Nazwy ulic w Poznaniu/Ogólny przegląd nazw ulic w Poznaniu
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Nazwy ulic w Poznaniu |
| Podtytuł | z planem Wielkiego Poznania |
| Wydawca | Magistrat stołecznego miasta Poznania |
| Data wyd. | 1926 |
| Miejsce wyd. | Poznań |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
Miasto Poznań występuje na widownię dziejową w 10. wieku po Chrystusie i jest w tym czasie jedną ze stolic państwa i siedzibą pierwszego biskupa polskiego. Najstarszą częścią miasta są dzielnice położone na wschód od starego koryta Warty, to jest Ostrów, Śródka i przedmieścia Świętojańskie (Komandorja). Centrum miasta stanowiła Śródka, będąca własnością książęcą.
Do połowy 13. wieku zaludnił się częściowo także lewy brzeg Warty. Stanęły tutaj kościoły św. Marcina, św. Wojciecha i św. Gotharda (późniejszy Dominikański) z oddzielnemi osiedlami. W r. 1253 założyli książęta wielkopolscy Przemyśl I. poznański i Bolesław Pobożny kaliski na lewym brzegu Warty miasto autonomiczne, odstępując Śródkę biskupowi poznańskiemu. Miasto lewobrzeżne stanowi odtąd właściwy Poznań. Główny rozwój miasta średniowiecznego przypada na wiek 15. Miasto właściwe otoczone było murem obronnym. Mur ten biegł nieco na zachód od dzisiejszych Wielkich Garbar, na północ od klasztoru Dominikańskiego i obecnej ulicy Stawnej — wzdłuż Bogdanki — przecinał ulicę Wroniecką na północ od klasztoru Katarzynek, wkraczał na stoki góry zamkowej (Przemysława), szedł potem linją mniejwięcej dzisiejszej ul. Ludgardy i ul. Murnej do bramy Wrocławskiej (gdzie dzisiaj krzywizna ulicy Wrocławskiej), okalał obecny Nowy Rynek, poczem biegł wzdłuż obecnej ulicy Wietrznej do Wielkich Garbar, przecinając obecne ulice Wodną i Wielką. W murze tym znajdowały się cztery wielkie bramy: Wroniecka, Wrocławska, Wodna (na Groblę) i Wielka czyli Tumska (przy ul. Wielkiej); dwie małe bramy prowadziły do przedmieść: na południe przy starej Farze i na zachodzie przy zamku. Terytorjum objęte murem średniowiecznym nazywamy Starem Miastem w najściślejszem znaczeniu. Ulice Starego Miasta zachowały na ogół dawny układ, zmieniły się tylko o tyle, że po usunięciu starych fortyfikacyj otrzymały przedłużenia (Wrocławska, Wodna, Woźna, Wielka, Wroniecka) względnie zostały przebite (Szkolna, Woźna, Nowa). Zmiany znaczniejsze wykonano jedynie w północnej części Starego Miasta, którą po wielkim pożarze 1803 odbudowano w zmienionym układzie ulic.
Wcześnie powstały przed murami osobne osiedla i przedmieścia. W okół Starego Miasta istniały już w średniowieczu następujące osiedla względnie jednostki topograficzne:
1) Na wschodzie wzdłuż Warty, przed bramami Wielką i Wodną, przedmieście „Garbary“ — mniejwięcej na linji obecnych Wielkich Garbar, sięgające na północ poza bramę Tumską, a na południe do terenu, gdzie leży kościół Bernardynów. Przedmieście to stanowiło ulicę, Garbarami zwaną — platea Cerdonum. Nazwę wzięła ulica od rzemieślników, którzy tutaj przy wodzie zawód swój uprawiali. Osiedle to było dość ludne.
2) Przed bramą Wodną powstało w 15. wieku i zaludniło się gęsto już około połowy tegoż wieku przemieście „Nowa Grobla“, obejmujące obecną Groblę z bocznemi uliczkami. „Nową“ nazywało się dla tego, że starszą była grobla, na której stanęło Chwaliszewo.
3) Na południe od Garbar biegły „Błonia“, dawna jednostka topograficzna, na ogół nie zabudowana.
4) Na południe miasta powstało rychło najznaczniejsze przedmieście „Piaski“ — po łacinie Arena. Przedmieście to obejmowało okolicę kościoła Bernardynów, dawnego kościoła WW. Świętych i kościoła Bożego Ciała. Stanowiło już w połowie 15. wieku osiedle gęsto zabudowane.
5) W pobliżu kościoła Bożego Ciała oddzielało się przedmieście „Rybaki“, wzmiankowane po raz pierwszy w r. 1441, a leżące mniejwięcej na około obecnej ulicy Rybaki.
6) W pobliżu terenu obecnej ulicy Strzeleckiej leżało przedmieście „Czapniki“.
7) Przed bramą Wrocławską istniało w 15. wieku osiedle lub ulica „Stelmachy“ (platea Currificum).
8) Wzdłuż drogi prowadzącej od bramy Wrocławskiej w stronę południową leżało przedmieście „Półwieś“ (obecna ul. Półwiejska).
9) Od zachodu graniczyły z Półwsią „Nowe Ogrody“ istniejące w każdym razie już w początkach 15. wieku (okolica obecnej ulicy Ogrodowej).
10) Dalej ku zachodowi wznosiło się przedmieście „Św. Marcin“, starsze niż miasto autonomiczne. Pozatem leżały na zachodzie miasta pojedyńcze zagrody bez wspólnej nazwy.
11) Tuż przed bramą Wroniecką w kierunku zachodnio północnym leżała „Gaska“ (tam mniejwięcej gdzie dziś Wolnica).
12) Dalej w kierunku Winiar wznosiło się przedmieście „Św. Wojciech“, podobnie jak Św. Marcin starsze niż miasto autonomiczne.
13) Terytorjum obecnego placu Sapieżyńskiego i ul. Pocztowej zajęte było głównie pod cegielnie i zwało się „Glinkami“.
14) Za Glinkami leżało przedmieście Kondorf (gdzie dzisiaj ulica Cieszkowskiego), osiedle rozległe, stanowiące pierwotnie wieś miejską, potem przedmieście.
W nowym czasie występują ponadto: na zachód od przedmieścia św. Marcińskiego osiedla Wymykowo i Wenetowo, na północy jednostka topograficzna: Groffowe (Grochowe) Łąki (moczary, na których później stanęła Rzeźnia Miejska).
Poza właściwem miastem leżały wsie miejskie.
Z 14 wsi nadanych miastu w r. 1253 utraciło miasto większą część już w średniowieczu. Na obecnym terenie miasta leżały:
1) Stara wieś miejska „Winiary“, od winnic nazwę nosząca, na północy.
2) Obok Winiar leżał „Bonin“, zwykle również miejski.
W wieku 19. przeniesiono, przy sposobności budowy fortecy, Winiary na zachód i zniesiono Bonin.
3) Część terenu Winiar stanowiła własność rodziny poznańskiej Schillingów i otrzymała nazwę „Szeląg“ przy Warcie.
4) „Naramowice“ mało miały na ogół styczności z miastem.
5) „Niestachowo“, nadane miastu w r. 1253, było może identyczne z późniejszym „Sołaczem“. Sołacz należał przez pewien czas do miasta
6) „Jeżyce“ stanowiły stale w dawnych wiekach wielką wieś miejską.
7) „Górczyn“ należał podobnie na ogół do miasta.
8) „Św. Łazarz“ wyłonił się później jako odrębna jednostka topograficzna.
9) Na południu miasta leżały oboje „Wierzbięcic“, darowane 1253 miastu i stanowiące z pewną przerwą własność miejską. Wierzbięcice przejęły później nazwę od rodziny poznańskiej Wildów, tak że w 19. wieku istniały „Górna Wilda“ i „Dolna Wilda“.
10) Własność miejską stanowiła też w nowszych wiekach wieś „Dębiec“ (Dąbczen czasem dawniej zwana, podobno dla tego, że posiadał ją Czenpiński, którego to nazwiska początek ma tkwić w nazwie Dąb-czen).
11) „Rataje“ były starą wsią miejską, darowaną Poznaniowi 1253 i prawie stale zachowaną przy mieście.
12) „Starołęka“ darowana została 1253 miastu, ale niebawem przeszła w inne ręce.
13) „Główna“ była własnością biskupią i nie miała łączności z miastem.
Obok miasta lewobrzeżnego rozwijały się samodzielnie i niezależnie miasta i osiedla prawobrzeżne. Jedno tylko „Miasteczko“ wcześnie połączono z właściwym Poznaniem.
1) „Miasteczko“ (Łacina, Stanisławowo, obecnie także „Św. Roch“ zwane), zbudowane zostało przez Stanisława Górkę w 16. wieku i miało stanowić konkurencję dla Poznania. Ponieważ wszakże pobudowane zostało nieprawnie na miejskim gruncie wsi Rataj, otrzymało je, po przeprowadzonym procesie, miasto na własność i osłabiło „Miasteczko“ tak, że dotąd stanowi maleńkie osiedle.
2) „Chwaliszewo“ powstało w 15. wieku na grobli, było własnością kapituły poznańskiej. Chwaliszewo miało własne prawa autonomiczne miejskie.
3) „Ostrów Tumski“ stanowił bardzo stare osiedle duchowieństwa.
4) „Ostrów“ (dzisiaj Ostrówek), między Cybiną a Śródką położony, był miasteczkiem autonomicznem.
5) „Śródka“, będąca od r. 1252 własnością biskupią, stanowiła odrębną jednostkę miejską. Pozatem istniały na prawym brzegu Warty autonomiczne osiedla.
6) „Zagórze“ i
7) „Zawady“, będące również własnością kościelną.
Między właściwem miastem prawobrzeżnem a Miasteczkiem występują w nowszych wiekach osiedla:
8) „Piotrowo“ i
9) „Berdychowo“.
Osobną jednostkę topograficzną stanowiła również
10) „Czartorja“, przyległa do Chwaliszewa.
11) „Komandorja“ (Św. Jan), była własnością rycerzy Maltańskich i uważana była dawniej zwykle za część Poznania całkowitego, niezależnie od odrębności jurysdykcyjnych.
Wszystkie te jednostki złożyły się na dzisiejsze miasto Poznań. Formalnie rozwijał Poznań granice swe jak następuje. Od r. 1253 do końca Rzeczypospolitej obejmował Stare Miasto właściwe tudzież przedmieścia (nie licząc wsi), ograniczone terenami Wildy, kościołem św. Marcina, terenami Jeżyc, kościołem św. Wojciecha i terenami Winiar tudzież Wartą, wypadając na prawy jej brzeg tylko Miasteczkiem. Wsie miejskie natomiast sięgały poza obecne granice miasta, w środku leżały wszakże miasteczka i osiedla niezależne.
W końcu 18. wieku zniesiono fortyfikacje średniowieczne i rozszerzono miasto. W r. 1797 wcielono Św. Marcin i Św. Wojciech, a w r. 1800 osiedla prawobrzeżne: Chwaliszewo, Ostrów, Śródkę, Zagórze i Zawady. Granica miasta biegła na lewym brzegu Warty mniejwięcej linją obecnych Wałów. W początkach 19. wieku odseparowano wsie miejskie. W latach 1828—1872 zbudowano nowe fortyfikacje w okół ówczesnego miasta.
- ↑ Dokładniej opisali topografję starego Poznania Łukaszewicz (Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania), a przedewszystkiem Warschauer (Stadtbuch von Posen).