[386]R.
R. w zegarku skróc. retard: cofnąć strzałkę dla zwolnienia chodu zegarka. R. przy stopniach ciepła lub zimna = Réaumura, podług termometru Réaumura, R. na receptach = rec. skr. recipe (ob.)
Ra egip. bóstwo egipskie wyobrażane z głową krogulca.
Rabat w. ustępstwo od ceny towaru, obliczone w procentach od ceny, a przyznane z jakiegoś powodu przez sprzedającego kupującemu.
Rabata f. grządka kwiatowa [387]bramująca trawnik, obrzeżająca ścieżkę, ulicę w ogrodzie.
Rabaty f. wyłogi odmiennego koloru na ubiorze, zwłaszcza na uniformie wojskowym.
Rabbi heb. nauczyciel, mistrz.
Rabin hebr. urzędowy przedstawiciel gminy żydowskiej, uczony żydowski i kaznodzieja, kapłan żydowski.
Rabulista ł. krętacz prawny, matacz, tłómaczący przewrotnie prawo na swoją korzyść.
Raca ob. Rakieta.
Racahout tur. (rakau) mieszanina sproszkowanego perskiego salepu, proszku ze słodkich żołędzi, kakao, mąki kartoflanej, ryżowej i cukru miałkiego, dająca po ugotowaniu na mleku jak czekolada napój posilny i wzmacniający.
Race f. (ras) ob. Rasa.
Race a. (res) wyścig, bieg wyścigowy do mety.
Racer a. (reser) wyścigowiec, koń wyścigowy.
Rachitis g. dziecięca choroba, objawiająca się tem, że kości, wskutek nieprawidłowego składu chemicznego stają się miękkie i wyginają się nienormalnie, krzywica, angielska choroba.
Racja f. rozumowana przyczyna, powód, dowód; słuszność; wyznaczona porcja żywności lub furażu; racja stanu: przyczyny polityczne jakiegoś postanowienia rządowego.
Racjonalista ł. zwolennik racjonalizmu.
Racjonalizm ł. odrzucanie Objawienia i wszelkich prawd religijnych, których rozum nie może pojąć, wiara wyrozumowana; w filozofji kierunek dążący do poznania wszelkich prawd naukowych, źródeł i granic wiedzy wyłącznie za pomocą rozumowania, a odrzucający doświadczenie (w przeciwstawieniu do empiryryzmu.empiryzmu).
Racjonalny ł. uzasadniony, wyrozumowany.
Radix ł. korzeń; pierwiastek.
Radjacja ł. promieniowanie.
Radjofon g. przyrząd przesyłający dźwięki za pomocą światła.
Radjolarje ł. mikroskopijne, drobne żyjątka, z typu pierwotniaków, posiadające szkielet krzemionkowy, złożony z igieł, rozchodzących się promienisto lub tworzących kulę kratkowaną.
Radjometr g. przyrządzik fizyczny w postaci lekkiego wiatraczka, z [388]poczernionemi z jednej strony skrzydełkami, obracającego się pod wpływem promieni ciepła lub światła.
Radotage f,f. (radotaż) paplanina, gadanina, bajanie trzy po trzy.
Radykalista a. Radykał ł. zwolennik radykalizmu w polityce; człowiek krańcowy.
Radykalizm ł. sposób myślenia lub postępowania, usiłujący przyjętą zasadę bez najmniejszych ustępstw bezwzględnie przeprowadzić; w polityce dążność do zasadniczych i gwałtownych zmian w ustroju społecznym, do przekształcenia z gruntu istniejących urządzeń państwowych; krańcowość.
Radykalny ł. bezwzględny, krańcowy; gruntowny, zasadniczy, sięgający do podstaw, do źródła.
Radża sansk. monarcha hinduski w przednich Indjach.
Rafa n. skała podwodna; długa, wązka, piaszczysta lub kamienista ławica w morzu; kratka lub siatka druciana do przesiewania ziemi; narzędzie do czochrania lnu.
Rafinada f. cukier zupełnie czysty, znajdujący się w handlu w formie głów.
Rafinerja f. fabryka w której chemicznie oczyszczają produkty naturalne lub sztuczne przetwory; oddział cukrowni, gdzie oczyszczają cukier.
Rafinowanie f. oczyszczanie cukru z domieszek; wyszukana wymyślność, subtelność, wydelikacona wytworność; drobiazgowe obmyślanie czegoś.
Rafować p. arfować.
Rafraîchissements f. (rafreszisma͡ę) chłodniki, chłodzące napoje, sorbety, owoce.
Rafraîchisseur f. (rafreszissör) rozpylacz, przyrząd do rozpylania płynów.
Ragoût f. (ragu) potrawka.
Rail way (reelwe) a. Railroad (reelrod) a. droga żelazna.
Raisonneur f. ob. Rezoner.
Rajah ob. Radża.
Rajasy arab. nie mahometańscy poddani w Turcji.
Rajgras n. rodzaj trawy, służącej do tworzenia trawników ogrodowych i obsiewania łąk, dająca wyborną paszę zieloną i suchą.
Rajsbret n. deska na której przytwierdza się papier do rysowania.
Rajscajg n. zbiór narzędzi do wykonywania [389]rysunków linearnych i gieometrycznych.
Rajsfeder n. obsadka do kredki rysunkowej.
Rajtarja n. ciężka kawalerja.
Rajtszula n. ujeżdżalnia.
Rajtuzy n. szerokie spodnie do jazdy.
Rakieta a. Raca w. cylinder metalowy lub papierowy napełniony ubitą mieszaniną prochu i węgla i zaopatrzony w kij do nadawania kierunku, zapalony szybko wznosi się w powietrze jako fajerwerk, sygnał, służy też do oświetlania miejsc do których chcemy strzelać w nocy, do przesyłania lin ratunkowych statkom i t. p.
Rakieta, rodzaj łopatki okrągławo owalnej, złożonej z rączki i ramki z rozpiętą siatką ze sznura lub skręconych strun, służąca do podbijania wolantu lub piłki w lawn-tennisie.
Rakuszanie (przestarzałe) Austrjacy.
Rakuski ł. austrjacki.
Ral skróc. Rallentando w. w muz. zwalniając.
Ramadan lub Ramazan tur. miesiąc postu u mahometan.
Ramage f. (ramaż) deseń ciągniony z gałązek, splotów liści i kwiatów, zwłaszcza na tkaninach.
Ramajana hind. narodowa epopeja starożytnych Indów, opiewająca losy królewicza Ramy.
Ramazan p. Ramadan.
Ramifikacja ł. rozgałęzienie.
Ramota g. lichy utwór literacki.
Rampa f. poręcz, balustrada schodów; spadzistość, podjazd; pomost do ładowania i wyładowywania towarów do wagonów i z wagonów; rząd lamp u brzegu sceny w teatrze.
Ramponowany f. uszkodzony (towar).
Ranga f. stopień, godność.
Rankor ł. uraza żal, do kogo.
Rańtuch n. rodzaj długiej płachty, którą kobiety wiejskie używają jako wierzchnie okrycie.
Ranz des vaches f. (ra͡ęz de wasz) melodja na kobzie grywana przez pasterzy bydła w Szwajcarji.
Ranżerować f. wybrakowywać, usuwać osobniki lub przedmioty nie mogące służyć dalej do danego celu.
Rapir f. długa, wązka, obosieczna szpada z koszem drucianym u rękojeści używana do fechtunku.
Raport f. sprawozdanie, [390]doniesienie piśmienne, zwłaszcza składane przez podwładnych zwierzchnikom, przez podkomendnych przełożonym w wojsku.
Raportować f. donosić, zdawać sprawę.
Rapować f. kłaść pierwszą warstwę tynku z mięszaniny piasku z rzadkiem wapnem.
Raps n. rzepak.
Rapsod g. w starożytnej Grecji wędrowny śpiewak pieśni epickich zwłaszcza Homerowych; większy urywek poematu epicznego, fragment epopei, także samoistny poemat opiewający jakiś jeden doniosły fakt dziejowy.
Rapsodja g. pieśń epiczna śpiewana przez greckich rapsodów; ustęp wielkiego poematu; rodzaj fantazji muzycznej w stylu szlachetnym, osnutej na motywach melodji ludowych, zazwyczaj ognistej i burzliwej.
Rapsodyczny, urywkowy, nie powiązany w jedną całość.
Rapt ł. porwanie panny, uwiezienie.
Raptularz ł. zeszyt lub księga do spisywania odręcznie zdarzeń, wypadków, wogóle rzeczy, które chcemy zapamiętać, zbiór tymczasowych notat, bruljon.
Raptus ł. człowiek gwałtowny, porywczy.
Rara avis ł. dosł. rzadki ptak, wyrażenie stosowane przenośnie do ludzi wielkiego charakteru, talentu lub nauki, wogóle do przedmiotów rzadkich lub zjawisk niezwykłych.
Rarytas ł. rzadkość, osobliwość.
Rasa f. zbiór typów, odróżniających się pewnemi odmiennemi cechami od cech gatunku, do którego należą; fizycznie odmienne typy ludzi, różniące się między sobą kolorem skóry, budową czaszki, rodzajem i układem włosów, kształtem i położeniem oczu i t. p.
Rasowa a. łódź, łódź wyścigowa.
Rasowy f. posiadający w pełni wszystkie przymioty dobrej rasy.
Rastaquouére f. (rastakuer) cudzoziemiec wiodący wystawny tryb życia, a którego źródła dochodów są nieznane.
Rastral a. Rastrum ł. rodzaj pióra z blachy mosiężnej do kreślenia pięciolinji na papierze nutowym.
[391]Raszpla n. pilnik grubo nacinany.
Rata ł. częściowa wypłata należności, długu, czynszu, w oznaczonych odstępach czasu.
Ratafja w. rodzaj słodkiego likieru owocowego, przyrządzanego ze spirytusu, soków owocowych i cukru.
Ratyfikacja ł. przyjęcie, uznanie i zatwierdzenie umowy, układów, zwłaszcza między mocarstwami.
Raut a. większa zabawa wieczorna bez tańca.
Raut, djament szlifowany z jednej strony w ścianki, z drugiej płaski.
Razzia ar. (racja) wyraz arabski, używany w Berberji i Algierze dla określenia wypraw łupieskich przeciw wrogim lub zbuntowanym plemionom w celu rabunku, zniszczenia ich siedzib, porwania trzód.
Rdlr. skr. rigsdaler (ob.)
Reagować ł. oddziaływać, działać odpornie; w chem. wywoływać zmiany chemiczne, działać chemicznie.
Reakcja ł. oddziaływanie, działanie odporne, zwrot; w polityce: dążenie do przywrócenia dawniejszego poprzedniego stanu rzecz, przeciwdziałanie postępowi w życiu społecznem, wstecznictwo; w chem. proces, dający w rezultacie, wskutek wzajemnego oddziaływania na siebie ciał, nowy związek chemiczny, także pewne charakterystyczne działanie chemiczne związków, odczyn.
Reakcjonista ł. człowiek wstecznych dążności.
Real hiszp. srebrna moneta zdawkowa w Hiszpanji i Portugalji.
Realgar arab. minerał, składający się z siarki i arszeniku, miękki, barwy różowo-czerwonawej, w proszku pomarańczowy, używany w pirotechnice i jako farba malarska (silna trucizna).
Realia, ob. Realne nauki.
Realista ł. zwolennik realizmu, człowiek trzeźwo liczący się z rzeczywistością, pojmujący życie tylko ze strony rzeczywistej, pozbawiony wyższych polotów duchowych, szlachetniejszych dążności; artysta dążący do wywołania swemi dziełami złudzenia rzeczywistości.
Realizm ł. sposób myślenia oparty wyłącznie na zmysłowem postrzeganiu i [392]doświadczeniu, odrzucający ideje i ideały, zadawalniający się rzeczywistością i stosujący się do niej; kierunek filozoficzny uważający pojęcia oderwane za przedmioty rzeczywiste; w literat. i sztuce dążenia do jaknajwierniejszego naśladowania natury bez uwzględnienia idealnych duchowych pierwiastków.
Realizować ł. spełnić, urzeczywistnić, wprowadzić w czyn; sprzedać, spieniężyć, zamienić na gotówkę.
Realna szkoła`, zakład naukowy męski, uwzględniający głównie matematykę, nauki przyrodnicze, języki nowożytne i rysunki, jako kształcące do praktycznych zawodów.
Realne nauki lub Realia ł. nauki mające na celu kształcenie w kierunku praktycznym.
Realność ł. rzeczywistość; posiadłość, majątek nieruchomy.
Realny ł. rzeczowy, istotny, rzeczywisty; realna wartość: wartość rzeczywista, prawdziwa, w przeciwstawieniu do nominalnej.
Reasekuracja ł. ubezpieczenie się towarzystwa asekuracyjnego ze swej strony w innych towarzystwach przed możliwemi stratami jakie ono z przedsiębiorstwa asekuracyjnego mogłoby ponieść.
Reasumcja ł. wznowienie, np. przez spadkobiercę procesu, przerwanego przez śmierć jednej ze stron.
Reasumować ł. zebrać w jedną całość, powtórzyć w krótkości; wziąć jeszcze raz pod rozwagę (sprawę, proces).
Réaumur’a (Reomiura) termometr, termometr 80 stopniowy, tak nazwany od swego wynalazcy.
Rebelizant ł. powstaniec.
Rebelja ł. rokosz, bunt, powstanie.
Rebus ł. zagadka obrazkowa, rodzaj łamigłówki polegającej na przedstawieniu w szeregu obrazków uzupełnionych cyframi, literami, sylabami a nawet całemi wyrazami, jakiejś sentencji, aforyzmu lub przysłowia.
Rec. skr. recipe ł. weź (na receptach.
Rec. skr. recitativo (ob.).
Recenzent ł. autor recenzji.
Recenzja ł. krytyczna ocena utworu literackiego, scenicznego, wykonania dzieła muzycznego i t. p.
Recepcja ł. przyjęcie.
[393]Recepis ł. pokwitowanie z odbioru.
Recepta ł. wogóle krótki przepis do przygotowania pewnej mieszaniny w technicznym lub innym celu, zwłaszcza piśmienne wskazówki lekarza, według których aptekarz przygotowywa lekarstwo.
Receptura ł. sztuka pisania i przyrządzania lekarstw.
Reces ł. w prawie: cofnięcie się, odstąpienie od procesu lub sporu, zrzeczenie się praw lub pretensji, ułożenie się zgodne.
Recipjent ł. przyjmujący; w robotach chemicznych: naczynie do zbierania wytwarzających się gazów, pary i t. d.; dzwon szklany w machinie pneumatycznej, pod którym umieszcza się przedmioty, mające być wystawione na działanie próżni.
Reciproque f. (resiprok) wzajemny.
Recitativo w. (reczitatiwo) w operze ustęp nawpół deklamacyjny, nawpół muzyczny, właściwie śpiewne opowiadanie z towarzyszeniem muzyki.
Record a. ob. Rekord.
Recte ł. właściwie.
Reçu f. (resiu) otrzymany; kwit, pokwitowanie, rewers.
Recydywa ł. powtórzenie się tej samej choroby, która tylko co ustąpiła pozornie lub rzeczywiście.
Recydywista ł. przestępca, powtórnie popełniający występek, za który poniósł karę.
Recytować ł. wygłaszać, wypowiadać z pamięci.
Redagować ł. wyrażać myśli piśmiennie, układać artykuł, pismo, utwór; kierować doborem artykułów do czasopisma.
Redakcja ł. skład osób należących do naczelnego kierunku i układu jakiego pisma, dzieła i t. pp.; układ pisma, dzieła.
Redaktor ł. kierownik czasopisma lub dzieła zbiorowego.
Redde Caesari quae sunt Caesaris, et quae sunt Dei Deo ł. oddaj Cezarowi co należy do Cezara, a Bogu co do Boga, (słowa Chrystusa w odpowiedzi Faryzeuszom, czy należy płacić podatkipodatki).
Redde quod debes ł. oddaj, coś winien.
Redemptoryści ł. zakon założony przez św. Alfonsa Liguori, mający na celu podnoszenie przez misje [394]ludzi upadłych moralnie, zwłaszcza umoralnianie ludu wiejskiego.
Redivivus ł. zmartwychpowstały, odrodzony.
Redowa czes. taniec czeski, to samo co polka mazurka.
Redresować f. odmienić, cofnąć.
Reductio ad absurdum ł. wykazanie że z danych postępków lub rozumowań w ostatecznym wyniku wypadłaby niedorzeczność, niepodobieństwo.
Redukcja ł. zmniejszenie, ograniczenie, zniżenie; zamiana miar, wag, monet, ilości jednych na drugie; zamiana figury gieometrycznej na mniejszą, zmniejszenie proporcjonalne; w chemji i metalurgji: całkowite lub częściowe wydzielanie pierwiastków ze związków, zwłaszcza tlenu i tlenków metali; w chirurgji: nastawienie złamanych kości.
Redukować ł. ograniczać, zmniejszać, upraszczać; w chemji: uwalniać od związku z innemi ciałami.
Reduta f. szaniec polny, mała fortyfikacja zamknięta wśród większej; bal maskowy.
Redyfy tur. turecka obrona krajowa, powoływanie do czynnej służby w czasie wojny dla wzmocnienia wojska linjowego.
Reeskontować, odprzedać zdyskontowany weksel, dyskontując go nanowo.
Re et nomine ł. z czynów i z imienia.
Refakcja hol. strącenie z należności z powodu uszkodzenia dostarczonych towarów.
Refektarz ł. sala jadalna w klasztorze, w seminarjach duchownych.
Referat ł. piśmienne sprawozdanie, piśmienne opracowanie jakiego interesu lub sprawy.
Referencja ł. świadectwo, rekomendacja, powołanie się na kogo.
Referendarz ł. w daw. Polsce urzędnik, który odbierał wszelkie skargi i prośby na piśmie i zdawał z nich sprawę kanclerzowi, miał też prawo sądzić i wyrokować w niektórych sprawach.
Referent ł. urzędnik odrabiający referaty.
Referować ł. układać, sporządzać referaty, odrabiać urzędowe papiery.
Referować przysięgę, [395]odrzucić przysięgę i żądać jej od strony przeciwnej.
Refleks ł. odblask; odbicie się światła, głosu; odruch nieświadomy.
Refleksja ł. zastanowienie, rozważanie, wzgląd; odbicie promieni światła.
Reflektant ł. przedsiębiorący staranie, robiący kroki, współubiegający się o proponowany interes, zajęcie, posadę.
Reflektor ł. wklęsłe zwierciadło, zwykle metalowe, w które zaopatruje się latarnie powozów, lokomotyw, sygnałów i t. p., chcąc skupić i skierować w jedną tylko stronę ich światło; teleskop zwierciadłowy, posiadający zwierciadło wklęsłe, zamiast soczewki przedmiotowej, dający obrazy przez odbicie (refleksję) promieni światła.
Reflektować ł. wziąć pod uwagę, mieć coś na celu; robić o co starania; zgadzać się na co; przywodzić kogo do rozwagi, do zastanowienia się; odbijać promienie światła.
Reforma ł. przeprowadzenie zmian na lepsze, wprowadzenie ulepszeń, przekształcenie na drodze legalnej jakich urządzeń, stosunków, instytucji społecznych.
Reformaci ł. zakon reguły św. Franciszka.
Reformacja ł. wielki ruch religijny w XVI w. zapoczątkowany przez Lutra, który wystąpił przeciw dogmatom i obrzędom kościoła katolickiego, chcąc przeprowadzić gruntowną zmianę i przywrócić kościół do pierwotnego stanu; skutkiem tego wytworzyły się odrębne od katolicyzmu wyznania chrześcijańskie.
Reformator ł. wprowadzający zmiany, ulepszenia.
Reformować ł. poprawiać, przekształcać, ulepszać.
Reformowani ewangielicy, wyznawcy kościoła ewangielickiego według reformy Kalwina.
Refrain f. (refrę) wiersz powtarzający się w każdej zwrotce; wyrażenie często powtarzane.
Refrakcja ł. załamanie się promieni światła.
Refraktor ł. teleskop soczewkowy czyli luneta, oddająca obraz przez załamanie się (refrakcję) promieni światła.
Refugium ł. ucieczka, schronienie, przytułek.
Refutacja ł. odparcie [396]zarzutów, zbicie dowodów przeciwnika.
Reg... ob. także: Rej...
Re galantuomo w. rycerski król, przydomek dawany królowi włoskiemu Wiktorowi Emanuelowi.
Regalia ł. prawem zastrzeżone przywileje monarsze, prawa najwyższej władzy państwa do pewnych dochodów; oznaki godności królewskiej.
Regał ł. urodzaj półki na towary, na książki; w drukarni półki z szufladami w których przechowują się czcionki, linje i ozdoby; małe przestarzałe organy, rejestr organowy.
Regaty w. wyścigi na łodziach.
Regens ł. przełożony zakładu naukowego duchownego; zarządzający kancelarją konsystorską.
Regesta ł. chromologiczniechronologicznie uporządkowany spis dokumentów wraz z podaniem krótkiej treści, miejsca przechowania lub pisma albo dzieła, gdzie zostały przedrukowane.
Regiencja ł. zarząd państwem tymczasowy ustanowiony z powodu małoletności, choroby lub dłuszejdłuższej nieobecności monarchy.
Regieneracja ł. odrodzenie, odnowienie; w fizjologji: odtworzenie się utraconej części ciała.
Regient ł. panujący w zastępstwie monarchy w czasie jego małoletności, dłuższej choroby lub nieobecności.
Regiestr ob. Rejestr.
Regiestratura a. Registratura wykaz spraw karnych jakie miał podsądny; kontrola papierów urzędowych wchodzących do biura i wychodzących z niego.
Régime f. (reżim) sposób, tryb życia, postępowania, zwłaszcza sposób postępowania przepisany chorym; rządy; Ancien réginerégime, p. Ancien.
Regiment ł. pułk.
Regimentarz ł. w dawnej Polsce: wódz zastępujący hetmana.
Regjon ł. okolica, kraina, pas, strefa; warstwa powietrza; sfera.
Reglamentacja f. urządzenie, rozporządzenie.
Regle, strefa lasów w Tatrach, wznosząca się z uprawionej i zamieszkałej wyżyny do wysokości 1500 metrów.
Regres ł. możność poszukiwania zwrotu strat poniesionych.
Regresywna metoda, metoda [397]uczenia, rozczłonkowująca, rozwijająca, analityczna.
Regresywny ł. wsteczny.
Regulacja ł. uporządkowanie, doprowadzenie do stanu pewnej prawidłowości, urządzenie, sprostowanie według pewnych prawideł; obliczenie i zapłacenie należności.
Regulamin ł. zbiór przepisów i rozporządzeń, według których pewna czynność lub szereg czynności ma się odbywać; zbiór przepisów obowiązujących członków pewnej instytucji, zgromadzenia, zakładu; przyjęty lub przepisany plan postępowania zgodny z pewnemi zasadami.
Regularność ł. zgodność z pewnemi prawidłami i przepisami; prawidłowość, kształtność, foremność; menstruacja kobieca.
Regularny ł. zgodny z pewnemi przepisami, zastosowany do prawideł; ujednostajniony, ujęty w pewne przepisane ramy; prawidłowy, kształtny, proporcjonalny.
Regularyzacja ł. uporządkowanie, uregulowanie.
Regulator ł. przyrząd ujednostajniający ruch maszyny parowej t. j. nie dający mu odstępować od pewnej z góry oznaczonej normalnej szybkości; zegar wahadłowy stojący lub ścienny nakręcający się raz na tydzień lub rzadziej.
Regulatywa ł. przepis, postanowienie.
Regulówka ł. w ogrodnictwie czynność, mająca na celu przewrócenie warstwy ziemi tak, aby spodnia jej żyźniejsza część poszła na wierzch, a wierzchnia na spód.
Reguła ł. prawidło; reguły zakonne: ustawy zakonne.
Rehabilitacja ł. uniewinnienie, przywrócenie do czci, do dobrej sławy, oczyszczenie z niesłusznych zarzutów.
Reichsrat n. sejm ogólnopaństwowy w Austrji.
Reichstag n. sejm niemiecki.
Reinette ob. Reneta.
Reinkarnacja ł. kolejne wcielanie się duszy (teorja Allana Cardec’a).
Reintegracja ł. przywrócenie do posiadania.
Reis port. moneta portugalska i brazylijska (lm. od real portugalski, którego nie należy mieszać z realem hiszpańskim).
Reis efendi tur. kanclerz turecki albo minister spraw zagranicznych.
[398]Reja, poprzeczny drąg u masztu, utrzymujący żagiel.
Rejent ł. urzędnik sądowy, spisujący akty dobrej woli, ob. notarjusz.
Rejestr ł. spis, lista, wykaz; wykaz firm handlowych, mających obowiązek protokółować swe powstanie, zwinięcie i wszelkie zmiany przy właściwym sądzie; w głosie ludzkim różne gatunki głosu, wymagające rozmaitego oparcia; znaki na zębach u koni, po których poznaje się ich wiek.
Rejestry u organów, zasuwy otworów w piszczałkach organowych, służące do zmiany głosów.
Rejterada ł. odwrót.
Rejwach n. tumult, zamieszanie, hałas; wrzawa.
Rekapitulacja ł. treściwe powtórzenie głównych punktów; w rachunkach: zestawienie wyników z pojedyńczych działów.
Reklama f. publiczne polecanie, zachwalanie przedmiotów handlu, wytworów sztuki i t. p. przez niezwykłe, rzucające się w oczy ogłoszenia, oryginalne afisze, prospekty, szyldy i inne sposoby zwrócenia uwagi i zainteresowania publiczności.
Reklamacja ł. zażalenie o naruszone prawo, upomnienie się o wyrządzoną krzywdę, zwłaszcza żądanie zwrotu rzeczy przypadkowo utraconych lub nieprawnie zabranych; zażalenie o niedokładność w rachunkach, w dostawie.
Reklamować ł. wymagać zwrotu, upominać się; zachwalać; reklamować się ogłaszać się, polecać się w pismach.
Rekluzja ł. zamknięcie w ścisłem więzieniu; odosobnienie od świata.
Rekognicja ł. w języku prawnym uznanie tożsamości osoby, rzeczy albo prawdziwości dokumentu.
Rekognoscent ł. poświadczający tożsamość osoby.
Rekognoskować ł. rozpoznawać, badać, zwłaszcza okolicę, miejscowość, w celach wojskowych.
Rekolekcje ł. ćwiczenie duchowne jako przygotowanie się do spowiedzi; rozpamiętywanie, rozmyślanie, rozbieranie wewnętrznego stanu duszy.
Rekomendacja ł. zalecanie, polecanie kogo, pochlebne świadectwo.
Rekomendowany f. list przesyłka za pokwitowaniem pocztowem: t.zw. polecony.
[399]Rekompensacja ł. wynagrodzenie straty, szkody, przykrości; wyrównanie przewagi na korzyść jednej ze stron odpowiednią korzyścią drugiej strony, zrównoważenie ubytków i korzyści obu stron.
Rekoncyljacja ł. pojednanie kogo z kim; poświęcenie na nowo sprofanowanego kościoła.
Rekonesans f. podjazd wojskowy wysłany na zwiady dla rozpatrzenia stanowisk i sił nieprzyjacielskich.
Rekonstrukcja ł. odbudowanie, wykonanie gruntownych zmian w budynku, gruntowne przerobienie, przekształcenie maszyny.
Rekonstytuować ł. urządzić napowrót, odbudować.
Rekonwalescencja ł. powolny powrót chorego do zdrowia.
Rekonwalescent ł. chory, przychodzący zwolna do zdrowia.
Rekord a. wyścig na dalszą odległość, polegający na udowodnieniu wytrzymałości.
Rekreacja ł. zwolnienie od zajęć szkolnych, czas przeznaczony na zabawę i wypoczynek, wogóle wypoczynek po pracy, połączony z rozrywką.
Rekrut f. żołnierz świeżo zaciągnięty do wojska, nie obznajmiony jeszcze ze służbą czynną.
Rekrutować f. odbywać pobór żołnierzy do wojska, zaciągać do służby wojskowej; przen. dopełniać liczbę członków jakiegoś stowarzyszenia, zbierać zwolenników lub uczestników.
Rekryminacja ł. oskarżanie się wzajemne, składanie zrzucanej winy na kogo innego, zobopólne obrzucacanieobrzucanie się wyrzutami.
Rektor ł. zwierzchnik stojący na czele wyższego zakładu naukowego.
Rektyfikacja ł. sprostowanie, wyjaśnienie; oczyszczanie spirytusu od fuzlów i nadmiaru wody przez powtórną dystylację; w gieom. obliczenie długości łuku, zamiana krzywej na równie długą prostą.
Rekuperacja ł. odzyskanie.
Rekurs ł. odwołanie się od wyroku niższej instancji do wyższej, od władzy niższej do wyższej, prawo poszukiwania należności wekslowej na indosancie wekslu.
Rekuza ł. odmowa, odprawa.
[400]Rekwirent ł. urzędnik sądowy, przeznaczony do badania oskarżonych, sędzia śledczy.
Rekwirować ł. wymagać, zażądać urzędownie.
Rekwizycja ł. żądanie jednej władzy od drugiej udzielenia pomocy lub poparcia, wezwanie jednego sądu, aby inny coś załatwił; zażądanie od mieszkańców nieprzyjacielskiego kraju, aby dostarczyli wojsku środków żywności i potrzeb wojskowych.
Rekwizytor ł. nadzorca, przełożony nad składem rekwizytów teatralnych.
Rekwizyty ł. ogół przedmiotów potrzebnych do wykonania pewnej czynności, służących do pewnego celu; w języku teatralnym przedmioty potrzebne do wystawienia sztuki na scenie (oprócz dekoracji i kostjumów.)
Relacja ł. zdanie sprawy; stosunek, związek wzajemny osób lub rzeczy.
Relata refero ł. powtarzam, co słyszałem, (wyrażenie używane dla zrzucenia z siebie odpowiedzialności za wiarogodność opowiadanych szczegółów).
Relatywny ł. będący w związku, odnośny, względny.
Relegować ł. usuwać, wydalać, zwłaszcza ucznia ze szkoły.
Relicytacja ł. powtórna licytacja z powodu niedotrzymania warunków pierwszej licytacji.
Relief f. robota wypukła, płaskorzeźba; bryłowate odstawanie przedmiotów od tła w obrazie; przen. wypuklanie się pewnych cech, wskutek zestawienia z przeciwnemi cechami, wskutek kontrastu.
Religja ł. wiara w Boga i cześć Mu oddawana; wyznanie.
Religjant ł. zachowujący ściśle zasady religji i przepisy kościoła.
Relikwiarz ł. skrzyneczka zawierająca relikwie Świętych.
Relikwie ł. szczątki ciał SwiętychŚwiętych oraz rzeczy używanych przez Świętych; przen. drogie sercu pamiątki.
Relsy a. szyny kolei żelaznej.
Remanent ł. pozostałość kasy; zapas w kapitale lub zbożu; zaległość podatkowa.
Rembrandtowskie oświetlenie, efekty światłocienia, odznaczające się silnemi kontrastami świateł i cieni.
Rembursować f. pokryć, zaspokoić rachunek, [401]zwrócić wyłożone pieniądze, zapłacić należność.
Remedjum ł. środek zaradczy; prawem dozwolony brak na wadze (lub próbie) monet złotych i srebrnych.
Remember a. (rimember) pamiętać! — ostatnie słowo na szafocie Karola I króla Anglji.
Remessa ob. Rimessa.
Reminiscencja ł. wspomnienie, zapamiętane szczegóły odległych rzeczy, zdarzeń; w literat. i muz. ustępy spotkane już gdzieindziej, bezwiedny plagjat wskutek oczytania i osłuchania.
Remis f. (remi) w grze w szachy: partja nierozegrana.
Remisja ł. odłożenie sprawy na inne posiedzenie.
Remitenda ł. w księgarstwie: książki wzięte w komis i odsyłane napowrót jako niesprzedane.
Remitent ł. w prawie wekslowem osoba, której lub na której zlecenie wystawca wekslu (trasant) zobowiązuje osobę trzecią (trasata) do zapłacenia oznaczonej sumy w oznaczonym czasie, nabywca wekslu.
Remitować ł. zwracać, odsyłać napowrót; posyłać weksel.
Remiza f. wozownia; powóz 4 osobowy do najęcia.
Remonstranci f. sekta religijna kościoła ewangiel. reformowanego, to samo co arminjanie.
Remonstrować ł. czyimś twierdzeniom przeciwstawiać swoje odmienne twierdzenia, zbijać czyjeś wywody swojemi wywodami; przekładać, napominać.
Remont f. zakupienie koni dla wojska w miejsce ubyłych; naprawa i utrzymanie drogi, budynku i t. p.
Remontoir f. (remątuar) zegarek z przyrządem do nakręcania bez kluczyka.
Remuneracja ł. jednorazowe wynagrodzenie, zapłata.
Renaissance f. (renesans) odrodzenie, wielki zwrot w dziejach sztuki i piśmiennictwa w XV i XVI w., cechujący się rozbudzonem upodobaniem ku starożytności greckiej i rzymskiej.
Renesansowy styl, w architekturze styl odrodzenia.odrodzenia, w szczegółach ornamentacyjnych, wzorujący się na starożytnych wzorach, odznaczający się beczkowatemi sklepieniami i [402]kopułami oraz ornamentyką obfitującą w maski, kwiaty, owoce, i t. p.
Rendant f. zawiadujący kasą, prowadzący rachunki i wypłaty, poborca.
Rendez-vous f. (ra͡ęde wu) schadzka umówiona.
Renegat ł. zaprzaniec, odszczepieniec, odstępca od wiary, zwłaszcza poturczony chrześcijanin.
Renesans ob. Renaissance.
Reneta f. ceniony gatunek jabłek.
Renitent ł. stawiający opór, oporny.
Renoma f. dobre imię, dobra sława, dobra opinja; wziętość, rozgłos.
Renomowany f. z ustalonem dobrem imieniem, chwalony, sławny.
Renons f. odmowa; w kartach: nieposiadanie wcale pewnego koloru.
Renonsować f. wyrzekać się, zrzekać się czego; w grze w karty zdawać kartę innego nie właściwego koloru.
Renowacja ł. odnowienie.
Renseignement f. (raę͡seńma͡ę) objaśnienie; udzielenie szczegółów wyjaśniających, potrzebnych do zrozumienia i poznania danej rzeczy lub faktu.
Renta f. w ekonomji politycznej ta część dochodu z produkcji, którą otrzymuje właściciel bogactw przyrody przy produkcji zużytkowanych; stały roczny dochód z majątku czy kapitału oddanego bezpowrotnie wzamian za ten dochód.
Renta gruntowa, czysty dochód z ziemi po potrąceniu procentu od kapitału włożonego i wynagrodzenia za pracę.
Renta państwowa, dług państwowy nieumarzalny, który zaciągając, państwo nie zobowiązuje się do zwrotu kapitału, lecz tylko do spłacania procentów.
Rentjer f. człowiek utrzymujący się z renty.
Rentować f. przynosić dochód, opłacać się.
Renuncjacja ł. zrzeczenie się czego, zaniechanie.
Reokupacja, powtórne zajęcie (kraju).
Reorganizacja ł. urządzenie w inny sposób, przekształcanie.
Reparacja ł. naprawa.
Repartycja ł. rozdział, rozłożenie w odpowiednim stosunku podatków, opłat, kosztów lub wydatków.
Reperkusja ł. w muz. odbijanie tonów w [403]fortepjanie i nowszych melodykonach; skupienie powtórzeń tematu przy końcu fugi.
Repertorjum ł. skorowidz, wykaz.
Repertuar f. spis sztuk przeznaczonych do odegrania w teatrze; spis ról, do których odegrania lub odśpiewania artysta jest przygotowany.
Repetitio est mater studiorum ł. powtórzenie jest matką wiedzy.
Repetitorium ł. książka zawierająca skrócone powtórzenie wykładu szkolnego.
Repetjer n. zegarek kieszonkowy bijący za pociśnięciem sprężyny.
Repetjerowa broń n. nazwa gatunków ręcznej broni palnej, nabijanej jednocześnie pewną liczbą nabojów (do 16 sztuk), które w danej chwili mogą być w szybkiem tempie kolejno wystrzelane.
Repetycja ł. powtórzenie.
Replika ł. w języku prawnym odpowiedź powoda na obronę pozwanego; w muz. powtórzenie melodji.
Reponować ł. odkładać, składać do przechowania.
Report a. i f. w rachunkowości: przeniesienie sumy z jednej stronicy na drugą; operacja giełdowa, polegająca na odstąpieniu papieru w formie sprzedaży z zastrzeżeniem prawa wykupu w oznaczonym czasie i według oznaczonego kursu.
Reporter a. dziennikarz, zbierający wiadomości bieżące dla czasopisma.
Repoussoir f. (repusuar) w malarstwie ciemne tło, na którem pierwszoplanowe przedmioty rysują się wypukle, środek wywoływania efektów przez kontrast, zestawienie przeciwieństw.
Repozytorjum ł. półki, szafa na księgi lub akta.
Represalja ł. przeciwdziałanie środkami gwałtownemi, środki gwałtowne, mające na celu odwet lub stłumienie, odparcie jakiegoś ruchu.
Represja ł. ucisk, bezwzględne stosowanie surowych środków odwetu.
Reprezentacja ł. przedstawicielstwo, zastępstwo osoby prawnej lub zbiorowej; ogół przedstawicieli, występujących w imieniu pewnego stanu, jednym zawodem związanych osób, stowarzyszenia lub instytucji, której interesy [404]reprezentują; wystawność, okazałość; wystawienie sztuki w teatrze.
Reprezentacyjny rząd, rząd konstytucyjny.
Reprezentacyjny system, ustrój państwowy, dopuszczający naród przez jego przedstawicieli do udziału w prawodawstwie i w rządzie.
Reprezentant ł. przedstawiciel, zastępujący kogoś.
Reprobacja ł. niegodzenie się na co, nieuznawanie, odrzucanie; nagana.
Reprodukcja f. odtwarzanie w licznych kopjach danego oryginału sposobem mechanicznym, zwłaszcza za pomocą prasy, także odbitka pisma, ryciny, obrazu; wznowienie sprawy.
Reprymenda ł. nagana, wymówka.
Reptilienfond n. fundusz gadzinowy, (pogardliwa nazwa dawana w Niemczech funduszom, przeznaczonym na subwencjonowanie oddanej rządowi prasy i na tajne cele polityczne).
Reptylje ł. płazy.
Republika ł. rzeczpospolita, państwo rządzone przez przedstawicieli narodu.
Republikanin ł. obywatel republiki; zwolennik republikańskiej formy rządu.
Repugnancja ł. odraza, wstręt.
Repulsja ł. odrzucenie, odbicie, odpychanie; wstręt.
Reputacja ł. dobre imię, dobra sława, opinja.
Requiem ł. pierwsze słowo, od którego zaczyna się wstęp do mszy żałobnej, także wogóle nabożeństwo żałobne; śpiew i muzyka do mszy żałobnej.
Requiem aeternam dona ei Domine ł. wieczny odpoczynek daj mu, Panie; słowa wypowiadane i śpiewane podczas nabożeństwa za dusze zmarłych i pomieszczane na nagrobkach; przen. życzenie spokoju lub zapomnienia.
Requiescat in pace ł. niech spoczywa w pokoju, śpiew kapłana przy grzebaniu zwłok chrześcijańskich.
Resekcja ł. wycięcie, wypiłowanie części chorej kości.
Reskrypt ł. rozporządzenie wyższej władzy.
Res nullius ł. rzecz niczyja, do nikogo nie należąca.
Resory f. sprężyny, na których oparte jest pudło powozu, bryczka, wagon i t. p. w celu zmniejszenia trzęsienia.
Respective ł. odnośnie, względnie.
[405]Respekt ł. poszanowanie, poważanie, szacunek, wzgląd.
Respektowy dzień, dzień ulgi w którym weksel nie może być protestowanym.
Respice finem ł. patrz końca.
Respicjent w Austrji najwyższy stopień w służbie straży skarbowej państwowej.
Respiracja ł. oddychanie.
Respirator ł. przyrząd w kształcie czółenka z czarnej gazy lub siatki jedwabnej, nakładany na usta aby ochronić płuca od wdychania kurzu, złych wyziewów i mroźnego powietrza.
Respiro w. w kupiectwie zezwolenie na zwłokę w wypłacie, przedłużenie terminu.
Respons ł. odpowiedź.
Responsorja ł. w kościele śpiewana odpowiedź ludu lub chóru na śpiew kapłana.
Respublika ł. patrz: Republika.
Res sacra miser ł. nędza jest rzeczą świętą — dewiza zakładów dobroczynnych, zachęcająca do wspierania i opiekowania się ubóstwem.
Restanty ł. należności, o które się nie upominano; papiery publicznie wylosowane, a nie zrealizowane.
Restauracja ł. odbudowanie, odnowienie, naprawa, przywrócenie do poprzedniego stanu; w polityce przywrócenie na tron wyrugowanej przez rewolucję dynastji, zwłaszcza powrót Burbonów na tron francuski po upadku Napoleona I i powrót Stuartów na tron angielski po śmierci Kromwela; zakład jadłodajny, jadłodajnia.
Restitutio ad integrum ł. przywrócenie sądowe do pierwotnego majątku.
Restrykcja ł. ograniczenie, zastrzeżenie; myśl wsteczna.
Restytucja ł. oddanie, przywrócenie, zwrot rzeczy posiadanej nieprawnie; przywrócenie do poprzedniego stanu, odtworzenie, odrysowanie według pozostałych szczątków i opisu; w prawie: uzyskanie pozwolenia sądowego na przedsięwzięcie zaniedbanej w swoim czasie czynności procesowej.
Resumé f. (reziumé) krótkie streszczenie.
Resurrecturi ł. ci co mają zmartwychwstać; Resurrecturis, tym, co mają zmartwychwstać.
Resurs ł. sposób ratowania [406]się, środek ratunku, ucieczka; środek pomocniczy materjalny, zasób.
Resursa f. stowarzyszenie mające na celu zabawę; lokal tegoż stowarzyszenia.
Retiarii ł. w starożytnym Rzymie gladjatorowie walczący przy pomocy sieci, którą starali się omotać przeciwnika, sieciarze.
Reticentia ł. inaczej Apozjopeza g. przemilczenie, figura retoryczna polegająca na niedopowiedzeniu zaczętego zdania wskutek silnego uczucia, pod wpływem którego zamierają słowa; rwą się myśli.
Retman n. sternik.
Retirade f. ustęp, klozet.
Retor ł. mówca, krasomówca.
Retorta f. naczynie ze szkła trudno topliwego lub metalowe, w kształcie bani z długą zagiętą szyją, używane do dystylowania płynów i reakcji chemicznych, związanych z dystylacją.
Retoryczny ł. krasomówczy, stylowo pięknie ułożony, ozdobny, kwiecisty.
Retoryka ł. nauka wykładająca teorję pięknego wypowiadania myśli, piękna wymowa, krasomówstwo.
Retour f. (retur) napowrót.
Retraktacja ł. cofnięcie, odwołanie.
Retriever a. (retriwr) angielski pies myśliwski używany podczas polowania na dzikie ptactwo, do aportowania zabitej zwierzyny.
Retro ł. napowrót, wstecz.
Retroakcja ł. działanie wstecz.
Retrogradacja ł. pozornie wsteczny ruch planety, cofanie się.
Retrospekcja ł. rzut oka wstecz, w przeszłość.
Retrospektywna wystawa, wystawa obrazów malarzy różnych czasów, chronologicznie ułożonych, dająca obraz rozwoju sztuki malarskiej w pewnym kraju.
Retrospektywny ł. spoglądający za siebie, wstecz, odnoszący się do przeszłości, rozważający omawiane poprzednio rzeczy.
Retuszer f. wykończający i poprawiający niedość wyraźne szczegóły na kliszy fotograficznej i odbitce.
Retuszować f. wykończać, cieniować ręcznie fotograficzne zdjęcia tuszem lub farbami, przyciemniając miejsca zbyt jasne, uwydatniając szczegóły niedość wyraźnie odbite; odświeżać stare malowidła, [407]zużyte klisze miedziorytnicze, drzeworytnicze i t. p. także ostatecznie wykończać obraz, wycieniować kliszę przed użyciem jej; przen. poprawiać zlekka rzecz napisaną.
Reumatyzm g. zapalenie stawów i mięśni, objawiające się obrzmieniem i bólem miejsc dotkniętych, gościec.
Reunion f. (rejunją) większe towarzyskie zebranie w celu wspólnej zabawy.
Revanche f (reva͡ęsz) odwzajemnienie się; odpłata pięknem za nadobne, odwet, zemsta; ob. Rewanż.
Revenons á nos moutons f. (rewną a no mutą) dosł. powróćmy do naszych baranów: wyrażenie przysłowiowe, zaczerpnięte ze starofrancuskiej farsy „l’Avocat Patelin“, używane jako przypomnienie gdy ktoś odstępuje, zbacza od głównego przedmiotu, traci z oczu główny cel.
Reverendissimus ł. najczcigodniejszy, najprzewielebniejszy.
Rêverie f. (rewri) marzenie.
Revers de la medaille f. (rewer de la medajl) odwrotna strona popiersia na monetach i medalach; przen. ujemna strona przedmiotu, faktu, zła strona, ciemna.
Revue f. i Review a. (rewiu) przegląd, tytuł czasopisma.
Rewakcynacja ł. powtórne szczepienie ospy.
Rewanż f. odwet, odwzajemnienie; w grze w karty druga partja, którą rozpoczynamy w celu powetowania przegranej lub dania przeciwnikowi sposobności odegrania się.
Rewelacja ł. wykrycie, wyjawienie, objawienie.
Rewerber f. błyszcząca blacha metalowa przy lampie, wzmacniająca światło; latarnia uliczna z takiemiż blachami wewnątrz.
Rewerencja ł. uszanowanie, poważanie; świadectwo, opinja.
Rewerenda ł. długa suknia używana przez księży, sutanna.
Rewers ł. dowód piśmienny na otrzymaną sumę.
Rewident f. urzędnik przeglądający, sprawdzający, rewidujący; tytuł wyższych urzędników rachunkowych.
Rewindykacja ł. odzyskanie napowrót; odebranie; [408]domaganie się zwrotu własności.
Rewir n. okrąg, obwód, dzielnica, cyrkuł; dział.
Rewirowy, urzędnik czuwający nad porządkiem w swoim obwodzie.
Rewizja ł. przeglądanie, sprawozdanie, przeszukiwanie, przetrząsanie mieszkania przez powołane do tego władze; przeglądanie bagażu na komorze celnej przez odpowiedniego urzędnika w celu niedopuszczenia przemytnictwa; w drukarstwie ostatnia korekta.
Rewizor f. urzędnik sprawdzający, kontrulującykontrolujący.
Rewja ł. przegląd wojska, parada wojskowa.
Rewokacja ł. odwołanie, cofnięcie (słowa).
Rewoltować f. podburzać, buntować; wywoływać oburzenie, oburzać.
Rewolucja ł. gwałtowny przewrót w stosunkach politycznych; powstanie.
Rewolucjonista ł. człowiek dążący do przewrotu politycznego w kraju.
Rewolwer a. krótka, ręczna broń palna kilkostrzałowa.
Rezerwa f. zapasowe oddziały wojska, pozostające w odwodzie; zapas zachowany na chwilę zapotrzebowania; zachowanie się powściągliwe, niewypowiadające się.
Rezerwista żołnierz należący do wojsk zapasowych.
Rezerwować ł. zachować, zastrzegać zawarować.
Rezerwuar f. zbiornik, ze wszystkich stron zamknięty, przeznaczony do tymczasowego przechowywania wody lub płynów, które się ciągle zużywają; część lampy, zawierająca naftę, olej i t. p.
Rezolucja ł. postanowienie, uchwała, odpowiedź stanowcza.
Rezolutny f. stanowczy, śmiały, odważny.
Rezolwować ł. rozwiązywać; decydować, rozstrzygać; (chem.) rozpuszczać.
Rezon f. pewność siebie, dobra mina.
Rezonans f. akustyczne odbicie dźwięku; odgłos; wzmocnienie dźwięku kamertonu, struny lub innego drgającego ciała przez współdrganie otaczających przedmiotów.
Rezoner f. rozprawiający o czemś w długich wywodach, roztrząsający z upodobaniem wady cudze; w komedji charakterów osoba nie wpływająca czynnie na akcję lecz w wyrozumowanych [409]dysertacjach wypowiadająca poglądy autora, analizująca jego tezę.
Rezonować f. rozprawiać.rozprawiać, dowodzić.
Rezorbcja ł. chłonienie, wessanie.
Rezorbować ł. wessać, wchłonąć.
Rezultat ł. ostateczny wypadek, wynik.
Rezurekcja ł. Zmartwychwstanie Pańskie; nabożeństwo, od którego rozpoczyna się uroczystość Zmartwychwstania.
Rezurekcjoniści ł. zakon Zmartwychwstańców.
Rezydencja ł. miejsce zamieszkania monarchy lub panującego księcia; wspaniała siedziba wielkopańska.
Rezydent ł. polityczny pełnomocnik państwa przy obcym rządzie, niższej rangi aniżeli poseł; stale bawiący w czyim domu.
Rezydować ł. stale mieszkać, przebywać.
Rezygnacja ł. pogodzenie się ze stanem rzeczy, którego nie można zmienić; stłumienie i porzucenie nadziei lub pragnienia, nie dającego się urzeczywistnić, poddanie się losowi; zrzeczenie się czegoś, ustąpienie.
Rezygnować ł. wyrzec się czego, zgodzić się mimo woli.
Reżyser f. w teatrze artysta, od którego zależy wybór i obsada sztuki oraz wystawienie jej na scenie, z zachowaniem stylowych właściwości, charakteru sztuki i intencji autora.
Rf. a. rfz. skróc. Rinforzando.
Rialto w. wzniesienie, nazwa głównego wysokiego mostu w Wenecji.
Ricambio w. weksel zwrócony z protestem.
Ric-à-ric f. (rik-a-rik) co do joty, z drobiazgową dokładnością i ścisłością.
Ricochet f. (rikosze) odskok, odbicie się rzuconego ciała np. kuli od jakiego przedmiotu.
Ridendo castigat mores ł. śmiech poprawia obyczaje.
Ridicule f. (ridikiul) śmieszny, pocieszny; rodzaj małej torebki noszonej dawniej przez panie, zamiast kieszeni.
Rigaudon f. (rigodą) staroświecka francuska melodja i taniec o charakterze łagodnie wesołym.
Rigolon, lotny składnik nafty, używany zamiast chloroformu.
Rigorosa ob. Rygoroza.
Rigsdag duńs. sejm w Danji.
Rigsdaler duń. do 1854 r. [410]jednostka monetarna w Danji = 68 kop. w zł., obecnie zastąpiona przez koronę.
Riksdaler, szwedzka i norweska jednostka monetarna = 34 kop. w zł.
Rimessa w. w kupiectwie weksel przesyłany w celu sprzedania go lub dla pokrycia należności w miejsce gotówki.
Rinforzando w. w muz. wzmacniając.
Rio hiszp. i port. rzeka.
Rio jap. stara złota moneta japońska zwana także kobang; jednostka wagi w Japonji zw. też monme.
Riposta w. żywa i trafna odpowiedź; w fechtunku: odparowanie, odbicie ciosu.
Rira bien qui rira le dernier f. (rira bię ki rira lö dernje) dosł. ten się śmieje najlepiej, kto się śmieje na końcu; przyszłość pokaże, kto będzie tryumfował.
Riscontro w. księga rachunków bieżących; wyrównanie rachunków.
Risum teneatis ł. czy możecie się powstrzymać od śmiechu?
Rit. skróc. Ritenuto w. w muz. zwalniając.
Ritardando w. w muz. zwlekając, wolniej.
Ritornell’a w. Ritournelle f. (riturnel) w muzyce: zwrotka lub przygrywka powtarzająca się; wstęp do tematu muzycznego lub dodatek po nim.
Ritus ł. obrządek.
Roastbeef ob. Rostbif.
Rober a. dwie partje wygrane przez jedną stronę w grze w wista.
Robinsonada f. opowiadanie o niezwykłych przygodach w podróży, wzorowane na powieści Defoe’go: Robinson Crusoe; przesadne opowieści żeglarzy.
Roboracja ł. urzędowe potwierdzenie umowy prywatnej.
Robron f. dawniej używana szeroka, sztywna i odstająca suknia kobieca.
Rocaille f. (rokajl) wykładanie ścian muszlami i kamyczkami; grota wyłożona muszlami i kamyczkami.
Rococo ob. Rokoko.
Rodały ł. zwoje pergaminowe zawierające pięcioksiąg Mojżesza, napisany po hebrajsku.
Rodomontada f. samochwalstwo, blaga, junakierja.
Roentgena promienie a. promienie X, promienie wysyłane przez t. zw. [411]rurkę Crookes’a, połączoną z biegunami odpowiedniego induktora, a mające własność przechodzenia przez niektóre ciała nieprzezroczyste, dla oka niewidzialne; na płytę fotograficzną działają jak promienie świetlane; padając na ciała, obdarzone własnością fluorescencji, pobudzają je do świecenia.
Roentgenizacja poddawanie chorego obserwacji, za pomocą promieni Roentgena.
Rojalista f. zwolennik monarchicznej formy rządu, stronnik dynastji królewskiej.
Rojalizm f. kierunek polityczny, dążący do monarchicznej formy rządu; przywiązanie do dynastji królewskiej.
Rokieta f. rodzaj komży, noszonej przez kanoników i prałatów.
Rokoko w. w sztuce: nazwa stylu odznaczającego się kapryśną wykrętnością linji, widocznym brakiem symetrji, obfitością ozdób w kształcie dziwacznie pogiętych muszelek, fantastycznych floresów, rozstrzępionych kwiatów, palm i splotów.
Roksolania ł. ob. Roxolania.
Rola f. w sztuce teatralnej wystąpienie i udział każdego aktora oddzielnie; wyciąg ze sztuki teatralnej zawierający słowa i działanie każdej z osób w niej występujących; przen. przybrany pozór, udany charakter; działalność którą ktoś rozwija w danym wypadku; stanowisko, które zajmuje w danych okolicznościach.
Rolada ob. Rulada.
Rolka f. zwój.
Rollo w. werbel na bębnie.
Roma locuta, causa finita ł. Rzym przemówił i sprawa skończona, (stosuje się do decyzji wszelkiej władzy i osoby, decyzji wyczekiwanej a dla kogokolwiek ważnej).
Roma locuta est ł. Rzym wyrzekł, przen. decyzja zapadła, sprawa została rozstrzygnięta, ktoś zdecydował się do wystąpienia czynnie.
Romanca w. poemat epiczny, zbliżony do ballady, na tle pieśni ludowej osnuty, pełen prostoty i przejrzystości w stylu, zwykle ożywiony djalogiem, zabarwiony liryzmem.
Romancero hiszp. zbiór romanc i pieśni ludowych, zwłaszcza starohiszpańskich.
[412]Romaneska w. stary taniec włoski z XVI w.
Romans f. u ludów romańskich w średnich wiekach utwór epiczny rymowany, opiewający tematy rycerskie w języku ludowym; utwór beletrystyczny, przedstawiający życie ludzkie w najrozmaitszych jego objawach którego osnową bywa zwykle miłość dwojga ludzi; pieśń treści miłosnej; andante instrumentalne w uczuciowym stylu.
Romansa ob. Romanca.
Romańskie języki, języki powstało ze zmieszania ludowej łaciny z językiem celtyckim, arabskim, giermańskim i t. d. (francuski, włoski, hiszpański itd.).
Romański styl, w architekturze, zwłaszcza kościelnej, styl, odznaczający się półkolistemi łukami, filarem złożonym z kolumn wysokich i cienkich, kopułą ośmioboczną.ośmioboczną, ornamentacją przeważnie prostolinijną, przeplataną wyobrażeniami bajecznych zwierząt, potwornych twarzy ludzkich, niebywałych kwiatów i liści.
Romantyczność a. Romantyzm, kierunek literacki i duchowy z końca XVIII i początku XIX w. porzucający tradycję klasyczną, czerpiący tematy ze źródeł swojskich, narodowych, wyzwalający uczucie i wyobraźnię z ciasnych ram klasycznych, nad doskonałość i wykończenie formy stawiający wyżej świeżość myśli i treści; nastrój zbliżony do pojęć średniowiecznych rycersko-marzycielskich; fantastyczność, malowniczość.
Romantyczny f. tyczący się kierunku przeciwklasycznego; przekraczający szranki codziennego życia, aby wejść w sferę uczucia, wyobraźni, fantastycznej nadprzyrodzoności, marzycielstwa.
Romantyk f. zwolennik kierunku przeciwklasycznego, autor tworzący pod wpływem uczucia, i wyobraźni, nie krępując się formami klasycznemi, piszący na tle narodowem.
Romanza ob. Romanca.
Romanzero ob. Romancero.
Romb g. równoległobok, mający wszystkie boki równe, 2 wewnętrzne kąty ostre, 2 — rozwarte, kwadrat ukośny.
Romboid g. równoległobok, którego boki przyległe nie [413]są sobie równe i kąty nie są proste.
Romboidalny g. mający kształt romboidu.
Romit, materja wybuchowa, składająca się z azotanu, amonjaku, parafiny, naftaliny i chlorku wapna, delikatny żółty proszek, nie eksplodujący pod wpływem uderzenia i na powietrzu.
Rond f. (rą) koło, okrąg.
Ronde f. (rąd) piosenka do tańca i taniec z towarzyszeniem chóralnego śpiewu; ob. Ront.
Rondeau f. (rondo) śpiew i utwór muzyczny, w którym główny temat kilkakrotnie się powtarza.
Rondel f. okrągła wieża, okrągły bastjon w fortyfikacjach, plac obmurowany w kształcie koła.
Rondino, w. małe rondo ob. Rondeau.
Rondo f. pismo okrągłe francuskie; dolny brzeg kapelusza; ob. Rondeau.
Ront f. patrol nocny, obchodzący straże i posterunki wojskowe, dla sprawdzenia, czy wszystko w porządku.
Roquefort f. nazwa sera przedniego gatunku, wyrabianego w prowincji Languedoc we Francji.
Roraty ł. nabożeństwo adwentowe odbywane wczesnym rankiem.
Rossolis f. słodka wódka pachnąca.
Rostbif a. pieczeń wołowa z rożna przyrządzona na sposób angielski.
Rostra ł. mównica na placu publicznym w starożytnym Rzymie.
Rosynant hiszp. nazwa konia Don Kiszota; przen. ogromna, chuda, nędzna szkapa.
Rota n. oddział żołnierzy; orszak, zgraja.
Rota ł. formuła przysięgi.
Rotacja ł. ruch obrotowy, wirowy pewnego ciała dokoła swej osi, krążenie koło osi; w gospodarstwie rolnem: w pewien stały system ujęty cykl zmian w kolejnem następstwie siewu płodów na polach ornych, płodozmian.
Rotacyjna maszyna drukarska, prasa pośpieszna, która samodzielnie smaruje farbą cylinder z nawiniętym stereotypem, odbija druk na rozwijającym się z rulonu papierze, tnie papier na arkusze i składa je, dostarczając około 30,000 arkuszy na godzinę.
Rotacyjna piła, piła w kształcie koła lub tarczy.
[414]Rotmistrz nn. dawniej dowódca roty; stopień oficera kawalerji lub służby taborowej, odpowiadający kapitanowi w piechocie.
Rotowy ogień, strzały jednocześnie dawane przez całe szeregi wojska.
Rotulacja ł. uporządkowanie i zszywanie akt i dokumentów.
Rotunda w. budynek okrągły, rodzaj dużej altany z kopułą; rodzaj płaszcza damskiego bez rękawów.
Rouge et noir f. (ruż e nuar) czerwone i czarne, gra hazardowna w gałki czerwone i czarne; takaż gra w karty; ob. Ruleta.
Rower a. bicykl, w którym oba koła są równej wielkości.
Roxolania ł. Ruś Czerwona.
Royal f. (ruajal) wielki format papieru.
Rozbratel n. kotlet wołowy bity.
Rozeta f. ornament płaski lub wypukły w kształcie róży lub kwiatu rozwiniętego, złożony z listków w środku połączonych; w architekturze okno koliste z promienistym podziałem; kształt nadawany drogim kamieniom, a zwłaszcza djamentom (spód szlifowany płasko, a górna część w trójkątne ścianki), raut.
Rp. skr. Recipe ł. na receptach znaczy: weź.
Rsm skr. reichsmark = marek niemieckich.
Rubicel, minerał, drogi kamień, czerwono-żółta odmiana spinelu.
Rubikon przejść, zrobić krok stanowczy, zdecydować się (od czasów Juljusza Cezara, który przeszedłszy rzekę Rubikon, tem samem rozpoczął wojnę domową).
Rubin w. minerał, drogi kamień, przejrzysta, pięknie czerwona odmiana korundu, (wszystkich odcieni od blado-różowego do ciemno-karminowego).
Rubrum ł. napis na aktach, zawierający ich osnowę.
Rubrycela ł. kalendarz zawierający spis duchowieństwa, świąt, oraz porządek odprawiania nabożeństwa na każdy dzień roku.
Rubryka ł. dawniej nadpis w rękopisie, tytuł rozdziału, zwłaszcza w księdze ustaw, naznaczony czerwono; w księgach, zwłaszcza rachunkowych, oddział oddzielony od innych linjami do wpisywania rzeczy tego samego rodzaju; kolumna w czasopiśmie, w książce.
[415]Ruche f. (riusz) naszywka mocno fałdowana u sukien, kapeluszy i t. p.
Rudel n. przyrząd do kierowania statkiem, łodzią, ster.
Rudera ł. budynek zniszczony, stary, walący się w gruzy.
Rudymenta ł. wiadomości początkowe, podstawowe, elementarne; szczątkowe, niewykształcone organy roślin i zwierząt.
Rudymentarny f. początkowy, zarysowujący się; niezupełnie wykształcony.
Rufa a. tylna część okrętu.
Rugi n. masowe wydalenia obcych poddanych z państwa, praktykowane szczególnie w Prusach.
Rugować n. usuwać z zajmowanego miejsca, wydalać.
Ruina f. zwaliska, gruzy; walenie się, chylenie się do upadku; przen. strata majątku, utrata zdrowia, urody, wogóle szczątki dawnej świetności.
Rujnacja ł. zniszczenie.
Rujnować ł. niszczyć, burzyć, walić, zamieniać w gruzy; przywodzić do upadku, do utraty majątku.
Rulada f. w muz. mały pasaż, gama prędko wykonana w śpiewie; w gastron. potrawa z ryb, mięsa lub drobiu, oczyszczonego z kości i odpowiednio przyrządzonego, z dodatkiem korzeni i różnych przypraw, które następnie zwija się w rodzaj wałka, zaszywa i gotuje.
Rule Britannia! a. (rul Brytanja) panuj Angljo! pierwsze słowa angielskiego hymnu narodowego.
Ruleta f. gra hazardowna, do której potrzebny jest odpowiednio urządzony stół i ruchoma biegająca dokoła kulka, która, zatrzymując się na sztyftach, wpada w miejsce puste lub na cyfry rozstrzyga grę.
Rulon f. zwój; pieniądze zawinięte w wałeczek.
Rum a. napój gorący otrzymywany przez fermentację alkoholową melasy z trzciny cukrowej, arak.
Rumacja ł. przeprowadzka.
Rumfordzka zupa, tak nazwana od wynalazcy swego, zupa z rozgotowanych kości, krwi, jarzyn i innych tanich produktów, rozdawana najczęściej ubogim.
Rumor w. hałas, zgiełk, wrzawa; rozruch.
Rumpsteak a. Rumsztyk pieczeń wołowa z grzbietu.
Rundlauf n. kołobieg, przyrząd gimnastyzcnygimnastyczny: słup [416]zaopatrzony na szczycie w obracającą się tarczę, do niej przytwierdzone są sznury z pętlą lub drabinką, za które chwyta się, biegając dokoła.
Runy got. runiczne pismo, najstarsze znaki pisarskie, używane niegdyś przez Giermanów i Skandynawów.
Rupja sansk. moneta złota i srebrna, używana w Indjach Wschodnich i w Persji.
Ruptura ł. przepuklina; rozerwanie; chorobliwe wydobycie się trzewiów z jam ciała przez nienaturalne otwory i tworzenie podskórnych guzów.
Rustykalny ł. włościański.
Ruszt n. palenisko, kratowanie pod ogniskiem.
Rutyna f. biegłość w czem, zdobyta przez praktykę, wprawę, bardziej przez przyzwyczajenie, nawyknienie niż przez teoretyczne studja.
Rutynowany f. biegły, wprawny, uzdolniony przez praktykę, wprawę.
Rychtować n. ustawiać, kierować, przyrządzać.
Rydel n. wązka łopata żelazna.
Rydwan n. u starożytnych wóz dwukołowy, otwarty z tyłu, używany podczas wojny, podczas igrzysk, lub wyścigów.
Rygał n. stół, na którym kaszta drukarska leży pochyło, a w nim przegrody na chowanie kaszt; szafa bez drzwi na książki i papiery.
Rygi, podkładka linjowana pod papier do pisania.
Rygor ł. surowość, karność; przymus prawny.
Rygoroza ł. egzaminy ścisłe dla otrzymania stopnia akademickiego doktora pewnej umiejętności.
Rygorysta ł. surowo i bezwzględnie stosujący się i przestrzegający przepisów i praw.
Rygoryzm ł. zbytnia surowość, ścisłość, ostrość postępowania.
Rygować n. linjować papier do pisania nut; przeszywać rzadkim ściegiem.
Rykoszet patrz. Ricochet.
Rym n. jednobrzmienność końcówek w wierszach.
Rymować ł. układać wiersze; zgadzać się.
Rynek n. plac miejski; targowisko; rynek handlowy: miasto, w którem handel jakimś przedmiotem prowadzi się na wielką skalę.
Ryngraf n. poświęcana blacha mosiężna z wyrytym [417]na niej wizerunkiem Najświętszej Marji Panny Jezusa Chrystusa, noszony przez rycerzy na zbrojach.
Rynoplastyka g. operacja, mająca na celu odbudowanie nosa, zniszczonego przez chorobę lub wskutek operacji chirurgicznej, za pomocą skóry ramienia z czoła lub policzków.
Rynsztunek n. przedmioty służące do uzbrojenia; zbroja, uzbrojenie żołnierza.
Ryps f. gęsta tkanina jedwabna lub wełniana z cieniutkiej przędzy, okrywającej znacznie grubszą osnowę, wydatnie prążkowana.
Rys n. pociągnięcie piórem lub ołówkiem, kreska, sztych; znak, odznaka, cecha; kształt, zarys, kontur; krótki wykład, szkic.
Rysa n. szpara, kresa, szrama, blizna.
Rysak ros. rasa koni rosyjskich, wysokich, niezupełnie harmonijnej budowy, doskonałych w chodzie kłusem; kłusak.
Rysy, nazwa szczytów Tatr na 2500 m. wysokości.
Rytm g. ruch miarowy, harmonja wypływająca z następstwa po sobie ruchów lub dźwięków, w jednakowych odstępach czasu, w pewnym porządku i według pewnych zasad; w poezji: harmonijne, kolejne następstwo sylab długich i krótkich, akcentowanych i nieakcentowanych, nadające wierszowi śpiewność; w muz. kombinacja rozmaitych dźwięków co do ich wartości, zabarwiająca odrębnym charakterem utwór muzyczny.
Rytmiczność: zachowywanie rytmu (w muzyce, w poezji).
Rytmika g. nauka o rytmie, harmonijny spadek tonów, dzwiękówdźwięków.
Rytmy g. wiersze, poezje.
Rytuał ł. księga ceremonji kościelnych; obrządek kościelny.
Rywal f. współubiegający się, współzawodnik.
Rywalizacja f. współubieganie się, współzawodnictwo.
Rywjera f. naszyjnik brylantowy.
Ryzyko w. niebezpieczna próba, niebezpieczeństwo, niepewność, traf.
Ryzykować w. odważyć siesię, przedsięwziąć co z narażeniem się na niebezpieczeństwo, na przykrość, zdać się na los, stawić na los szczęścia, na kartę.
• PDF 
• MOBI 
