę Orsini zjawił się tego samego dnia wraz z ciżbą panów rzymskich, aby mu ucałować nogi, a z tajnym zamiarem wyczytania w twarzy Ojca św. czego mu się trzeba spodziewać lub lękać ze strony tego człowieka, dotąd tak mało mu znanego, spostrzegł że już nie czas na żarty. Kiedy nowy papież spojrzał na księcia w szczególny sposób i nic nie odpowiedział na jego dworności, ten postanowił wyświetlić bezzwłocznie zamiary Jego świątobliwości.
Za pośrednictwem Ferdynanda, kardynała de Medicis (brata pierwszej żony) oraz katolickiego ambasadora hiszpańskiego, książę uzyskał u papieża audjencję w jego pokoju; tam wygłosił do Jego świątobliwości dobrze obmyślone przemówienie. Nie wspominając o minionych wypadkach, ucieszył się jego nową godnością, oraz ofiarował mu, jako powolny wassal i sługa, całe swoje mienie i wszystkie siły.
Papież wysłuchał z nadzwyczajną uwagą; w końcu oświadczył, że nikt bardziej odeń nie pragnie aby życie i czyny Pawła Giordana Orsini były na przyszłość godne krwi Orsinich i prawego chrześcijańskiego rycerza; że, co się tyczy przeszłego jego stosunku do stolicy apostolskiej i do niego samego, dziś papieża, sumienie może go najlepiej objaśnić; może wszakże być pewny jednej rzeczy, mianowicie, że, tak jak przebacza mu chętnie to co mógł był uczynić przeciw Feliksowi Peretti i przeciw Feliksowi kardynałowi Montalto, nigdy nie przebaczyłby mu tego, coby na przyszłość uczynił przeciw papieżowi Sykstusowi; tem samem wzywa go, aby natychmiast wygnał z domu i ze swoich ziem wszystkich bandytów (wywołańców) i złoczyńców, którym dotąd użyczał schronienia.
Sykstus piąty umiał wywierać osobliwe wrażenie, w jakimkolwiek tonie przemawiał; ale kiedy był wzburzony i groźny, rzekłbyś oczy jego ciskały pioruny. Tyle jest pewne, że książę Paweł Orsini, zawsze nawykły że papieże go się bali, zaczął, pod wpływem tych słów, poważnie myśleć o swoich sprawach, ile że niczego podobnego nie słyszał od lat trzynastu. Ledwie wyszedłszy z pałacu Jego świątobliwości, pobiegł do kardynała de Medicis opowiedzieć mu co zaszło. Następnie, za radą kardynała, postanowił odprawić bez zwłoki wszystkich wywołańców, którym dawał schronienie w swoim pałacu i w swoich ziemiach, i pomyślał coprędzej o tem, aby znaleźć jakiś przyzwoity pozór bezzwłocznego opuszczenia kraju, podległego władzy tak surowego papieża.
Trzeba wiedzieć, że książę Paweł Orsini zrobił się nader otyły; nogi jego były grubsze niż ciało zwykłego człowieka, a jedna z tych olbrzymich nóg dotknięta była schorzeniem zwanem lupa (wilczyca), tak nazwanem ponieważ trzeba je żywić wielką ilością świeżego mięsiwa, które się przykłada na schorzały członek; inaczej żrące humory, nie znajdując martwego mięsa do pożarcia, rzuciłyby się na żywe ciało w ich pobliżu.
Książę wziął to cierpienie za pozór, aby się udać do słynnych kąpiel w Albano, opodal Padwy, kraju podległego rzeczpospolitej weneckiej; wyruszył wraz z nową małżonką w połowie czerwca. Albano było dlań schronieniem bardzo pewnem, od wielu bowiem lat dom Orsinich związany był z rzeczpospolitą wenecką wzajemnemi usługami.
Znalazłszy się w tem bezpiecznem schronieniu, książę myślał już tylko o tem aby zażywać wczasu; w tym celu wynajął trzy wspaniałe pałace: jeden w Wenecji, pałac Dandolo, przy ulicy Zacca; drugi w Padwie, mianowicie pałac Foscarini, na wspaniałym placu zwanym Areną; trzeci wybrał w Salo, nad lubym brzegiem jeziora Garda: ten pałac należał niegdyś do rodziny Sforza Pallavicini.
Panowie weneccy (rząd republiki) z przyjemnością dowiedzieli się o przybyciu w ich Stany takiego magnata i ofiarowali mu bardzo godną condotta (to znaczy pokaźną sumę, wypłacaną corocznie, którą książę miał obrócić na sformowanie korpusu dwóch do trzech tysięcy ludzi, pod swojem dowództwem). Książę wymówił się bardzo swobodnie od tej propozycji; kazał oświadczyć senatorom, iż z naturalnej i dziedzicznej w jego rodzie skłonności byłby sercem gotów do służby w najdostojniejszej republice, jednakże, będąc obecnie oddany królowi katolickiemu, nie uważa za właściwe przyjmować innych zobowiązań. Owa tak stanowcza odpowiedź ostudziła nieco senatorów. Zrazu mieli zamiar, w razie przybycia księcia do Wenecji, zgotować mu wspaniałe przyjęcie imieniem miasta; po tej odprawie namyślili się uważać go za prywatną osobę.
Książę Orsini, powiadomiony o wszystkiem, postanowił nawet nie jechać do Wenecji. Już był w sąsiedztwie Padwy; zaczem, jadąc dalej tym uroczym krajem, udał się, wraz ze świtą, do domu przygotowanego dlań w Salo, nad brzegiem jeziora Garda. Spędził tam całe lato wśród wspaniałych i urozmaiconych rozrywek.
Skoro nadeszła pora zmiany pobytu, książę dokonał kilku niewielkich podróży, po których uczuł, że nie może już znosić zmęczenia tak dobrze jak wprzódy; zląkł się o swoje zdrowie; wreszcie postanowił spędzić kilka dni w Wenecji, ale odradziła mu to żona jego Wiktorja, która go nakłoniła aby nadal został w Salo.
Niektórzy myśleli, że Wiktorja Accoramboni spostrzegła niebezpieczeństwo grożące życiu małżonka i że nakłoniła go do pozostania w Salo jedynie chcąc wyciągnąć go później poza granice Włoch, naprzykład do jakiegoś wolnego miasta w Szwajcarji; w ten sposób, w razie śmierci księcia, ubezpieczyłaby swoją osobę i osobisty majątek.
Czy to przypuszczenie było słuszne czy nie, faktem jest że nie stało się nic podobnego, ile że książę, uległszy nowemu napadowi choroby w Salo, 10 listopada, natychmiast przeczuł to co ma się zdarzyć.
Użalił się swej nieszczęśliwej żony; widział ją w kwiecie młodości, ubogą zarówno reputacją jak mieniem, znienawidzoną władcom panującym we Włoszech, niezbyt nawidzoną przez Orsinich, i bez nadziei innego małżeństwa po jego śmierci. Jako pan wspaniały i wierny słowu, sporządził z własnego popędu testament, którym chciał ubezpieczyć losy tej nieszczęsnej. Zostawił jej w gotowiźnie lub w klejnotach pokaźną sumę stu tysięcy piastrów, poza tem wszystkie konie, karoce i sprzęty, które mu służyły w tej podróży. Dziedzicem reszty majątku uczynił Wirginia Orsini, swego jedynego syna z pierwszej żony, siostry Franciszka I, wielkiego księcia toskańskiego (tej samej, którą zabił za niewierność, za zgodą jej braci).
Ale jak niepewne są przewidywania ludzi! Rozporządzenia, któremi Paweł Orsini mniemał zapewnić bezpieczeństwo nieszczęśliwej kobiecie, zmieniły się dla niej w klęski i niedole.
Podpisawszy testament, książę uczuł się dnia 12 listopada nieco lepiej. Rano 13-go puszczono mu krew, a lekarze, pokładając nadzieje już tylko w surowej djecie, wydali najściślejsze rozkazy aby mu nie dozwalano żadnego jadła.
Ale, zaledwie opuścili pokój, książę zażądał aby mu dano obiad; nikt nie ośmielił się sprzeciwić, jadł tedy i pił jak zwyczajnie. Ukończywszy posiłek, stracił przytomność, i na dwie godziny przed zachodem słońca nie żył.
Po tej nagłe śmierci, Wiktorja Accoramboni, w towarzystwie Marcelego, swego brata, oraz całego dworu nieboszczyka księcia, udała się do Padwy do pałacu Foscarini w pobliży Areny, tego samego który książę Orsini był wynajął.
Wkrótce potem, przybył tam do niej brat jej Flaminio, cieszący się pełnią łask kardynała Farnese. Wiktorja poczyniła kroki, aby uzyskać wypłatę mężowskiego zapisu; zapis ten sięgał sześćdziesięciu tysięcy piastrów, które miały być jej wypłacone w ciągu dwóch lat, niezależnie od posagu oraz klejnotów i sprzętów które miała w ręku. Książę Orsini zarządził testamentem, aby w Rzymie lub innem mieście, wedle wyboru księżnej, kupiono jej pałac wartości dziesięciu tysięcy piastrów i posiadłość miejską za sześć tysięcy; zalecił dalej, aby jej zapewniono stół i służbę, należne pani jej stanowiska. Służba miała się składać z czterdziestu ludzi, wraz z odpowiednią ilością koni.
Signora Wiktorja pokładała wiele nadziei w przyjaźni książąt Ferrary, Florencji i Urbino oraz kardynałów Farneze i Medici, mianowanych przez nieboszczyka wykonawcami testamentu. Godzi się nadmienić, że testament sporządzony był w Padwie i poddany ocenie znamienitych pp. Parrizoli i Menochio, profesorów tamecznego uniwersytetu, a dziś tak słynnych prawoznawców.
Książę Ludwik Orsini przybył do Padwy, aby dopełnić swoich obowiązków względem nieboszczyka i wdowy; następnie miał się udać na wyspę Korfu aby objąć rządy, do których go powołała najdostojniejsza republika.
Najpierw wszczął się spór między signorą Wiktorją i księciem Ludwikiem co do koni nieboszczyka diuka, których książę nie chciał uznać za sprzęty w zwyczajnem znaczeniu tego słowa; ale księżna dowiodła, że trzeba je, ściśle mówiąc, uważać za sprzęty.
Zaczem postanowiono, że zachowa ich użytek do późniejszego rozstrzygnięcia; a jako rękojmię podała pana Soardi de Bergame, kondotjera rzeczpospolitej weneckiej, szlachcica bardzo bogatego, jednego z pierwszych w ojczyźnie.
Druga trudność wyłoniła się z powodu pewnej ilości srebra, które nieboszczyk książę oddał księciu Ludwikowi w zastaw za pożyczoną sumę. Wszystko rozstrzygano drogą sądową, ile że najdostojniejszy książę Ferrary pilnował, aby ostatnią wolę księcia Orsini wypełniono z całą ścisłością.
Tę drugą sprawę rozstrzygnięto dnia 23 grudnia, który to dzień przypadał w niedzielę.
Tej samej nocy, czterdziestu ludzi wtargnęło do domu rzeczonej Accoramboni. Byli ubrani w płaszcze płócienne, dziwnie skrojone i uszyte w ten sposób, aby ich nie można było poznać, chyba po głosie; wołając się zaś nawzajem, posługiwali się zmyślonemi imionami.
Szukali najpierw księżnej, a skoro ją znaleźli, jeden rzekł: „Teraz trzeba umierać“.
I nie darowując jej ani chwili, mimo iż błagała że chce się polecić Bogu, wbił jej sztylet tuż nad lewą piersią; poczem, obracając sztylet na wszystkie strony, okrutnik spytał kilka razy nieszczęśliwej aby powiedziała czy dosięgnął serca; wreszcie wydała ostatnie tchnienie. Przez ten czas, inni szukali braci księżnej, z których jeden Marceli uszedł z życiem, ponieważ go nie znaleziono w domu; drugiego przeszyto setką ciosów. Mordercy zostawili ciała na ziemi, cały dom we łzach i lamentach, i, porwawszy szkatułkę z pieniędzmi i kosztownościami, umknęli.
Wieść ta dobiegła szybko do sędziów w Padwie; polecili rozpoznać martwe ciała i posłali do Wenecji po rozkazy.
Przez cały poniedziałek, w pałacu oraz w kościele Eremitów była straszliwa ciżba; wszyscy chcieli oglądać trupy. Ciekawi wzruszyli się litością, zwłaszcza na widok księżnej, tak pięknej; płakali nad jej nieszczęściem, et dentibus fremebant (i zgrzytali zębami) na morderców: ale nie znano jeszcze ich nazwiska.
Corte, powziąwszy silne podejrzenie iż rzecz stała się z rozkazu lub przynajmniej za zgodą rzeczonego księcia Ludwika, kazała go wezwać; kiedy zaś on chciał wejść in corte (do trybunału) Jego Dostojności kapitana z orszakiem czterdziestu uzbrojonych ludzi, zagrodzono mu drogę i powiedziano, aby wszedł tylko z trzema lub czterema. Ale, w chwili gdy ci wychodzili, inni wcisnęli się za nimi, odtrącając straże, i weszli wszyscy.
Książę Ludwik, znalazłszy się przed Jego Dostojnością kapitanem, użalił się na tę zniewagę, świadcząc się, że nigdy nie doznał podobnego afrontu od żadnego panującego. Kiedy Jego Dostojność spytał go, czy wie coś dotyczącego śmierci signory Wiktorji oraz tego co się zdarzyło ubiegłej nocy, odpowiedział że tak, i że nakazał aby z tego zdano sprawę sądowi. Chciano zapisać jego zeznania; odpowiedział że ludzie jego stanu nie podlegają tej formalności i że takoż nie godzi się go przesłuchiwać.
Książę Ludwik poprosił o pozwolenie wysłania gońca do Florencji, z listem do księcia Wirginia Orsini, w którym zawiadamia go o zbrodni i procesie. Pokazał list udany, nie będący prawdziwym i uzyskał to o co prosił.
Ale wysłanego gońca przytrzymano za miastem i przeszukano starannie; znaleziono list, który książę Ludwik pokazał, oraz drugi, schowany w butach kurjera; a był następującej treści:
„Do pana Wirginia Orsini.
„Wielce dostojny panie!
„Wykonaliśmy to, co było ułożone między nami, i to w ten sposób, żeśmy wyprowadzili w pole jegomościa Tondini (zapewne nazwisko naczelnika corte, który przesłuchiwał księcia), tak iż mają mnie, tu za niewinnego jak baranek. Wykonałem rzecz osobiście, toteż nie zaniedbaj W. Ks. Mość wysłać natychmiast wiadomych ludzi“.
List len poruszył mocno sędziów; posłali go czemprędzej do Wenecji; sami zaś dali rozkaz zamknięcia bram miasta oraz obsadzenia murów wojskiem przez dzień i noc. Ogłoszono surowe kary na każdego, kto, znając zbrodniarzy, nie udzieliłby sądowi tego co wie. Mordercy, którzy zdradzą jednego ze swoich, nie będą sami odpowiadali, a nawet otrzymają pewną kwotę pieniężną. Ale, około siódmej w nocy w wilję Bożego Narodzenia (24 grudnia o północy), przybył z Wenecji Alojzy Bragadino z szerokiemi pełnomocnictwami od senatu, oraz z rozkazem ujęcia, żywych lub umarłych, za wszelką cenę, rzeczonego księcia Ludwika i wszystkich jego ludzi.
Ów pełnomocnik Bragadino, Jego Dostojność kapitan i podesta zebrali się w fortecy.
Nakazano pod karą szubienicy (della forca) wszelkiej milicji, pieszej i konnej, aby się zebrała, dobrze uzbrojona, wpodle domu rzeczonego księcia Ludwika, sąsiadującego z fortecą, a przylegającego do kościoła św. Augustyna na Arenie.
Skoro nastał dzień (będący dniem Bożego Narodzenia) ogłoszono w mieście edykt, upominający synów św. Marka aby pobiegli z bronią w ręku do domu pana Ludwika; ci którzy nie posiadają broni, mają się udać do fortecy, gdzie otrzymają jej ile zapragną. Edykt ten przyznawał nagrodę dwóch tysięcy dukatów temu kto odda do rąk corte, żywym lub umarłym, rzeczonego pana Ludwika, a pięćset dukatów za każdego z jego ludzi. Co więcej, wydano rozkaz, aby ten kto nie ma broni, nie zbliżał się do domu księcia, iżby nie zawadzał bijącym się, w razie gdyby książę odważył się uczynić wypad.
Zarazem pomieszczono rusznice wałowe, moździerze i armaty na starych murach, nawprost domu księcia; toż samo na nowych murach, z których widać było tyły domu. Z owej strony ustawiono jazdę, aby się mogła swobodnie obracać w razie potrzeby. Nad rzeką Brentą rozstawiono ławy, szafy, wozy i inne sprzęty tworząc z nich rodzaj szańca. Chciano w ten sposób uczynić zaporę dla oblężonych, w razie gdyby mieli ruszyć na lud w zwartym ordynku. Szaniec ten miał też chronić puszkarzy i piechotę przeciw rusznicom oblężonych.
Wreszcie umocowano na rzece barki, nawprost i po bokach książęcego pałacu. Barki były pełne ludzi zbrojnych w muszkiety i inną broń sposobną do niepokojenia wroga, w razie gdyby próbował wycieczki; równocześnie wzniesiono barykady na wszystkich ulicach.
W czasie tych przygotowań nadszedł list w bardzo przystojnych słowach, w którym książę żalił się, że go osądzono winnym i że się go traktuje jako wroga, ba nawet buntownika, zanim zbadano sprawę. List ten ułożył niejaki Liveroto.
27-go grudnia trzej szlachcice, najznaczniejsi w mieście, udali się, z ramienia sądu, do księcia Ludwika, który miał w domu około czterdziestu ludzi, żołnierzy ostrzelanych z niebezpieczeństwem. Zastali ich sporządzających szańce z desek i mokrych materacy oraz gotujących rusznice.
Ci trzej szlachcice oświadczyli księciu, że sędziowie gotowi są owładnąć jego osobą; napominają go aby się poddał, dodając iż, dzięki temu, nim jeszcze przyjdzie do czynnego starcia, może się u nich spodziewać zmiłowania. Na co pan Ludwik odpowiedział, że gdyby usunęli straże rozstawione koło domu, udałby się przed sędziów samowtór albo samotrzeć ze swymi ludźmi aby traktować sprawę, pod warunkiem że zawsze będzie miał swobodę cofnąć się do pałacu.
Wysłannicy przyjęli te propozycje spisane jego ręką, i wrócili do sędziów, którzy odrzucili te warunki, z szczególną poradą wielce znamienitego Pio Enea i innych panów. Posłowie wrócili do księcia i oznajmili mu, że, jeśli się nie podda wręcz i bez warunków, dom jego będzie zrównany z ziemią z armaty; na co odpowiedział że woli śmierć niż takie pohańbienie.
Starsi dali znak do bitwy. Mimo że można było zburzyć prawie cały dom jedną salwą, woleli działać z niejakiemi względami, próbując czy oblężeni nie zgodzą się poddać.
Ten zamiar powiódł się, i oszczędzono Wenecjanom wiele pieniędzy, które byliby wydali na odbudowanie pałacu; nie wszyscy jednak pochwalili to. Gdyby ludzie pana Ludwika powzięli bez wahania rezolucję i wypadli z domu, skutek byłby bardzo wątpliwy. Byli to starsi żołnierze, nie zbywało im amunicji, broni, ani serca, a zwłaszcza mieli największy interes w tem aby zwyciężyć; czyż nie było lepiej dla nich, nawet przyjmując najgorsze, umrzeć od kuli niż z ręki kata? Zresztą z kim mieli do czynienia? Z ciurami mało doświadczonemi w broni. W takim wypadku panowie mocnoby żałowali swej łagodności i swej wrodzonej dobroci.
Zaczęto tedy od burzenia kolumnady przed domem; następnie, strzelając wciąż nieco górą, zburzono tylną fasadę. Przez ten czas, oblężeni gęsto strzelali z rusznicy, ale bez innego skutku prócz tego iż jakiegoś człowieka skaleczono w ramię.
Pan Ludwik krzyczał z wielkim impetem: „Bitwa! bitwa! wojna! wojna!“ Był bardzo zajęty wytapianiem kul z cynowych półmisków, oraz z ołowiu z szybek okiennych. Groził że uczyni wycieczkę. Ale oblegający powzięli nowe postanowienie: wysunięto artylerję grubszego kalibru.
Za pierwszym strzałem zwalił się wielki kawał domu i niejaki Pandolfo Lenpratti z Camerino padł przywalony gruzem. Był to bardzo mężny człowiek i banita jeden z najznamienitszych. Wywołano go ze Stanów św. Kościoła, a na głowę jego nałożył cenę czterechset piastrów Jaśnie Wielmożny pan Vitelli, a to za śmierć Wincentego Vitelli, napadniętego w powozie i zabitego sztyletem i rusznicą, bronią daną przez księcia Ludwika Orsini, a ramieniem owego Pandolfa i jego towarzyszów. Ogłuszony upadkiem, Pandolfo nie mógł uczynić żadnego ruchu; ciura pewien zwany Caidi Lista przysunął się doń uzbrojony w pistolet i bardzo mężnie uciął mu głowę, którą zaniósł czemprędzej do cytadeli i oddał władzom.
Wkrótce potem drugi strzał armatni zwalił ścianę domu, a wraz z nią hrabiego Montemelino z Peruzy; i zmarł w ruinach zmiażdżony kulą.
Ujrzano następnie wychodzącego z domu pułkownika Lorenzo, szlachcica z Camerino, bardzo bogatego, który w niejednej okazji dał dowody męstwa i wielce był szacowny księciu. Ten postanowił nie umrzeć bez pomsty; chciał strzelić z rusznicy; ale, mimo że kurek spadł, zdarzyło się — może z dopustu Boga — że zapał się nie zajął, a w tejże chwili jego przeszyła kula. Wystrzelił doń jakiś biedaczyna, repetytor żaków u św. Michała. Ale kiedy, chcąc zyskać przyrzeczoną nagrodę, zbliżał się aby mu uciąć głowę, uprzedzili go inni zwinniejsi a zwłaszcza silniejsi, którzy wzięli sakiewkę, pas, strzelbę, pieniędze i pierścionki pułkownika, i ucięli mu głowę.
Skoro ci, w których książę Ludwik największą pokładał ufność, padli, stropił się bardzo, i zauważono że poniechał już wszelkiego ruchu.
Pan Filenfi, jego marszałek dworu i sekretarz w cywilnem ubraniu, dał z balkonu białą chustką znak, że się poddaje. Wyszedł i zawiedziono go do cytadeli, prowadząc pod ramię, jak podobno jest obyczaj na wojnie; a prowadził go Anzelm Suardo, namiestnik Panów (sędziów). Przesłuchany na miejscu, rzekł iż nie ponosi żadnej winy w tem co się stało, ile że dopiero w wilję Bożego Narodzenia przybył z Wenecji, gdzie zatrzymał się kilka dni dla spraw księcia.
Spytano go, ilu ludzi ma ze sobą książę; odpowiedział: „Dwudziestu albo trzydziestu“.
Spytano o ich nazwiska; odpowiedział, że jest ośmiu lub dziesięciu takich, którzy jako znamienitsi jadali jak on przy stole księcia, i tych zna po nazwisku; o innych, włóczęgach z rzemiosła i niedawno przybyłych, nic mu nie wiadomo.
Wymienił trzynaście osób; wśród tych brata pana Liveroto.
Wkrótce potem, artylerja ustawiona na murach zaczęła grać. Żołnierze usadowili się w domach sąsiadujących z pałacem księcia, aby przeszkodzić ucieczce jego ludzi. Książę, narażający się na te same niebezpieczeństwa co owi dwaj, których opowiedzieliśmy śmierć, rzekł tym, co go otaczali, aby się bronili póki nie ujrzą pisma jego ręki w towarzystwie pewnego znaku; poczem oddał się wymienionemu już Anzelmowi Suardo. Nie można go było zawieść w karocy, jak było przepisane, a to z powodu ciżby ludu i barykad wznoszących się na ulicach; postanowiono tedy, że pójdzie piechotą.
Szedł otoczony ludźmi Marcelego Accoramboni; tuż przy nim szli panowie condottieri, namiestnik Suardo, inni kapitanowie i szlachta, wszyscy dobrze uzbrojeni. Następnie szła tęga kompanja żandarmów i żołnierzy miejskich. Książę Ludwik szedł ciemno ubrany, ze sztyletem u boku i z płaszczem odrzuconym przez ramię w sposób bardzo dworny; rzekł z uśmiechem wzgardy: „Gdybym był walczył!“ chcąc dać do zrozumienia, że byłby zwyciężył. Zaprowadzony przed Panów, skłonił się i rzekł:
— Panowie, jestem jeńcem tego szlachcica, i bardzo mnie smuci to co się zdarzyło, a czemu nie jestem winien.
Kiedy kapitan nakazał aby mu odjęto sztylet, który miał przy boku, oparł się o balkon, i zaczął sobie obcinać paznogcie nożyczkami, które tam znalazł.
Spytano go o osoby, które ma w domu; wymienił między innymi pułkownika Liveroto i hrabiego Montemelino (o którym była mowa wyżej); dodając, że dałby dziesięć tysięcy piastrów za jednego z nich, a za drugiego oddałby własną krew. Poprosił, aby go pomieszczono w miejscu przystojnem dla człowieka jego stanu. Skoro rzecz ułożono, napisał własną ręką do swoich, nakazując aby się poddali i dał pierścień jako znak. Oświadczył panu Anzelmowi, że daje mu swoją szpadę i fuzję, skoro znajdzie tę broń w domu, aby się nią posługiwał dla jego miłości, jako bronią należącą do szlachcica a nie do pospolitego ciury.
Żołnierze weszli do domu, przetrząsnęli go starannie i natychmiast zwołali ludzi księcia, w liczbie trzydziestu czterech, poczem zaprowadzili ich po dwu do więzienia. Trupy zostawiono na pastwę psom, i co prędzej zdano ze wszystkiego sprawę w Wenecji.
Spostrzeżono, że wielu żołnierzy księcia Ludwika, wspólników czynu, brakuje: zabroniono dawać im schronienie, pod karą zburzenia nieposłusznym domu i skonfiskowania mienia; ci zaś, którzy ich wydadzą, otrzymają pięćdziesiąt piastrów. Tym sposobem wykryto wielu.
Wysłano z Wenecji fregatę do Kandji, z rozkazem do pana Latyna Orsini, aby wracał natychmiast dla sprawy wielkiej wagi; i zdaje się, że straci swoje stanowisko.
Wczoraj rano, w dzień św. Szczepana, wszyscy spodziewali się że będą świadkami stracenia księcia Ludwika, lub też dowiedzą się że go uduszono w więzieniu; i było powszechne zdziwienie że się stało inaczej, zważywszy że nie jestto ptak, któregoby można długo trzymać w klatce. Ale następnej nocy odbył się proces, i w dzień św. Jana, nieco przed świtem, przyszła wiadomość że owego pana uduszono w więzieniu i że umarł bardzo dobrze przysposobiony. Ciało jego przeniesiono bez zwłoki do katedry, w otoczeniu księży katedralnych oraz ojców jezuitów. Zostawiono go cały dzień na stole na środku kościoła, iżby służył za widowisko dla ludu a za zwierciadło dla niedoświadczonych.
Nazajutrz ciało jego przeniesiono do Wenecji, jak nakazał w testamencie, i tam go pogrzebano.
W sobotę powieszono dwóch jego ludzi; pierwszym i głównym był Furio Savorgano, drugim osoba podłego stanu.
W poniedziałek, przedostatniego dnia rzeczonego roku, powieszono trzynastu, wśród tych kilku bardzo szlachetnego rodu; dwóch innych — kapitana Splendiano i hrabiego Paganello — przeprowadzono przez rynek i lekko szarpano kleszczami; skoro przybyli na miejsce stracenia, zatłuczono ich, rozbito im głowy i jeszcze nawpół żywych poćwiertowano. Byli obaj ze szlachty i, nim weszli na złą drogę, obaj bardzo bogaci. Powiadają, że to hrabia Paganello zabił Wiktorję Accoramboni, z okrucieństwem o którem opowiadaliśmy. Sprzeciwiałoby się temu to, iż książę Ludwik, w przytoczonym liście, wyznaje, iż rzecz spełnił własną ręką; może czyni to przez próżną chwalbę, podobną jaką okazał w Rzymie po zamordowaniu Witellego, lub aby się lepiej zasłużyć w oczach księcia Wirginia Orsini.
Hrabiemu Paganello, nim otrzymał śmiertelny cios, wbito wielokrotnie nóż powyżej lewej piersi, aby mu dosięgnąć serca, jak on uczynił owej biednej pani. Stąd wynikło, że z piersi jego popłynął jakoby wielki strumień krwi.
Żył tak więcej niż pół godziny, ku wielkiemu zdumieniu wszystkich. Był to człowiek czterdziestopięcioletni, wyglądał bardzo silnie.
Szubienica stoi jeszcze, aby się załatwić z dziewiętnastoma pozostałymi, w pierwszy dzień nieświąteczny. Ale, ponieważ kat jest bardzo zmęczony, a lud jest bez tchu od widoku tylu śmierci, odkładają egzekucję przez te dwa dni. Nie zdaje się aby kogoś zostawiono przy życiu. Z ludzi księcia Ludwika jedynym wyjątkiem może będzie pan Filenfi, jego marszałek dworu, który zadaje sobie wiele trudu — i w istocie rzecz jest dlań ważna — aby dowieść że nie miał żadnego udziału w tem zdarzeniu.
Nikt nic przypomina sobie, nawet z najstarszych mieszkańców Padwy, aby kiedykolwiek — i równie sprawiedliwym wyrokiem — pozbawiono życia tyle osób na jeden raz. I panowie weneccy zyskali sobie dobrą sławę i reputację u najcywilizowańszych narodów.
Franciszka Filenfi, sekretarza i maestro di casa, skazano na piętnaście lat więzienia. Podczaszego (copiere) Onoria Adami z Fermo, zarówno jak dwóch innych, na rok więzienia; siedmiu innych skazano na galery z kajdanami na nogach, siedmiu uwolniono.
