Nazwy ulic w Poznaniu/całość
| <<< Dane tekstu | ||
| Autor | ||
| Tytuł | Nazwy ulic w Poznaniu | |
| Podtytuł | z planem Wielkiego Poznania | |
| Wydawca | Magistrat stołecznego miasta Poznania | |
| Data wyd. | 1926 | |
| Miejsce wyd. | Poznań | |
| Źródło | Skany na Commons | |
| Inne | Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI  Przejdź do: A, B, C, D, E, F, G, J, K, L, Ł, M, N, O, P, R, S, Ś, T, U, W, Z, Ż, Uzupełnienie, Dębiec, Główna, Komandorja, Naramowice, Rataje, Starołęka, Winiary, Errata | |
| ||
| Indeks stron | ||
|
|
WSTĘP.
Do poważnych a zbyt często lekceważonych obowiązków pracowników publicznych należy krzewienie przywiązania i miłości do tego kawałka ziemi ojczystej, na którym żyjemy, utwierdzanie tradycji miejscowej i dodatnich aspiracyj kulturalnych. Takiemi powodowany względami ogłaszam pracę tę o nazwach ulic w Poznaniu. Przy wyborze metody i układu pracy miałem otwarte dwie drogi. Wdzięczniejszą byłaby zapewne rozprawa gromadząca wszystkie dane topograficzne w następstwie historycznem i dzieląca jedynie materjał najnowszy, współczesny według pewnych grup terenowych. Być może, że w przyszłości pracy takiej jeszcze się podejmę, bo dziedzina ta godna jest wszechstronnego opracowania. Na razie wolałem pójść drogą taką, któraby obywatelstwu miasta Poznania oddać mogła więcej praktyczne usługi. Stworzyłem katalog ulic, tłumaczący w zwięzłych notatkach historję i znaczenie nazw ulicznych i określający równocześnie położenie tudzież najważniejsze daty o powstaniu i powiększeniu ulic samych.
W zasadzie należało przy takiem ujęciu sprawy nie zagłębiać się w kwestje czasowo lub rzeczowo odległe, nie mogłem np. dłuższych wywodów poświęcić niektórym spornym zagadnieniom w dziedzinie topografji średniowiecznej; zgodnie z założeniem swem ustalałem z wieków dawnych tylko to, co za fakt przyjąć można, według dotychczasowego stanu badań. Praca ta ma służyć w pierwszym rzędzie szerokiemu obywatelstwu, które powinno interesować się sprawami miasta i jego dotychczasowego rozwoju, a przynajmniej temi, które dotychczas nie utraciły swej żywotności.
Tyle dla uzasadnienia szkieletu, że tak powiem, pracy. Dodam kilka wyjaśnień co do szczegółów. O kolejności alfabetycznej nie rozstrzygało formalne brzmienie nazwy, lecz cechy odróżniające. Nie stanowiły przeto o kolejności słowo „ulica“, imiona i tytuły przy nazwiskach, dodatek „święty“ itp., zasadniczo rozstrzygało nazwisko wzgl. określenie rzeczowe ulicy, a ponadto odrębne określenia charakteru jednostki topograficznej (plac, aleje, wały, most, ogród, zaułek itp.). Układ taki odpowiada jaknajbardziej popularnemu używaniu nazw ulicznych.
Gminy podmiejskie włączone w latach 1900, 1907 i 1925 do miasta były często tak rozległe i tak ludne, że posiadały ulice o własnych nazwach. Historję ulic tych zaczynam zwykle od chwili wcielenia ich do miasta; nie wynika stąd — sądzę — żadna szkoda, ponieważ chodzi tu zawsze o nazwy niedawno wprowadzone.
Znaczenia dawnych nazw niemieckich, których władze polskie nie zatwierdziły w brzmieniu polskiem, nie wyjaśniam — ponieważ nazwy te straciły wszelką aktualność.
Podając daty wprowadzenia nazw, rozumiem daty ogłoszenia policyjnego pomijając daty uchwał korporacyj miejskich.
Miło mi na tem miejscu wyrazić serdeczne podziękowanie panu dyrektorowi Romanowi Leitgebrowi, głównemu twórcy nowego systemu polskich nazw ulicznych w Poznaniu, który użyczając własnych akt w tej sprawie, ułatwił mi wyjaśnienie niektórych nazw.
Miasto Poznań występuje na widownię dziejową w 10. wieku po Chrystusie i jest w tym czasie jedną ze stolic państwa i siedzibą pierwszego biskupa polskiego. Najstarszą częścią miasta są dzielnice położone na wschód od starego koryta Warty, to jest Ostrów, Śródka i przedmieścia Świętojańskie (Komandorja). Centrum miasta stanowiła Śródka, będąca własnością książęcą.
Do połowy 13. wieku zaludnił się częściowo także lewy brzeg Warty. Stanęły tutaj kościoły św. Marcina, św. Wojciecha i św. Gotharda (późniejszy Dominikański) z oddzielnemi osiedlami. W r. 1253 założyli książęta wielkopolscy Przemyśl I. poznański i Bolesław Pobożny kaliski na lewym brzegu Warty miasto autonomiczne, odstępując Śródkę biskupowi poznańskiemu. Miasto lewobrzeżne stanowi odtąd właściwy Poznań. Główny rozwój miasta średniowiecznego przypada na wiek 15. Miasto właściwe otoczone było murem obronnym. Mur ten biegł nieco na zachód od dzisiejszych Wielkich Garbar, na północ od klasztoru Dominikańskiego i obecnej ulicy Stawnej — wzdłuż Bogdanki — przecinał ulicę Wroniecką na północ od klasztoru Katarzynek, wkraczał na stoki góry zamkowej (Przemysława), szedł potem linją mniejwięcej dzisiejszej ul. Ludgardy i ul. Murnej do bramy Wrocławskiej (gdzie dzisiaj krzywizna ulicy Wrocławskiej), okalał obecny Nowy Rynek, poczem biegł wzdłuż obecnej ulicy Wietrznej do Wielkich Garbar, przecinając obecne ulice Wodną i Wielką. W murze tym znajdowały się cztery wielkie bramy: Wroniecka, Wrocławska, Wodna (na Groblę) i Wielka czyli Tumska (przy ul. Wielkiej); dwie małe bramy prowadziły do przedmieść: na południe przy starej Farze i na zachodzie przy zamku. Terytorjum objęte murem średniowiecznym nazywamy Starem Miastem w najściślejszem znaczeniu. Ulice Starego Miasta zachowały na ogół dawny układ, zmieniły się tylko o tyle, że po usunięciu starych fortyfikacyj otrzymały przedłużenia (Wrocławska, Wodna, Woźna, Wielka, Wroniecka) względnie zostały przebite (Szkolna, Woźna, Nowa). Zmiany znaczniejsze wykonano jedynie w północnej części Starego Miasta, którą po wielkim pożarze 1803 odbudowano w zmienionym układzie ulic.
Wcześnie powstały przed murami osobne osiedla i przedmieścia. W okół Starego Miasta istniały już w średniowieczu następujące osiedla względnie jednostki topograficzne:
1) Na wschodzie wzdłuż Warty, przed bramami Wielką i Wodną, przedmieście „Garbary“ — mniejwięcej na linji obecnych Wielkich Garbar, sięgające na północ poza bramę Tumską, a na południe do terenu, gdzie leży kościół Bernardynów. Przedmieście to stanowiło ulicę, Garbarami zwaną — platea Cerdonum. Nazwę wzięła ulica od rzemieślników, którzy tutaj przy wodzie zawód swój uprawiali. Osiedle to było dość ludne.
2) Przed bramą Wodną powstało w 15. wieku i zaludniło się gęsto już około połowy tegoż wieku przemieście „Nowa Grobla“, obejmujące obecną Groblę z bocznemi uliczkami. „Nową“ nazywało się dla tego, że starszą była grobla, na której stanęło Chwaliszewo.
3) Na południe od Garbar biegły „Błonia“, dawna jednostka topograficzna, na ogół nie zabudowana.
4) Na południe miasta powstało rychło najznaczniejsze przedmieście „Piaski“ — po łacinie Arena. Przedmieście to obejmowało okolicę kościoła Bernardynów, dawnego kościoła WW. Świętych i kościoła Bożego Ciała. Stanowiło już w połowie 15. wieku osiedle gęsto zabudowane.
5) W pobliżu kościoła Bożego Ciała oddzielało się przedmieście „Rybaki“, wzmiankowane po raz pierwszy w r. 1441, a leżące mniejwięcej na około obecnej ulicy Rybaki.
6) W pobliżu terenu obecnej ulicy Strzeleckiej leżało przedmieście „Czapniki“.
7) Przed bramą Wrocławską istniało w 15. wieku osiedle lub ulica „Stelmachy“ (platea Currificum).
8) Wzdłuż drogi prowadzącej od bramy Wrocławskiej w stronę południową leżało przedmieście „Półwieś“ (obecna ul. Półwiejska).
9) Od zachodu graniczyły z Półwsią „Nowe Ogrody“ istniejące w każdym razie już w początkach 15. wieku (okolica obecnej ulicy Ogrodowej).
10) Dalej ku zachodowi wznosiło się przedmieście „Św. Marcin“, starsze niż miasto autonomiczne. Pozatem leżały na zachodzie miasta pojedyńcze zagrody bez wspólnej nazwy.
11) Tuż przed bramą Wroniecką w kierunku zachodnio północnym leżała „Gaska“ (tam mniejwięcej gdzie dziś Wolnica).
12) Dalej w kierunku Winiar wznosiło się przedmieście „Św. Wojciech“, podobnie jak Św. Marcin starsze niż miasto autonomiczne.
13) Terytorjum obecnego placu Sapieżyńskiego i ul. Pocztowej zajęte było głównie pod cegielnie i zwało się „Glinkami“.
14) Za Glinkami leżało przedmieście Kondorf (gdzie dzisiaj ulica Cieszkowskiego), osiedle rozległe, stanowiące pierwotnie wieś miejską, potem przedmieście.
W nowym czasie występują ponadto: na zachód od przedmieścia św. Marcińskiego osiedla Wymykowo i Wenetowo, na północy jednostka topograficzna: Groffowe (Grochowe) Łąki (moczary, na których później stanęła Rzeźnia Miejska).
Poza właściwem miastem leżały wsie miejskie.
Z 14 wsi nadanych miastu w r. 1253 utraciło miasto większą część już w średniowieczu. Na obecnym terenie miasta leżały:
1) Stara wieś miejska „Winiary“, od winnic nazwę nosząca, na północy.
2) Obok Winiar leżał „Bonin“, zwykle również miejski.
W wieku 19. przeniesiono, przy sposobności budowy fortecy, Winiary na zachód i zniesiono Bonin.
3) Część terenu Winiar stanowiła własność rodziny poznańskiej Schillingów i otrzymała nazwę „Szeląg“ przy Warcie.
4) „Naramowice“ mało miały na ogół styczności z miastem.
5) „Niestachowo“, nadane miastu w r. 1253, było może identyczne z późniejszym „Sołaczem“. Sołacz należał przez pewien czas do miasta
6) „Jeżyce“ stanowiły stale w dawnych wiekach wielką wieś miejską.
7) „Górczyn“ należał podobnie na ogół do miasta.
8) „Św. Łazarz“ wyłonił się później jako odrębna jednostka topograficzna.
9) Na południu miasta leżały oboje „Wierzbięcic“, darowane 1253 miastu i stanowiące z pewną przerwą własność miejską. Wierzbięcice przejęły później nazwę od rodziny poznańskiej Wildów, tak że w 19. wieku istniały „Górna Wilda“ i „Dolna Wilda“.
10) Własność miejską stanowiła też w nowszych wiekach wieś „Dębiec“ (Dąbczen czasem dawniej zwana, podobno dla tego, że posiadał ją Czenpiński, którego to nazwiska początek ma tkwić w nazwie Dąb-czen).
11) „Rataje“ były starą wsią miejską, darowaną Poznaniowi 1253 i prawie stale zachowaną przy mieście.
12) „Starołęka“ darowana została 1253 miastu, ale niebawem przeszła w inne ręce.
13) „Główna“ była własnością biskupią i nie miała łączności z miastem.
Obok miasta lewobrzeżnego rozwijały się samodzielnie i niezależnie miasta i osiedla prawobrzeżne. Jedno tylko „Miasteczko“ wcześnie połączono z właściwym Poznaniem.
1) „Miasteczko“ (Łacina, Stanisławowo, obecnie także „Św. Roch“ zwane), zbudowane zostało przez Stanisława Górkę w 16. wieku i miało stanowić konkurencję dla Poznania. Ponieważ wszakże pobudowane zostało nieprawnie na miejskim gruncie wsi Rataj, otrzymało je, po przeprowadzonym procesie, miasto na własność i osłabiło „Miasteczko“ tak, że dotąd stanowi maleńkie osiedle.
2) „Chwaliszewo“ powstało w 15. wieku na grobli, było własnością kapituły poznańskiej. Chwaliszewo miało własne prawa autonomiczne miejskie.
3) „Ostrów Tumski“ stanowił bardzo stare osiedle duchowieństwa.
4) „Ostrów“ (dzisiaj Ostrówek), między Cybiną a Śródką położony, był miasteczkiem autonomicznem.
5) „Śródka“, będąca od r. 1252 własnością biskupią, stanowiła odrębną jednostkę miejską. Pozatem istniały na prawym brzegu Warty autonomiczne osiedla.
6) „Zagórze“ i
7) „Zawady“, będące również własnością kościelną.
Między właściwem miastem prawobrzeżnem a Miasteczkiem występują w nowszych wiekach osiedla:
8) „Piotrowo“ i
9) „Berdychowo“.
Osobną jednostkę topograficzną stanowiła również
10) „Czartorja“, przyległa do Chwaliszewa.
11) „Komandorja“ (Św. Jan), była własnością rycerzy Maltańskich i uważana była dawniej zwykle za część Poznania całkowitego, niezależnie od odrębności jurysdykcyjnych.
Wszystkie te jednostki złożyły się na dzisiejsze miasto Poznań. Formalnie rozwijał Poznań granice swe jak następuje. Od r. 1253 do końca Rzeczypospolitej obejmował Stare Miasto właściwe tudzież przedmieścia (nie licząc wsi), ograniczone terenami Wildy, kościołem św. Marcina, terenami Jeżyc, kościołem św. Wojciecha i terenami Winiar tudzież Wartą, wypadając na prawy jej brzeg tylko Miasteczkiem. Wsie miejskie natomiast sięgały poza obecne granice miasta, w środku leżały wszakże miasteczka i osiedla niezależne.
W końcu 18. wieku zniesiono fortyfikacje średniowieczne i rozszerzono miasto. W r. 1797 wcielono Św. Marcin i Św. Wojciech, a w r. 1800 osiedla prawobrzeżne: Chwaliszewo, Ostrów, Śródkę, Zagórze i Zawady. Granica miasta biegła na lewym brzegu Warty mniejwięcej linją obecnych Wałów. W początkach 19. wieku odseparowano wsie miejskie. W latach 1828—1872 zbudowano nowe fortyfikacje w okół ówczesnego miasta.
W warunkach dzisiejszych odróżniamy na terytorjum Poznania ściślejszego (w granicach z 1924 r.), następujące dzielnice: 1) po prawym brzegu Warty: Śródka (do której wlicza się Zawady i Ostrówek), Ostrów Tumski (włącznie Zagórza), Chwaliszewo, Berdychowo (z Piotrowem) i Miasteczko; wszystkie te dzielnice tworzą t. zw. dzielnicę statystyczną „Stare Miasto po prawym brzegu Warty“; 2) Stare Miasto (t. j. centrum miasta lewobrzeżnego, w granicach murów średniowiecznych), tutaj w ścisłem użyte znaczeniu; 3) do „Śródmieścia“ zaliczyliśmy wszystkie te tereny, które stanowiły w wiekach dawnych przedmieścia, z wyłączeniem terenów objętych rozbudową z pierwszych lat 19. wieku a położonych na zachód mniejwięcej od linji alei Marcinkowskiego; Stare Miasto i „Śródmieście“ stanowią razem tak zwane „dolne miasto lewobrzeżne“; 4) Nowe Miasto, t. j. reszta miasta centralnego wewnątrz półkola wałów (mniejwięcej), nazywane również „górnem miastem lewobrzeżnem“; jest to ta część miasta, która przeznaczona została na rozbudowę miasta w r. 1804 w górnej części terytorjum ówczesnego miasta; Stare miasto właściwe, dalsze Śródmieście i Nowe Miasto stanowią dzielnicę statystyczną „Stare Miasto po lewym brzegu Warty“; 5) Wilda; 6) Dębina; 7) Górczyn; 8) Św. Łazarz; 9) Jeżyce; 10) Sołacz. Wszystkie te dzielnice składają się na całość Poznania ściślejszego objętego naszemi uwagami w całości.
W mniejszej mierze mogliśmy przedstawić stosunki topograficzne w nowych dzielnicach, wcielonych w r. 1925, a to dla tego, że ulice w nich częściowo pozostają jeszcze bez nazwy a niektóre nazwy ulic ulegną zmianie. Są to dzielnice następujące: Główna, Komandorja, Rataje, Starołęka, Dębiec, Winiary i Naramowice.
W granicach obszaru zwarcie zabudowanego nikną dawniejsze jednostki topograficzne, odrębne miejscowości i osiedla, zachowują się wyraźnie tylko nazwy większych osad, stanowiących dotąd dzielnice miasta. Bądź co bądź utrzymała się w nazwach ulic i placów poznańskich spora ilość nazw tych dawnych osiedli itp. Doliczamy do nich nazwy naturalnych jednostek geograficznych, jakie stanowią rzeki (o własnych nazwach), i zowiemy wszystkie te jednostki punktami topograficznemi. Wymieniamy punkty takie zachowane w nazwach obecnych: Berdychowo (maleńka dzielnica i tama), Błonia (Wildeckie), Bocianka (ulica), Chwaliszewo (dzielnica, ulica, most, ulica Tylne Chwaliszewo), Cybina (rzeka, most, ulica), Czartoryja (ulica), Dębina (droga, dzielnica, las, przystanek kolejowy), Gaj (ulica), Góra Przemysława (ulica i druga Za Groblą), Górczyn (dzielnica, rynek, ulica), Grochowe Łąki (ulica), Grudzieniec (ulica), Jeżyce (dzielnica, rynek, ulica), Św. Łazarz (dzielnica, rynek, ulica, przystanek kolejowy), Św. Marcin (ulica), Bogdanka (część rzeczki, ulica), Niestachowo (ulica), Nowe Miasto (plac Nowomiejski), Nowe Ogrody (ulica Ogrodowa), Ostrówek (ulica), Ostrów Tumski (dzielnica, ulica), Piekary (ulica), Piotrowo (ulica), Półwieś (ulica Półwiejska), Przepadek (bagna, ulica), Podgórnik (punkt, ulica), Rybaki (ulica), Św. Roch (dzielnica, most, ulica; Miasteczko), Śródka (dzielnica, rynek, ulica), Urbanowo (droga), Warta (rzeka, ul. Warciana, Nad Starą Wartą), Wierzbak (ulica Nad Wierzbakiem), Wilda (dzielnica, rynek, błonia, Górna Wilda, Dolna Wilda), Wierzbięcice (ulica), Garbary (Wielkie, Małe), Św. Wojciech (ulica, wzgórze, zaułek), Zagórze (ulica), Zawady (ulica).
W wiekach dawnych nazwy ulic powstawały drogą zwyczaju. Nazwy te często podawały kierunek, w którym ulica prowadziła, przypominały ważne gmachy przyległe lub charakteryzowały ulicę. Wcześnie wprowadziły się nazwy zawodowe. Ulice mniejsze pozostawały często bez ustalonej nazwy. Do końca 18. wieku otrzymały w drodze zwyczajowej wszystkie znaczniejsze ulice Starego Miasta w tej drodze nazwy. Niektóre zmieniły się w drodze zwyczajowej lub powstały w ogóle w pierwszej połowie 19. wieku według takichże zasad. Stąd znajdujemy w dolnem mieście lewobrzeżnem i w dzielnicy prawobrzeżnej prawie wyłącznie takie nazwy rzeczowe. Przy rozbudowie Nowego Miasta, gdy powstawały ulice zupełnie nowe, Prusacy rychło wprowadzili kilka nazw imiennych (ul. Fryderykowska, ul. Wilhelmowska, pl. Wilhelmowski). Drogą zwyczaju przyjęła się nazwa placu Sapieżyńskiego (nie na cześć Sapiehów, lecz dla tego, że byli właścicielami tego terenu). W Nowem Mieście w ogóle znajdujemy już pewną ilość nazw nadanych; z nielicznemi wyjątkami nazwy te wzorowały się na określeniach ulic Starego Miasta. Intenzywniej zajęto się sprawą nazw ulic w 7. dziesięcioleciu 19. wieku, odkąd wszystkie ulice nowo utworzone otrzymały nazwy z urzędu (ze sporadycznemi tylko wyjątkami). Zgęszczają się nazwy imienne, choć pozostają nadal nielicznemi. Pierwszą ulicą nazwaną nazwiskiem osobistości, którą w tej drodze chciano uczcić, była ulica Bismarcka, zbudowana w całości przez Baubank.
Dalszym projektom tego rodzaju przeciwstawiał się konsekwentnie magistrat. Pierwszą nazwą osobową przez magistrat z własnej inicjatywy nadaną była „ulica Naumanna“ (Działyńskich). Potem już częściej nazwy takie nadawano. Podobnie postąpiły gminy podmiejskie, a głównie Wilda. Po wcieleniu gmin podmiejskich w r. 1900 zaznaczył się też potężny rozrost Poznania, że powstała olbrzymia ilość ulic, które w przewadze otrzymywały nazwy osobowe. W najmniejszej mierze stosowano je na Jeżycach, w przewadze natomiast na św. Łazarzu, w Górczynie, na Wildzie i w pasie pofortecznym tudzież na Sołaczu (tutaj obok nazw etnograficznych). Charakterystyczną przytem było rzeczą, że brano często nazwiska osób żyjących, wcale nieraz niewybitnych. Nagromadziło się w tej drodze bardzo wiele nazw niesłusznych, polityczno-tendencyjnych i t. p.
Gdy Polacy przejmowali rządy w Poznaniu, postanowili — rzecz oczywista — usunąć owe nazwy niemiecko-polityczne. Wcześnie zabrała się rada ludowa na miasto Poznań do polszczenia nazw, przygotowała wszakże tylko małą część zmian, a tymczasem wzięła sprawę tę w ręce swe rada miejska, której komisja dokonała pracy przemianowania ulic poznańskich. Komisja ta wywiązała się z zadania swego dobrze. Poza spolszczeniem nazw rzeczowych przemianowała liczny szereg ulic według nazwisk wybitnych osobistości polskich, szczególnie zasłużonych Wielkopolan, a uczyniła to według rozumnego systemu i układu. Całokształt nazw ulic stanowi zarazem katalog mężów zasłużonych około narodu polskiego a głównie Wielkopolski, którym potomni winni są wdzięczną pamięć. Uważamy jedynie, że szereg osobistości tych jest zbyt wielki, i twierdzimy, że za wiele ulic oznaczono nazwami osobowemi, a wszakże brak ten nie zwalnia nas od obowiązku pobieżnego choćby przedstawienia życiorysu owych osobistości tudzież ich stosunku do Poznania. Bądź co bądź potrzebne będą z biegiem czasu pewne korektury. W dwuch ostatnich latach władze miejskie przyjęły zasadę, że nazwy osobowe nadaje się tylko wówczas, gdy chodzi o mężów wysoce zasłużonych. Jedną zdrową zasadę stosowano stale: nie dano żadnej ulicy nazwiska osoby żyjącej, bo nazwa ulicy jest pomnikiem, którego nie stawia się za życia.
Magistrat i Rada Miejska ustaliły wszystkie nazwy jednostek topograficznych w brzmieniu polskiem, a nazwy nieustalone skreśliły. Pierwszą grupę nazw uchwaliła Rada Miejska dnia 12. kwietnia 1919, a zajmowała się sprawą nazw przez cały rok 1919 i 1920, niektóre uzupełnienia pozostały nawet na lata późniejsze. Nazwy nabierają mocy obowiązującej z chwilą ogłoszenia przez władzę policyjną. Ogłoszenia te następowały w takim porządku: Dnia 16. czerwca 1919 ogłoszono 111 polskich nazw ulic; były to w lwiej części nazwy rzeczowe ustalone w brzmieniu polskiem a nie wymagające zmiany, do wyjątków należały nazwy: Czartoryja, Piotrowo, ul. Cieszkowskiego, ul. Działyńskich, ul. Babińskiego, ul. Lubrańskiego, ul. Libelta. Nazwy 112—164 ogłoszono 29. sierpnia 1919, i tu zachodziły głównie nazwy rzeczowe. Dalsze ogłoszenie, obejmujące 48 nazw (165 do 212), wyszło 15. listopada 1921[2]: obejmowało ono część nazw osobowych, głównie na Jeżycach i Św. Łazarzu tudzież wały i niektóre nazwy na Wildzie i Górczynie (rzeczowe). Nazwy 213—253 dla różnych ulic w poszczególnych dzielnicach — prócz Wildy — ogłoszono następnie dnia 5. stycznia 1920. Pod liczbami 254—286 opublikowano dnia 12. kwietnia 1920 nazwy licznych ulic, głównie na Wildzie. Dnia 14 sierpnia 1920 uzupełniono spis (nry. 287—320), przedewszystkiem co do ulic w Górczynie. Pozostawały ulice na Sołaczu, których nazwy ogłoszono 29. marca 1921. Później opublikowano już tylko drobne uzupełnienia, zmiany i dodatki wywołane nowemi potrzebami. (Ogólna ilość nazw jest nieco mniejsza niżby wynikało z liczb bieżących w ogłoszeniach policyjnych, numerowano bowiem również nazwy kilku ulic, które skasowano jako nieaktualne.)
Na terenie Poznania ściślejszego (t. j. w granicach z r. 1924) istnieje 347 jednostek topograficznych — w tych wprawdzie kilka nieoficjalnych. Zasadnicze ich oznaczenie jest „ulica“, odmiennych nazw jest 66: alei jest 6, błoń 2, dróg 2, rynków 7, placów 13, tam 2, wałów 13, zaułków 2, parków 3, mostów 6, pozatem zachodzą oznaczenia: góra, wzgórze, łąki, ogród, ogródki, ostrów, targowisko, 42 nazwy nie mają oznaczenia objaśniającego.
Nazw osobowych liczymy 99, w czem 10 artystów, 27 różnych pracowników społecznych, 13 poetów i 6 innych pisarzy, 13 uczonych, 13 zasłużonych w wojnach, 15 królów i 2 innych. Ulic nazwanych według malarzy należy szukać między parkiem Wilsona i koszarami (ulice Chełmońskiego, Grottgera, Kossaka, Matejki, Siemiradzkiego), ulice muzyków (aleja Chopina, ul. Karłowicza, ul. Noskowskiego, park Moniuszki) przy Wałach zachodnich między ulicą Libelta i ul. Cichą. Aktor Bogusławski otrzymał ulicę na południu św. Łazarza między zasłużonymi Wielkopolanami.
Nazwiska osób zasłużonych około rozwoju nauk koncentrują się w okół placu Nowomiejskiego i siedziby Towarzystwa Przyjaciół Nauk (ul. Działyńskich, ul. Libelta, ul. Seweryna Mielżyńskiego, ul. Cieszkowskiego).
Mężowie zasłużeni około rozwoju organizacyj gospodarczych i oszczędności społecznej nadali nazwy ulicom na zachodzie Jeżyc (ul. Patrona Jackowskiego, ul. Staszyca, ul. Szamarzewskiego, ul. Piotra Wawrzyniaka).
Wielka część zasłużonych Wielkopolan uczczona jest ulicami na zachodzie i południu św. Łazarza tudzież w Górczynie (ul. Gąsiorowskich, ul. St. Knapowskiego, ul. Krauthofera, ul. Niegolewskich, ul. Ludw. Rzepeckiego, ul. Em. Sczanieckiej, ul. Fl. Stablewskiego, ul. Calliera, ul. Palacza, ul. J. Chociszewskiego, ul. K. Jarochowskiego, ul. St. Karwowskiego, ul. Onufrego Kopczyńskiego, ul. Łukaszewicza, ul. Małeckiego, ul. Marcelego Mottego, ul. Strusia, ul. Śniadeckich, są tu pracownicy społeczni, powstańcy, pisarze i uczeni, wreszcie ul. Ad. Jeskiego).
Inni zasłużeni pracownicy społeczni otrzymali ulice tu i owdzie. W śródmieściu istnieją: ul. Hip. Cegielskiego, ul. E. Estkowskiego, ul. Raczyńskich i ul. Rom. Szymańskiego. W Nowem Mieście znajdują się: aleje Marcinkowskiego i park Marcinkowskiego i ul. Kantaka. Na Wildzie jest ul. Garczyńskich, pl. Bergera, pl. prez. Drwęskiego i ul. Żupańskiego, na św. Łazarzu park Wilsona. O nazwach tych decydowały szczególne okoliczności (Bazar przy al. Marcinkowskiego, dawna fabryka Cegielskiego itp.)
Ulic nazwanych według poetów należy szukać na zachód od linji ul. Jasna — Głogowska, i to od ulicy Jeżyckiej poczynając a kończąc na ul. Spokojnej, przyczem poetów naczelnych znajdzie się na Jeżycach. W pasie tym leżą ulice: Asnyka, Berwińskiego, Drużbackiej, Klonowicza, Kochanowskiego, Reya, Konopnickiej, Krasińskiego, Mickiewicza, Słowackiego, Wyspiańskiego i Lenaua. Z ulicami temi łączą się ulice powieściopisarskie, wysunięte dalej na zachód, a mianowicie: ul. Kraszewskiego, Prusa, Sienkiewicza i Orzeszkowej. Komedjopisarz Fredro otrzymał ulicę w Nowem Mieście, pisarz religijny Wujek — na Wildzie.
Ulice nazwane według uczonych, nie wymienione wyżej, leżą niekiedy oddzielnie: ul. Kopernika (stara nazwa), ul. Lubrańskiego (akademja), ul. Poplińskich.
Ulice generalskie tudzież ulice nazwane według osobistości zasłużonych w wojnach i powstaniach znajdują się na południe od rynku Wildeckiego: ul. gen. Chłapowskiego, ul. gen. Kosińskiego, ul. gen. Prądzyńskiego, ul. gen. Umińskiego, ul. Kilińskiego, ul. Langiewicza, ul. Traugutta, ul. Wybickiego. Z szczególnych przyczyn znajdują się nazwy: ul. Babińskiego, ul. Ratajczaka i ul. Dąbrowskiego w innych dzielnicach, a nazwiska Kościuszki i księcia Józefa włączono do systemu nazw wałów.
Nazwiska królewskie zdobią odcinki wałów (Batorego, Jagiellończyka, Jagiełły, Jana III, Kazimierza Wielkiego, Królowej Jadwigi, Leszczyńskiego, Warneńczyka, Wazów, Zygmunta Augusta, Zygmunta Starego). Ulica Dąbrówki znajduje się przy kościele pamiątkowym na Wildzie, Góra Przemysława i ul. Ludgardy przy ich zamku, a most Bolesława Chrobrego przy ostrowie tumskim, na którym spoczywa wielki król.
Pozostała nazwa osobowa „pl. Sapieżyński“ nie jest nadana na cześć Sapiehów.
Tyle o nazwach osobowych. Pozostałe jednostki topograficzne noszą nazwy rzeczowe. Najbliżej osobowych stoją nazwy imienne według świętych (10). Z tych wszakże tylko czterech nazw nie spowodowały przyległe budowle (ul. św. Barbary, św. Czesława, św. Jacka, św. Jerzego), resztę (ul. św. Józefa, św. Marji Magdaleny, św. Wawrzyńca, Wszystkich Świętych, Św. Roch i most św. Rocha) należy uważać na nazwy pochodzące od ważnych budowli przyległych.
Ważnym faktom historycznym zawdzięcza nazwę 9 ulic, i to głównie w Nowem Mieście (ul. 27. Grudnia, pl. Wolności, ul. 3. Maja, pl. Zjednoczenia, pl. Niepodległości; na św. Łazarzu ul. Grunwaldzka i — nieoficjalnie — błonia Grunwaldzkie, na Górczynie Kosynierska, na Wildzie Powstańcza).
Podaliśmy już wyżej nazwy zachowujące dawne punkty topograficzne. Nazwy tego rodzaju są oczywiście najbardziej rozrzucone, mają bowiem pierwszeństwo przed wszystkiemi innemi; nazw przypominających osiedla, dzielnice itp. jest w Poznaniu ściślejszym 48, i to wraz z Górą Przemysława, którą wymieniliśmy już przy nazwach osobowych. Według rzek i wód nazwano ogółem 14 jednostek topograficznych (Bocianka, ul. Cybińska i most Cybiński, ul. Kanałowa, ul. Mokra, Nad Bogdanką, ul. Nadbrzeżna, Nad Starą Wartą, Nad Wierzbakiem, ulica Stawna i pl. Stawny, ul. Strumykowa, ul. Warciana, ul. Wodna). Nazwy te zgęszczają się na wschodzie miasta, ale zachodzą w różnych dzielnicach.
Wiele ulic zawdzięcza nazwy swe przyległym budowlom, w pierwszym rzędzie gmachom kościelnym i zakonnym (ul. Dominikańska, Filipińska, Franciszkańska, Jezuicka, Klasztorna, Kościelna, Pamiątkowa, pl. Bernardyński, pl. Karmelicki, pl. św. Krzyski, ul. Wieżowa, ul. Wszystkich Świętych, ul. św. Józefa, Św. Roch i most św. Rocha, ul. św. Wawrzyńca, ul. Ewangelicka, ul. Bóżnicza), przeważnie w Starem Mieście po obu brzegach Warty. Budynki wojskowe spowodowały następujące nazwy: ul. Artyleryjska, Kaponiera, ul. Koszarowa, ul. Oficerska, ul. Saperska, ul. Ułańska, ul. Wojskowa, ul. Taborowa; w kompleksie nazw wojskowych na północnym zachodzie św. Łazarza między ul. Grunwaldzką i ul. Wyspiańskiego leżą ponadto: ul. Marynarska, ul. Żołnierska, ul. Wojacka. Innym budynkom publicznym zawdzięczają nazwy: ul. Dworcowa i most Dworcowy, ul. Masztalarska, most Teatralny, ul. św. Marji Magdaleny, Pocztowa, Ratuszowa, Sieroca, Skarbowa, Solna, Starościńska, Szkolna, Za Bramką, Zamkowa. Inne budynki i znaki spowodowały nazwy następujących jednostek topograficznych: Bielniki, ul. Fabryczna, ul. Kolejowa, ul. Łazienna, ul. Mączna, Młyńska, Mostowa, Murna, Przemysłowa, Składowa, Strzałowa, Strzelecka, Szwajcarska, Węglowa, zaułek Katarzyński, ul. Zwierzyniecka, ul. Żórawia, Biała, Krzyżowa, Kuźnicza, Gołębia, Kozia, Jaskółcza (ta ostatnia dla analogji w kompleksie kilku starych nazw zwierzęcych). Wszystkich nazw zapożyczonych od pobliskich gmachów itp. jest 65. Jednostki te są oczywiście rozrzucone po całem mieście.
Starą tradycję mają nazwy kierunkowe, według miejscowości, ku którym ulice biegną, lub też placów itp.; trudno je niekiedy oddzielić od nazw wziętych od budowli itp. Nazw takich, stosowanych głównie na peryferjach dzielnic miasta, liczymy 18: ul. Bukowska, Bydgoska, Głogowska, Golęcińska, Kluczborska (kolej), Marcelińska, Poznańska, Warszawska, Wrocławska, Wroniecka; Ku Cytadeli, ul. Łąkowa, ul. Rynkowa, Targowa, Towarowa, Wiankowa, Różana, Spokojna (cmentarz).
Zbliżone do nich są nazwy określające przeznaczenie jednostki topograficznej lub jej położenie w obrębie całego miasta: ul. Ceglana, Owocowa, pl. Działowy, Stare Targowisko, Nowy Rynek, Stary Rynek, Wjazdowa, Wolnica, Ogród Zoologiczny (nieoficjalny); ul. Daleka, Graniczna, Ostatnia, Północna, Wspólna, al. Okrężna (razem 15).
Cenne są nazwy charakterystyczne ulic: ul. Ciasna, ul. Długa, Dolina, ul. Głęboka, Górki, Kopanina, ul. Kręta, Niska, Piaskowa, Podgórna, Podwale, ul. Polna, Rolna, Sielska, Skośna, Spadzista, Stroma, Topolowa, Wąska, Wielka, Wierzbowa, Wysoka, Zielona, Zielone Ogródki, Niecała, Kurzanoga, Odskok, Przebieg, Przecznica; ul. Cicha, Gwarna, Jasna, Pusta, Skryta, Słoneczna, Wesoła, Wietrzna, Zacisze (razem 38).
Do najstarszych zaliczamy nazwy zawodowe, których na ogół szukać należy w Starem Mieście: ul. Bednarska, Garncarska, Kramarska, Małe i Wielkie Garbary, ul. Myśliwska, ul. Robocza, ul. Stolarska, Szewska, Szyperska, Ślusarska, Tama Garbarska, ul. Woźna (ogółem 13).
Baczną uwagę poświęcono nazwom etnograficznym, które tworzą system nazw ulic na Sołaczu: aleja Litewska, al. Małopolska, al. Wielkopolska, ul. Kaszubska, Kujawska, Mazowiecka, pl. Orawski, pl. Spiski, ul. Podhalańska, Podlaska, Podolska, Pomorska, Śląska, Warmińska, Wołyńska (razem 15). Zbliżają się do nich dwie odrębne nazwy: ul. Wenecjańska na Chwaliszewie i ul. Żydowska w Starem Mieście.
Pozostaje kilka nazw nie dających się ująć w wyszczególnione grupy: ul. Bosa, Sienna, Czajcza, Kwiatowa, Lodowa, Mylna, Nowa, Sporna, ul. Rzeczypospolitej.
Ulic w nowych dzielnicach nie uwzględniliśmy w tym przeglądzie, ponieważ ich oznaczenia nie są jeszcze całkowicie ustalone.
1. Aleja Chopina. (Nowe Miasto, pas wałowy. Od Wałów Leszczyńskiego do ul. Noskowskiego). Powstała w miejsce drogi fortecznej po zniesieniu wałów i otrzymała w r. 1908 nazwę „alei Kirchbacha“. Od 5. I. 1920 zwie się „aleją Chopina“.
- *) Fryderyk Franciszek Chopin (czytaj „Szopen“) urodził się w r. 1809 w Żelazowej Woli pod Warszawą, umarł w r. 1849 w Paryżu. Mieszkał od r. 1831 w Paryżu. Wsławił się jako genjalny pianista i kompozytor pięknych mazurków, polonezów, nokturnów i innych utworów muzycznych. Uchodzi za najwybitniejszego muzyka polskiego jako odtwórca mistrzowski i jako twórca melodyj szczerze polskich.
2. Aleja Litewska. (Sołacz. Ulica południowa przy parku Sołackim, od ul. Niestachowskiej do ul. Nad Wierzbakiem). Po założeniu otrzymała w r. 1910 nazwę „alei księcia Bülowa“ (żyjącego wówczas kanclerza niemieckiego) mimo, że istniała ul. Bülowa na Wildzie. Od 29. 3. 1921 zwie się „aleją Litewską“.
3. Aleja Małopolska. (Sołacz. Ulica północna przy parku Sołackim, od ul. Niestachowskiej do ul. Nad Wierzbakiem. Po założeniu nazwana w r. 1910 „aleją Rheinbabena“ (żyjącego wówczas ministra finansów). Od 29. 3. 1921 zwie się „aleją Małopolską“.
4. Aleja Wielkopolska. (Sołacz. Od ul. Nad Wierzbakiem do ul. Ceglanej i wiaduktu kolejowego). Dawniejsza południowa „droga dojazdowa“, przezwana w r. 1910 „aleją Bismarcka“ mimo istnienia ul. Bismarcka w Nowem Mieście i pl. Bismarcka na Wildzie. Od 29. 3. 1921 zwie się „aleją Wielkopolską“.
5. Aleje Marcinkowskiego. (Nowe Miasto, centrum. Od św. Marcina do ul. Babińskiego). W czasach dawnych teren, na którym leży południowa część ulicy, należał do osady św. Marcin. Od Muszej Góry (teren pl. Wolności) prowadziła tędy droga do kościoła. Część północna tworzyła wespół z wschodnią częścią ulicy Pocztowej dzisiejszej teren przedmieścia Glinki. Na miejscu mniejwięcej, gdzie dziś stoi gmach Izby Handlowej, stała wówczas strzelnica. Ulica na całej linji założona została tuż po r. 1803 i nazwana została „Wilhelmowską“, w r. 1806 przezwana „ulicą Napoleońską“. Po r. 1815 przywrócono nazwę niemiecką, która z biegiem czasu zmieniła się z „alei“ na „ulicę Wilhelmowską“. Od 29. 8. 1919 zwie się „alejami Marcinkowskiego“. Imieniem wielkiego obywatela poznańskiego ochrzcono ważną tę ulicę ze względu na przyległy Bazar, dzieło Marcinkowskiego.
- *) Karol Marcinkowski urodził się w r. 1800 w Poznaniu na św. Wojciechu, umarł w r. 1846 w Dąbrówce. Pochowany był na cmentarzu św. Marcińskim w Poznaniu, od r. 1923 zwłoki jego spoczywają w Grobach Zasłużonych w kościele św. Wojciecha. Najbardziej zasłużony obywatel Poznania, dzielny, twórczy, szlachetny, wielki i mądry patrjota, sławny dobroczyńca, lekarz niezwykle zasłużony, wielki orędownik stanu średniego. Szkoły przeszedł w Poznaniu, podczas studjów medycznych w Berlinie należał do związku patrjotycznego młodzieży akademickiej „Polonia“. Osiedliwszy się w Poznaniu jako lekarz, zyskał olbrzymi rozgłos. W powstaniu listopadowem wziął udział jako szeregowy. Za działalność patrjotyczną dwa razy karany więzieniem. Podczas epidemji cholery zasłużył się nad wszelką pochwałę w Kłajpedzie i Poznaniu. Leczył całą biedotę bezinteresownie. Gorący patrjota i sam powstaniec, dążył do podniesienia sprawy polskiej pracą twórczą, głównie stworzeniem silnego stanu mieszczańskiego: założył Towarzystwo Pomocy Naukowej i Bazar Poznański (jako ośrodek polskiego handlu i życia towarzyskiego). Pogrzeb jego w Poznaniu był najwspanialszą manifestacją uwielbienia dla wielkiego męża u wszystkich stanów i wyznań. Jako pierwszy spoczął w Grobach Zasłużonych Wielkopolski.
- Największy syn Poznania przez życie całe dla miasta i jego obywateli pracował, a nadto był duszą świetnej polskiej Rady Miejskiej z lat 1844—1846. Nigdy, jak wówczas, za czasów niemieckich nie odgrywali Polacy tak wybitnej roli w Radzie Miejskiej.
6. Ul. Artyleryjska. (Nowe Miasto, południe. Od ul. Fr. Ratajczaka do Wałów Zygmunta Starego). Powstała w drugiej połowie 19 wieku. Sięgała w kierunku zachodnim pierwotnie do Wałów Zygmunta Augusta, w roku 1915 przedłużona do Wałów Zygmunta Starego. Nazwa wywodzi się od przyległych budynków artylerji. W brzmieniu polskiem ustalona została 16. 6. 1919.
7. Ul. Asnyka. (Jeżyce, południe. Od ul. Sienkiewicza do ul. Słowackiego, niewykończona). Istnieje od r. 1909, nazwana wówczas ulicą Teresy. Od 5. I. 1920 nosi nazwę „ulicy Asnyka“. Istniał przy tej ulicy pozatem „plac Teresy“, który w języku polskim nazwy oficjalnej nie otrzymał, a pospolicie zwie się „placem Asnyka“.
- *) Adam Asnyk urodził się w r. 1838 w Kaliszu, żył we Lwowie i Krakowie, umarł w r. 1897. Znakomity poeta, interesujący się sprawami ludu polskiego, bardzo popularny i ceniony. Pisał liczne poezje, głównie utwory drobne, oraz komedje i dramaty. W sławnym dramacie „Bracia Lerche“, zajął się zagadnieniem walki polsko-niemieckiej pod zaborem pruskim. Jako Wielkopolanin i twórca „Braci Lerche“, uczczony został w Poznaniu ulicą własnego imienia.
8. Ul. Babińskiego. (Nowe Miasto, centrum. Od pl. Sapieżyńskiego do ul. Młyńskiej). Tworzyła dawniej część pl. Działowego. Około r. 1900 nazwana została „ul. Seeckta“. Od 16. 6. 1919 nosi nazwę „ul. Babińskiego“.
- *) Antoni Babiński pochodził z zaboru rosyjskiego. Służył zrazu w gwardji rosyjskiej, w r. 1842 wziął urlop i począł służyć polskiej sprawie patrjotycznej. Z ramienia Towarzystwa Demokratycznego w Paryżu przybył w styczniu 1847 do W. Księstwa Poznańskiego jako emisarjusz, mający przysposobić ludność do planowanego powstania. Był tutaj pod przybranem nazwiskiem. Przychwycono go jednak niebawem w Studzieńcu pod Rogoźnem i przywieziono do Poznania. Za zastrzelenie żandarma, który żądał od Babińskiego wykazu, sąd wojenny skazał go na śmierć. Dnia 1. lutego 1847 rozstrzelany został na placu Działowym.
9. Ul. św. Barbary (Nowe Miasto, pas wałowy, północ, Od Wałów Leszczyńskiego do Wałów Kościuszki). Powstała na terenie pofortecznym i otrzymała w r. 1909 nazwę „ul. Barbary“, zmienioną od 5. I. 1920 na „ul. św. Barbary“.
(Istniał dawniej w Poznaniu, na Chwaliszewie, kościół św. Barbary).
10. Ul. Bednarska. (Chwaliszewo. Od Tylnego Chwaliszewa do zbiegu Siennej i Czartorji). Teren śpichlerzowy dawniej. Nazwę nadano w r. 1877, w brzmieniu polskiem ustalono 16. 6. 1919. Nazwa zawodowa, zastosowana w tem miejscu prawdopodobnie dlatego, że znaczna ilość bednarzy mieszkała na Chwaliszewie.
11. Berdychowo. (Mała dzielnica po prawym brzegu Warty.). Było dawniej maleńką osadą, złożoną z karczmy (w początkach w. 19, słynnej gospody dziadowskiej) i kilku domów. Włączone zostało w r. 1896 do miasta.
Nazwa zawsze używana, uznana także w r. 1919 przez korporacje miejskie jako obowiązująca.
12. Ul. Berwińskiego. (Św. Łazarz, centrum. Od ul. Głogowskiej do ul. Matejki). Przejęta w r. 1900 z gminą św. Łazarz do miasta. Zwała się za czasów niemieckich „ul. Baartha“. Od 5. I. 1920 zwie się „ul. Berwińskiego“.
- *) Ryszard Wincenty Berwiński urodził się w r. 1819 w Polwicy pod Zaniemyślem w powiecie średzkim. Ojciec jego był niezamożnym ziemianinem. Ryszard kształcił się w gimnazjach leszczyńskiem i wrocławskiem. Studjował filologji w Wrocławiu i Berlinie. Potem osiadł w Poznaniu, biorąc bardzo żywy udział w ruchu demokratycznym. Współpracował w Tygodniku Literackim i innych czasopismach poznańskich. Za młodu już drukował powiastki osnute na podaniach ludowych. W r. 1840 wydał „Powieści Wielkopolskie“, w r. 1844 dwa tomy poezyj. Najsłynniejszy utwór „Don Juan Poznański“ spowodował, dzięki niesłychanie ostrym napaściom na panujące stosunki społeczne, tak potężną walkę przeciwników z Berwińskim, że do dnia dzisiejszego Berwiński nie zyskał popularności, choć np. Przybyszewski uważa go za gwiazdę pierwszej wielkości. Za działalność narodowo-polityczną więziony był Berwiński przez rok w Galicji, przygotowania powstańcze w r. 1846 wtrąciły go do więzienia moabickiego. W r. 1849 redaguje z Libeltem „Dziennik Poznański“, 1852 posłuje do sejmu pruskiego. W r. 1854 ogłasza wielkie dzieło „Studja o literaturze ludowej“. Celem studjowania socjalizmu udaje się do Paryża, stamtąd zaciąga się do dragonów otomańskich; umarł w Konstantynopolu w r. 1879.
- Postać wybitnie samodzielna, umysł radykalny, wielki talent poetycki, najznakomitszy poeta „poznański“.
13. Bielniki. (Od drogi Dębińskiej ku Błoniom Wildeckim). Powstała przy sposobności wybudowania pralni Kartmanna i otrzymała w r. 1911 nazwę „an den Bleichen“, zamienioną urzędowo 16. 6. 1919 na „Bielniki“.
14. Błonia Grunwaldzkie. (Nazwa nieoficjalna). Wojskowy plac ćwiczeń przy zachodniej części ul. Grunwaldzkiej (św. Łazarz).
15. Błonia Wildeckie. (Wilda. Część łąk Dębińskich przy Wałach Królowej Jadwigi i Wildzie). Dawniej plac wojskowy, zwany „placem Alarmowym“. Od 16. 6. 1919 nosi nazwę „Błonia Wildeckie“. Od r. 1923 w posiadaniu miasta. Oddane głównie na cele sportowe. (W średniowieczu już określano nazwą „Błonie“ łąki położone na południe od kościoła Bernardynów).
16. Bocianka. (Dębina. Odchodzi od Drogi Dębińskiej w kierunku wschodnim i prowadzi wzdłuż Warty). Zwana dawniej „ul. Rzeczną“ (Flussstr.), od 29. 8. 1919 „ul. Nadrzeczną“. Nazwę tę uchylono z powodu podobieństwa w brzmieniu do „Nadbrzeżnej“, nadając nazwę „Bocianka“, popularną od dawna dla tej części wybrzeża Warty (od 13. 6. 1922). Nazwa wywodzi się od strumyka tegoż imienia płynącego przez łąki Dębińskie.
17. Ul. Bogusławskiego. (Św. Łazarz, połudn.-zachód. Od ul. Niegolewskich do ul. Józefa Chociszewskiego). Przejęta w r. 1900 z gminą św. Łazarz. Nazywano ją za czasów niemieckich „ul. Scharnhorsta“. Od 5. 1. 1920 zwie się „ul. Bogusławskiego“.
- *) Wojciech Bogusławski urodził się w r. 1757 w Glinnie niedaleko Poznania, umarł w r. 1829 w Warszawie. Służył pierwotnie we wojsku. Opuściwszy je zajął się teatrem. W r. 1778 przeszedł do teatru i został w r. 1783 dyrektorem Teatru Narodowego w Warszawie. Olbrzymią zasługę fundowania teatru polskiego łączył z twórczością dramatyczną i pierwszorzędną sztuką aktorską. Ojciec teatru polskiego napisał m. in. „Cud, czyli Krakowiacy i Górale“, wprowadzając lud polski na scenę. Bogusławskiemu zawdzięcza swe powstanie (1795) także teatr lwowski. Do Poznania Bogusławski zajeżdżał często z trupą swoją, a później jako członek warszawskiej trupy dramatycznej, współzawodnicząc zwycięsko z teatrem niemieckim.
- Tak ze względu na zasługi ogólno-polskie jak zasługi dla Poznania, tudzież ze względu na pochodzenie z Wielkopolski pamięć Bogusławskiego uczczono nazwą ulicy jego imienia.
18. Ul. Bosa. (Górczyn. Od ul. Łazarskiej do toru kolejowego). Przejęta w r. 1900 z Górczynem. Za czasów niemieckich nazywała się „ul. Bossego“, co przemieniła ludność polska na „ul. Bosą“. Nazwę tę aprobowały potem władze polskie (14. 8. 1920).
19. Ul. Bóżnicza. (Śródmieście, północ. Od Małych Garbar do Grochowych Łąk). Powstała w końcu 19 wieku. Pierwotnie pospolicie zwana ulicą Bóżniczą, w r. 1908 otrzymała oficjalną nazwę „przy Bóżnicy“ („am Tempel“). Od 29. 8. 1919 zwie się urzędowo „ul. Bóżniczą“.
Nazwa pochodzi od nowej bóżnicy, przy ulicy tej położonej.
20. Ul. Bukowska. (Jeżyce, południe. Od ul. Głogowskiej ku szosie Okrężnej). Istniała już w gminie Jeżyckiej, sięgała wszakże aż do dawnej bramy Berlińskiej. Należy od r. 1900 do miasta. W brzmieniu polskiem ustalono nazwę 16. 6. 1919 oficjalnie.
Nazwę swą nosi ulica od miasta ongi powiatowego Buku, w którego kierunku prowadzi.
21. Ul. Bydgoska. (Śródka. Od Rynku Śródeckiego do Zawad). Ulica stara przy dawnym trakcie bydgoskim, oddawna nazwę tę nosiła. W brzmieniu polskiem ustalono ją 16. 6. 1919.
Przy jej dawniejszym wylocie stała forteczna „brama Bydgoska“.
22. Ul. Calliera. (Św. Łazarz, połud.-wschód. Od ul. Kolejowej do Rynku Łazarskiego). Po częściowem zabudowaniu otrzymała w r. 1909 nazwę „ul. Kocha“ (znanego uczonego). Od 12. 4. 1920 zwie się „ul. Calliera“.
- *) Edmund Callier urodził się w Szamotułach w r. 1833. Pochodził z rodziny hugenockiej. Pracował w urzędach administracyjnych w W. Ks. Poznańskiem. 1854 zaciągnął się do legji cudzoziemskiej we Francji, walczył na Krymie i w Algerji. 1859 wrócił do kraju i żył z udzielania lekcyj w Poznaniu. Gdy wybuchło powstanie 1863, pospieszył do walki i działał w randze majora, później pułkownika jako jeden z dowódców powstańczych. Odznaczył się w bitwie pod Olszakiem, gdzie został raniony. Wyleczywszy się z ran walczył nadal jako naczelnik sił zbrojnych województwa mazowieckiego pod Grochowem, Ciświcą, Ignacewem, Kleczewem, Izbicą, Dobrzelinem, Wachowem kościelnem i Brzozowem, dzielnie prowadząc partyzantkę. W sierpniu 1863 wyjechał do Paryża. W marcu 1864 znowu miał wtargnąć z Prus do Królestwa, lecz pochwycili go Prusacy i skazali na rok fortecy. Stąd wrócił do Poznania. Pisał prace historyczne i geograficzne (monografje kilku powiatów wielkopolskich, prace o wojnach Bolesława Chrobrego, o bitwach 1831, o powstaniu 1863/4 i i.). Założył 1871 r. „Tygodnik Wielkopolski“. Umarł w r. 1893 w Poznaniu.
23. Ul. Hipolita Cegielskiego. (Śródmieście, południe. Od ul. św. Marji Magdaleny do Wałów Kazimierza Wielkiego). Powstała w r. 1903 na łąkach Bernardyńskich i otrzymała nazwę „ul. Pestalozziego“ (znanego pedagoga, tak wybraną ze względu na wielką szkołę przy ulicy tej zbudowaną). Od 5. 1. 1920 nosi nazwę „ul. Hipolita Cegielskiego“, który przy łąkach Bernardyńskich posiadał dawną swą fabrykę.
- *) Hipolit Cegielski urodził się 1815 r. w Ławkach pod Gnieznem, kształcił się w gimnazjach trzemeszeńskiem i poznańskiem, słuchał filologji i filozofji w Berlinie. Był nauczycielem przy gimnazjum św. Marji Magdaleny 1840—1845, napisał liczne rozprawy językowe, pedagogiczne i historyczno-literackie, z tych najbardziej znane „Nauka poezji“ i „Gramatyka języka polskiego“ dla szkół. Od 1846 poświęcił się zawodowi przemysłowemu, założył handel żelaza, a niebawem fabrykę maszyn, dzisiaj przedsiębiorstwo pierwszorzędnych rozmiarów. Pionjer przemysłu, współpracował w licznych przedsięwzięciach publicznych. Założył 1848 „Gazetę Polską“, 1859 „Dziennik Poznański“. Ożywił 1860 Towarzystwo Przemysłowe, założył z innymi Towarzystwo Pożyczkowe (później nazwane „Bankiem Przemysłowców“), odnowił Centralne Towarzystwo Gospodarcze, był radnym miejskim itp. Umarł w r. 1868 w Poznaniu. Zasłużony w nauce, gospodarstwie i pracy publicznej obywatel Poznania.
24. Ul. Ceglana. (Nowe Miasto, półn.-zachód. Od ul. Starościńskiej i wiaduktu kolejowego na Przepadek). Dawna droga wojskowa, zwana „drogą Ceglaną“. Od 12. 4. 1920 zwie się „ulicą Ceglaną“. Nazwa przypomina liczne ongiś cegielnie w tej okolicy oraz transporty cegieł tą drogą przy budowie fortecy.
25. Ul. Chełmońskiego. (Św. Łazarz, centrum. Od ul. Wyspiańskiego do ul. Grottgera). Ulica zabudowana przez Johowa, nazwana w r. 1903 „ul. Helmholtza“. Od 15. 11. 1919 zwie się „ul. Chełmońskiego“.
- *) Józef Chełmoński urodził się w r. 1849 w Boczkach w ziemi Łowickiej. Kształcił się w Łowiczu, Warszawie i Monachjum. Mieszkał początkowo w Warszawie, później głównie w Paryżu. Świetny malarz sławy międzynarodowej, który zdobywał wysokie nagrody w Paryżu, Berlinie, Monachjum. Najsłynniejsze dzieło: „Napady wilków na uciekające sanie“. Umarł w r. 1912.
26. Ul. Generała Chłapowskiego. (Wilda, wschód. Od Górnej Wildy do Dolnej Wildy). Przejęta w r. 1900 z gminą wildecką. Zwała się za czasów niemieckich „ul. Wilamowitza“. Od 12 4. 1920 nosi nazwę „ul. Gen. Chłapowskiego“.
- *) Dezydery Chłapowski urodził się w r. 1788 w Turwi pod Kościanem w Wielkopolsce. Służył w wojskach pruskiem, Księstwa Warszawskiego i Napoleona I. Od r. 1814 gospodarował na majątku rodzinnym Turwi. Pracę na roli przerwał w r. 1830, biorąc bardzo wybitny udział w powstaniu listopadowem, ostatnio w randze generała. Przebywał czas jakiś za granicą, głównie dla studjowania nowej techniki gospodarstwa rolnego. Założył w Turwi wspaniałą szkołę praktyczną rolnictwa i był w Wielkopolsce tym mężem, który modernizował gospodarstwo rolne, współzawodniczące potem skutecznie z niemieckiem. Brał żywy udział w pracy społecznej, należał do czynniejszych członków koła polskiego w sejmie berlińskim, założył (1845) z Koźmianem „Przegląd Poznański“. Umarł w r. 1879 w Turwi.
27. Ul. Józefa Chociszewskiego. (Górczyn. Od ul. Grunwaldzkiej do ul. Łazarskiej z niewykończonem przedłużeniem na wschód od Łazarskiej). Przejęta w r. 1900 z gminą Św. Łazarz. Za czasów niemieckich nosiła nazwę „ul. Eichendorffa“. Od 5. 1. 1920 zwie się „ul. Józefa Chociszewskiego“.
- *) Józef Chociszewski urodził się w r. 1837 i pracował przez długie lata w Poznaniu, wydając liczne czasopisma, które nie utrzymały się czas dłuższy, a poświęcone były szerzeniu oszczędności, sprawom słowiańskim, popularyzacji wiedzy itp. Później osiadł w Gnieźnie i tamże umarł w r. 1914. Poza czasopismami wydał cały szereg książek popularnych, historycznych, historyczno-literackich, rozrywkowych, z tendencją szerzenia znajomości spraw narodowych, oszczędności, trzeźwości, miłości ojczyzny. Za pracę narodową kilkakrotnie karany był więzieniem. Książki jego były tak szeroko znane wśród ludności robotniczej, że Chociszewski cieszył się szczególną czcią wychodźtwa polskiego na zachodzie Niemiec.
28. Chwaliszewo. (Chwaliszewo, ulica główna. Od mostu Chwaliszewskiego do mostu Bolesława Chrobrego). Osada Chwaliszewo powstała na tamie w początku 15. wieku, w r. 1430 była już zaludniona dość znacznie. W r. 1444 otrzymała miejskie prawo magdeburskie i pozostała miastem odrębnem do r. 1800. Właścicielką miasteczka była kapituła katedralna. Nazwa ma podobno przypominać kanonika nazwiskiem Chwaliszewskiego. W r. 1800 włączono Chwaliszewo do miasta. Ulica główna zachowywała stale nazwę dawnej osady miejskiej (w brzmieniu niemieckiem Wallischei). Chwaliszewo było po wszystkie czasy wybitnie polskie. Nazwę zatwierdzono ostatnio 16. 6. 1919.
29. Ul. Ciasna. (Chwaliszewo. Od Chwaliszewa do ul. Wenecjańskiej). Ulica stara, ale w nowszych czasach niezabudowana. Dawna nazwa zwyczajowa „małej uliczki“ zachowała się za czasów niemieckich w brzmieniu „Kleine Gasse“. Od 29. 8. 1919 zwie się „ul. Ciasną“. Nazwa charakterystyczna.
30. Ul. Cicha. (Nowe Miasto, pas wałowy. Od Wałów Leszczyńskiego do ul. Karłowicza). Po założeniu na terenie pofortecznym otrzymała w r. 1909 nazwę „ul. Waldersee'a“.
Rada Ludowa miasta Poznania nazwała ulicę tę „Przepadkiem“. Nazwę tę akceptowała Rada Miejska; prezydent policji ogłosił ją 16. 6. 19. Później stwierdzono, że historyczna nazwa „Przepadek“ ulicy tej nie przysługuje. Na wprowadzoną 14. 12. 1921 przez Radę Miejską nazwę „ul. Łyżwiarska“ nie zgodził się Magistrat. W roku 1923 przezwano ją ostatecznie „ul. Cichą“, którą to nazwę ogłoszono 9. 1. 1924. Nazwa charakterystyczna dla małej, ukrytej między wilami uliczki.
31. Ul. Cieszkowskiego. (Nowe Miasto, północ. Od placu Nowomiejskiego do Wałów Kościuszki). Ulica ta stanowiła mniejwięcej ośrodek starej wsi miejskiej Kondorf, wymienionej w dokumentach już w r. 1373, zamienionej w w. 17 na przedmieście. W początku 19. wieku, przy zakładaniu Nowego Miasta uregulowana i nazwana „ul. Królewską“. Od 16. 6. 1919 zwie się „ul. Cieszkowskiego“ (który tu mieszkał i umarł).
- *) August hr. Cieszkowski urodził się w roku 1814 na Podlasiu, studjował w Berlinie. W r. 1847 osiedlił się w Wielkopolsce. Posiadał Wierzenicę i Żabikowo. Był znakomitym filozofem polskim. Najznaczniejsze prace: wśród filozoficznych „Ojcze nasz“ i „Prolegomena zur Historiosophie“, wśród ekonomicznych praca francuska „O kredycie i obiegu“. Brał żywy udział w ruchu umysłowym i działaniach społecznych w W. Ks. Poznańskiem. Założył szkołę rolniczą w Żabikowie, zamkniętą wkrótce przez rząd pruski. Umarł w Poznaniu 1894 r.
32. Ul. Cybińska. (Śródka. Od Ostrówka do Rynku Śródeckiego). Ulica bardzo stara, przejęta przez miasto już w r. 1800 ze Śródką. Zwała się popularnie w początkach 19. wieku Zielną (Krautgasse). Później (około połowy 19. wieku) zwano ją ulicą Cybińską, i nazwa ta przyjęła się oficjalnie, choć nie jest w zasadzie słuszna, bo ulica nie prowadzi ku Cybinie, a leży w pewnem oddaleniu od rzeki. Dawniej miała przedłużenie do Cybiny z strony zachodniej.
33. Ul. Czajcza. (Wilda, wschód. Od Rynku Wildeckiego do Dolnej Wildy). Przejęta w r. 1900 z gminą wildecką wraz z nazwą „Kiebitzstr.“. W brzmieniu polskiem ustalono nazwę urzędowo 15. 11. 1919. Opowiadają, że niemiecka rada gminna Wildy, która rynek swój przezwała placem Bismarcka, i tę ulicę na jego niejako cześć nazwała „Czajczą“, ponieważ znanem było, że kanclerz niemiecki jajka czajcze specjalnie lubił.
34. Czartoryja. (Chwaliszewo. Od Chwaliszewa do ul. Nadbrzeżnej; przedłużenie: Tama Berdychowska). Na południe od Chwaliszewa istniało w dawnych wiekach osiedle osobne, administracyjnie złączone później z Chwaliszewem. Ulica w nazwie swej zachowuje pamięć osady. Za czasów niemieckich zwała się „ul. Tamową“ (Dammstrasse). Nazwa „Czartoryja“ obowiązuje oficjalnie od 16. 6. 1919.
35. Ul. św. Czesława. (Wilda, zachód. Od ul. Przemysłowej do ul. Różanej). Przejęta w r. 1900 z gminą Wildecką wraz z nazwą „ul. Capriviego“. Od 12. 4. 1920 nosi nazwę „ul. św. Czesława“.
36. Ul. Daleka. (Górczyn. Od ul. Łazarskiej w kierunku wschodnim niewykończona; na południe od ul. Bosej). Droga przejęta do miasta w r. 1900 wraz z Górczynem. Zwała się za czasów niemieckich „ul. Steinmetza“. Za czasów polskich nazwana „ul. Daleką“. Nazwa wzięta stąd, że ulica ta jest położona na dalekim krańcu miasta.
37. Ul. Dąbrowskiego. (Jeżyce, ulica główna. Od mostu Teatralnego do zachodniej granicy miasta). Przejęta w r. 1900 z gminą Jeżyce i zwana „ul. Wielką Berlińską“, leży bowiem na wielkim trakcie ku Berlinowi. Od 19. 8. 1919 zwie się „ul. Dąbrowskiego“, który w r. 1806 tą drogą szedł do Poznania.
- *) Jan Henryk Dąbrowski urodził się 1755 w Pierzchowicach w Krakowskiem. Służył nasamprzód w wojsku saskiem, wrócił po konstytucji 3. maja do Polski i wszedł pod rozkazy Kościuszki w powstaniu 1794. Razem z Madalińskim przeprowadził wyprawę wielkopolską. Po powstaniu udał się za granicę. W Paryżu utworzył z Barszem i Wybickim Komitet narodowy. Wstąpiwszy do wojsk Bonapartego, powołał do życia legjony polskie. Z wojskami napoleońskiemi wkroczył w r. 1806 do Poznania i walczył we wszystkich dalszych wyprawach i wojnach cesarza Francji. Po tegoż upadku i krótkiej służbie w Królestwie Kongresowem, osiadł w darowanej mu przez Napoleona wsi Winnogórze i tutaj umarł w r. 1818, czczony już za życia jako moralny wódz i bohater narodowy.
38. Ul. Dąbrówki. (Wilda, wschód. Od ul. Gen. Chłapowskiego do ul. Rolnej). Powstała kilka lat po wcieleniu Wildy do Poznania i nosiła za czasów niemieckich nazwę „ul. Horna“. Od 12. 4. 1920 zwie się „ul. Dąbrówki“.
- *) Dąbrówka, właściwie Dobrawka, księżniczka czeska, żona księcia Mieszka I, matka Bolesława Chrobrego, wprowadziła w r. 965 chrześcijaństwo w Polsce, jednocząc ją kulturalnie ze światem zachodnim. Chrystjanizacja miała pierwotne swe centrum w Poznaniu, gdzie powstało pierwsze biskupstwo w Polsce. Dąbrówka zmarła w r. 977, pochowana w Gnieźnie.
39. Ul. Długa. (Śródmieście, południe. Od ul. Półwiejskiej do ul. Raczyńskich). Leży na terenie dawnych przedmieść staromiejskich. W głównej części pochodzi z pierwszej połowy 19. wieku. Nazwę swą — nie bardzo słuszną zresztą — nosiła stale. Nazwa w brzmieniu polskiem oficjalnie ustalona 16. 6. 1919.
40. Dolina. (Wilda, wschód. Od Górnej Wildy do zbiegu Dolnej Wildy z ul. Czajczą). Ulica przejęta z gminą wildecką w r. 1900. W języku niemieckim zwana „Talstrasse“. Nazwa polska ustalona 15. 11. 1919. Nazwa charakterystyczna, ulica łączy bowiem wzgórze wildeckie z niziną dębińską.
41. Dolna Wilda. (Wilda, wschód. Od Górnej Wildy przy Błoniach Wildeckich do Drogi Dębińskiej przy lesie dębińskim). Zachowuje nazwę wsi Dolna Wilda, istniejącej jeszcze w 19. wieku, przed wcieleniem gminy wildeckiej do miasta. Po przyłączeniu zwała się „ul. Wilową“, w r. 1909 przezwana „Dolną Wildą“ (Unterwilda). W brzmieniu polskiem ustalono nazwę 16. 6. 1919.
42. Ul. Dominikańska. (Stare Miasto, centrum. Od ul. Żydowskiej do Wielkich Garbar). Leży na terenie śródmieścia średniowiecznego, powstała jednak na linji obecnej w r. 1804 i otrzymała wówczas swą nazwę. Do r. 1803 kościół Dominikański połączony był z kościółkiem Pana Jezusa ulicą zwaną „Złotniczą“, której po wielkim pożarze miasta, nie odbudowano. W brzmieniu polskiem ustalono nazwę urzędowo 16. 6. 1919. Nazwa przyjęta od przyległego kościoła Dominikańskiego.
43. Droga Dębińska. (Dębina. Od Wałów Królowej Jadwigi do lasu Dębińskiego). Nazwę swą otrzymała w pierwszej połowie 19. wieku. U Niemców zwana „Eichwaldstr.“. W brzmieniu polskiem ustalono nazwę urzędowo 16. 6. 1919.
Terytorjum Dębiny było w wiekach dawniejszych własnością Karmelitów. Po sekularyzacji w początkach 19. wieku przekształcono ją na park, głównie za staraniem księżnej Ludwiki Radziwiłłowej. Niemcy dlatego przezwali Dębinę „Louisenhain“ (później Eichwald). Las dębiński jest własnością miejską).
44. Droga Urbanowska. (Sołacz-Winiary. Od ul. Ceglanej do ul. Nad Wierzbakiem). Pierwotnie zwała się ulica ta w gminie winiarskiej „Nad Wierzbakiem“, po niemiecku przezywana „Weidentalstrasse“ (od młyna położonego przy Wierzbaku i obecnej drodze Urbanowskiej). Gdy w r. 1908 miasto otrzymało część ulicy, należała droga ta do Poznania, do Winiar i wreszcie częściowo do dom. Sołacza. Na gruncie Winiar powstały nadto ulice przyległe zwane obecnie ul. Sokoła i ul. Źródlaną, i te nowe ulice doliczono do ul. Nad Wierzbakiem. Sytuacja stała się jeszcze więcej skomplikowana, gdy nad samym Wierzbakiem powstały zabudowania. W r. 1909 zaliczono tymczasem ścieżkę wzdłuż Wierzbaka do ul. Nad Wierzbakiem. W r. 1910 natomiast przezwano szosę wojskową, dotąd zwaną „Nad Wierzbakiem“, „ulicą Urbanowską“, a nazwę „Weidental“ nadano przedłużeniu ulicy Kościelnej; wzdłuż rzeczki. Nazwę polską „droga Urbanowska“ ogłoszono 16. 6. 1919.
„Urbanowo“ w wiekach dawniejszych nie było znanem. W czasach Prus Południowych pobudował się przy drodze tej podobno registrator Urban i stworzył osiedle później Urbanowem zwane. Tak wytłumaczył Rodgero Prümers powstanie osady. Opisy statystyczne powiatu poznańskiego wykazują, że ok. r. 1840 niejaki Urban był właścicielem Sołacza z folwarkiem Urbanowem oraz karczmą Urbanówką. Od właścicieli Sołacza łatwiej folwark mógł był przyjąć nazwę. Istniała nadto posiadłość Urbanowo-kolonja. W restauracji przy drodze Urbanowskiej odbywały się liczne zjazdy polskie (zloty sokołów) itp. za czasów niemieckich dlatego, że w Poznaniu nie wolno było na zebraniach publicznych mówić w języku polskim, a restauracja nie należała do gminy politycznej Poznania.
45. Ul. Drużbackiej. (Św. Łazarz, centrum. Od ul. Wyspiańskiego do ul. Spokojnej). Powstała w pierwszych latach wieku 20. Za czasów niemieckich nosiła nazwę „ul. Derfflingera“. Od 12. 4. 1920 zwie się „ul. Drużbackiej“.
- *) Elżbieta Drużbacka (z d. Kowalska), urodziła się w r. 1687 w Wielkopolsce, zmarła 1760 r. w Tarnowie. Pierwsza wybitniejsza poetka polska, autorka sielanek, pieśni i powieści wierszowanych treści religijnej i świeckiej, satyr. Utwory jej odznaczają się czystym na swój czas językiem i umiłowaniem przyrody.
46. Ul. Dworcowa. (Nowe Miasto-Św. Łazarz. Od Kaponiery do Dworca Głównego). Dworzec poznański stał pierwotnie na miejscu, gdzie dzisiaj znajduje się restauracja Ogrodu Zoologicznego. Pierwszą kolej oddano do użytku publicznego 10. 8. 1848 (z Poznania przez Krzyż do Szczecina i Berlina). Dworzec Główny pochodzi z r. 1879. Od czasu tego istniała za bramami miejskiemi ulica Dworcowa (Bahnhofstr.). W postaci obecnej ul. Dworcowa powstała po zniesieniu fortyfikacyj zachodnich. W brzmieniu polskiem nazwa ustalona 29. 8. 1919.
47. Ul. Działyńskich. (Nowe Miasto, północ. Od ul. Cieszkowskiego do ul. Krętej). Założona w r. 1889 i nazwana „ul. Naumanna“ (dawniejszego nadburmistrza poznańskiego). Była to pierwsza nazwa ulicy według nazwiska osobowego z inicjatywy Magistratu nadana. (Z inicjatywy prywatnej powstała przedtem „ul. Bismarcka“). Ul. Naumanna sięgała od ul. Cieszkowskiego do ul. Młyńskiej. W r. 1907 oddała część na rzecz ul. Krętej. Od 16. 6. 1919 zwie się „ulicą Działyńskich“.
- *) Z zasłużonej rodziny w nazwie ulicy uczczono głównie Tytusa i Jana Działyńskich, czołowych kierowników spraw polskich w Wielkopolsce przez czas pewien.
- Tytus Działyński urodził się w Poznaniu w r. 1797. Wystąpił po raz pierwszy z mową patrjotyczną podczas pogrzebu arcybiskupa Wolickiego. W powstaniu listopadowem wziął czynny udział i odznaczył się walecznością. Po amnestji wrócił do dóbr kórnickich, które posiadał. Przebywał zwykle w pałacu swym w Poznaniu (przy Starym Rynku). Współpracował we wszystkich ważniejszych akcjach narodowych, posłował na sejm prowincjonalny, należał do organizatorów powstania 1848 r., był mecenasem nauki i sztuki, wydał kilka cennych ksiąg źródłowych. Umarł w Poznaniu w r. 1861.
- Jan Działyński, syn Tytusa, urodził się 1828 r. w Kórniku, kształcił się w Poznaniu i Berlinie. Podczas powstania 1863 był prezesem komitetu narodowego w Wielkopolsce i brał czynny udział w walce, odznaczając się męstwem i poświęceniem. Za działalność powstańczą został skazany w r. 1864 przez trybunał berliński zaocznie na śmierć. Na wygnaniu w Paryżu gorąco popierał nauki i prowadził dalej wydawnictwa ojca swego. Po uzyskaniu amnestji prowadził pracę tę nadal. Był głównym założycielem Banku Włościańskiego. Umarł w roku 1880 w Kórniku. Na nim wygasł możny ród Działyńskich, a dobra ich odziedziczyli Zamoyscy, którzy ofiarowali je narodowi.
48. Ul. Estkowskiego. (Śródmieście, północ. Od Wielkich Garbar do ul. Szyperskiej). Powstała w r. 1906 i nazwana została „Zum Bollwerk“ (od brzegu ładunkowego przy Warcie). Od 5. 1. 1920 zwie się „ul. Estkowskiego“. Nazwa pedagoga przyjęta została z powodu sąsiedztwa wielkiej szkoły powszechnej.
- *) Ewaryst Estkowski, Wielkopolanin, urodził się 1820 r., umarł 1856 r. Wysoce zasłużony pedagog i popularyzator wiedzy w Wielkopolsce. Redagował wzorowe czasopisma dla młodzieży i napisał szereg rozpraw pedagogicznych oraz pięknych prac popularnych. Był najprzód nauczycielem wiejskim, później profesorem słynnego seminarjum nauczycielskiego w Poznaniu. Usunęli go wszakże stamtąd Prusacy, poczem trudniąc się nauczycielstwem prywatnem, zmarł przedwcześnie.
49. Ul. Ewangelicka. (Śródmieście, wschód. Od ul. Woźnej wzdłuż Warty do mostu św. Rocha, niewykończona). Leży na terytorjum dawniejszego przedmieścia Grobli. Otrzymała w r. 1902 nazwę „ul. Miquela“. Od 15. 11. 1919 zwie się „ul. Ewangelicką“ — z powodu sąsiedztwa zboru świętokrzyskiego, najstarszego kościoła ewangelickiego w Poznaniu.
50. Ul. Fabryczna. (Wilda, zachód. Od Górnej Wildy do toru kolejowego). Przejęta w r. 1900 z gminą wildecką pod obecną nazwą. Nazwa w brzmieniu polskiem ustalona 15. 11. 1919, wywodzi się od zakładów fabrycznych w sąsiedztwie zbudowanych.
51. Ul. Filipińska. (Śródka. Od Ostrówka do ul. Bydgoskiej). Stara uliczka przy kościele Filipińskim, od którego otrzymała nazwę wpierw popularną, potem oficjalnie używaną. Nazwa w brzmieniu polskiem ustalona urzędowo 29. 8. 1919.
52. Ul. Franciszkańska. (Stare Miasto, centrum. Od Starego Rynku do ul. Ludgardy). Ulica średniowieczna, zwana pierwotnie ulicą Zamkową (platea Castrensis). Kościół Franciszkański poczęto przy niej budować w r. 1668. Ulica jednakże od niego nazwy zrazu nie przybrała, choć straciła nazwę średniowieczną — przeniesioną później na inną uliczkę, północną —, lecz zwała się do końca pierwszej Rzeczypospolitej „Podgórzem”. Za czasów niemieckich wprowadziła się nazwa „ul. Franciszkańskiej” (Franziskanerstr.). Nazwę tę ustalono w brzmieniu polskiem 16. 6. 1919.
53. Ul. Fredry. (Nowe Miasto, centrum. Od ul. Gwarnej i Sew. Mielżyńskiego do mostu Teatralnego). Przed zniesieniem fortyfikacyj znacznie krótsza. Pierwotnie doliczana do b. ul. Berlińskiej (obecnej ul. 27 Grudnia). Po ukończeniu budowy kościoła ewangelickiego św. Pawła (1867—1869), otrzymała w r. 1870 nazwę „St. Paulikirchstrasse“, pisaną później bez dodatku „St”. W końcu roku 1919 Rada Miejska nazwała ulicę tę „ul. Fr. Ratajczaka”; Magistrat nazwy tej w tem miejscu nie akceptował i przyjął nazwę „ul. św. Pawła”. Prezydent policji ogłosił 5. 1. 1920 „ul. Pawła”. W r. 1922 przemianowano definitywnie ulicę tę na „ulicę Fredry” (ogłoszenie z dnia 13. 6. 1922).
- *) Aleksander hr. Fredro, najznakomitszy komedjopisarz polski, urodził się w r. 1793, umarł 1876 r. w Galicji. Twórca licznych, w wielkiej części dotąd grywanych komedyj (Damy i huzary, Śluby Panieńskie, Zemsta, Pan Jowialski itd).
54. Ul. Gajowa. (Jeżyce, połd.-wschód. Od ul. Bukowskiej do ul. Sienkiewicza). Przejęta z gminą jeżycką 1900. Dawniej zwana „ul. Marjańską” (Marienstr.), i to do r. 1909 wraz z przedłużeniem do ul. Poznańskiej, poczem wyodrębniono część od ul. Sienkiewicza do Poznańskiej, noszącą obecnie nazwę „ul. Kochanowskiego”. Rada Miejska przyjęła w grudniu 1919 nazwę „ul. Marjańska”, gdy jej wszakże prezydjum policji nie akceptowało, ustalono 1920 nazwę „ul. Gajowa“. Nazwa przypomina małe osiedle jeżyckie „Gaj” z 19. wieku.
55. Ul. Garczyńskiego. (Wilda, połd.-zachód. Od ul. Gen. Umińskiego do Górnej Wildy). Nazwę swą otrzymała po wytyczeniu w r. 1907. Nazwa usprawiedliwiona tem, że ulica prowadzi do Zakładu Garczyńskich. W brzmieniu polskiem ustalono nazwę 16. 6. 1919 w tej samej osnowie (poprzednio Rada Ludowa przezwała ją ul. Sercanek).
Dom wybudowały Sercanki w r. 1870, niebawem wszakże zostały wydalone z Prus (1873). W końcu roku 1876 przeznaczono klasztor na Zakład Garczyńskich (Szpital im. Hrabiego Tadeusza Garczyńskiego).
- *) Tadeusz Garczyński († 1864 w Wiesbadenie), syn Stefana i Anny z Skórzewskich, szambelan dworu pruskiego, hrabia od r. 1839, przebywał przeważnie w Niemczech, był żonaty z Niemką. W testamencie swym wyznaczył poważną sumę (w r. 1876 było 950 000 mk.) na założenie akademji rycerskiej, a gdyby to życzenie było niewykonalne, na szpital (przytułek) dla osób z lepszych sfer.
- Ponieważ Garczyńscy należeli do najbardziej lojalnych i w części zniemczonych rodzin magnackich polskich, ustanowili Niemcy „ulicę Garczyńskiego”. Władze polskie nazwę tę zatrzymały, tak przez wzgląd na fundację, jak też na innych znanych w dziejach polskich Garczyńskich, głównie pewnie na wybitnego poetę Stefana Garczyńskiego (ur. 1805, † 1832), Wielkopolanina.
56. Ul. Garncarska. (Nowe Miasto, południe. Od Wałów Zygmunta Augusta do św. Marcina). Otrzymała nazwę swą (Töpfergasse) po częściowem zabudowaniu w r. 1870. Nazwa w brzmieniu polskiem ustalona 16. 6. 1919. — W czasie nadania nazwy mieszkało w okolicy tej istotnie kilku garncarzy. Jeszcze w roku 1890 mieszkało przy ulicy samej trzech mistrzów garncarskich, więcej było ich tylko na Chwaliszewie.
57. Ul. Gąsiorowskich. (Św. Łazarz, wschód. Od ul. Głogowskiej do ul. Kolejowej). Przejęta z gminą Św. Łazarz w r. 1900, nazywała się za czasów niemieckich „ul. Alejową”. Od 5. 1. 1920 zwie się „ul. Gąsiorowskich”, biorąc nazwę od przyległego „Poznańskiego zakładu ortopedycznego im. B. S. Gąsiorowskiego na Bytyniu”. Zakład ten stawiło Tow. Charitas z sumy dwuch miljonów marek złotych, ofiarowanych przez p. Helenę Gąsiorowską z Nicei, właścicielkę dóbr bytyńskich, i oddało do użytku publicznego 3. kwietnia 1913.
- *) W nazwie ulicy chciano uczcić prócz fundatorów zakładu — Bronisława Saturnina Gąsiorowskiego i Heleny Gąsiorowskiej — głównie dr. Ludwika Gąsiorowskiego, sławnego lekarza poznańskiego, wysoce zasłużonego w pracach społecznych.
58. Ul. Głęboka. (Wilda, wschód. Od Górnej do Dolnej Wildy). Niewykończona i niezabudowana. W czasie przyłączenia Wildy do miasta była bez nazwy, w kilka lat potem nazwana została „Głęboką” (Tiefegasse). Nazwa charakterystyczna. W brzmieniu polskiem ustalona 15. 11. 1919.
59. Ul. Głogowska. (Św. Łazarz, ulica centralna. Od Kaponiery do kościoła św. Łazarskiego wzgl. od ul. Jasnej do ul. Łazarskiej). Przejęta do miasta 1900. Stara nazwa szosowa, do r. 1903 obejmująca również obecną ul. Jasną, od Kaponiery do ul. Poznańskiej. Przypomina ruchliwe stosunki handlowe Poznania z Głogowem w wiekach dawniejszych. W brzmieniu polskiem ustalono nazwę urzędowo 16. 6. 1919.
60. Ul. Golęcińska. (Sołacz. Przedłużenie ul. Sołackiej na zachód od ul. Niestachowskiej). Nazwa topograficzna, od wsi Golęcina, krótko przed wojną przyjęta (Golentschinerstr.[3]), w brzmieniu polskiem ustalona 23. 5. 1921.
61. Ul. Gołębia. (Stare Miasto, centrum. Od ul. Szkolnej do Nowego Rynku). W mieście średniowiecznem biegła mniejwięcej w tej samej linji uliczka nazwana później (ale jeszcze za pierwszej Rzeczypospolitej) Gołębią. W czasach najstarszych mogła według Warschauera ulica blisko muru południowego nosić nazwę, podaną tylko po niemiecku „Zittergasse”. Nazwa wywodzi się prawdopodobnie od godła domu, karczmy lub t. p. (Kronthal tłumaczy, że ulica zawdzięcza swą nazwę gromadom gołębi przy Farze; wersję tę uważam za mniej prawdopodobną, choć możliwą). Nazwa aprobowana oficjalnie w brzmieniu polskiem 16. 6. 19.
62. Góra Przemysława. (Stare Miasto, centrum. Od ul. Franciszkańskiej do ul. Zamkowej). Nazwa tak ulicy jak wzgórza zamkowego. W czasach średniowiecznych zwana „Górą“ albo „Górą Zamkową“. W zamku rezydowali do r. 1296 książęta Piastowscy. Potem zamek był siedzibą starosty generalnego Wielkopolski i sądu grodzkiego. Za czasów Prus Południowych obrócono go od r. 1803 na mieszkanie prezesa rejencji, w latach 1815—80 mieścił się w nim „wyższy sąd apelacyjny”, od r. 1884 archiwum państwowe.
Za czasów niemieckich wzgórze zwało się „Górą Zamkową” (Schlossberg). Nową nazwę polską wprowadzono 16. 6. 1919.
- *) Przemyśl II czyli Przemysław Pogrobowiec, książę wielkopolski, zjednoczył pod swem berłem Wielkopolskę i Pomorze i wśród ogólnego rozprężenia dzielnicowego Polski koronował się na króla polskiego w r. 1295, torując drogę do zjednoczenia całej Polski i manifestując przed światem prawa i siłę narodu polskiego. Z poduszczenia margrabiego brandenburskiego zamordowany został w r. 1296 w Rogoźnie. Jedna z silnych postaci historji polskiej. Mieszkał na zamku swego imienia. Mniej znany, ale szczególnie zasłużony o Poznań, który fundował, jest książę Przemyśl I, poprzednik Przemyśla II.
63. Ul. Górczyńska. (Górczyn, ulica centralna. Od ul. Łazarskiej do ulicy Palacza). Ulica wcielona do miasta w r. 1900. Nazwa stosowana od tegoż roku (Gurtschinerstr.). W brzmieniu polskiem ustalona 16. 6. 1919. W nazwie ulicy zachowuje się pamięć o dawnej wsi a obecnej dzielnicy, Górczynie.
64. Górki. (Górczyn. Od ul. Łazarskiej do przedłużenia Onufrego Kopczyńskiego, niewykończona). Ulica przejęta w r. 1900 z Górczynem. Za czasów niemieckich zwana „Kesselstrasse”. Za czasów polskich nazwana „Górkami”. Nazwa charakterystyczna.
65. Górna Wilda. (Wilda, ulica centralna. Od ul. Półwiejskiej do granicy Dębca). Przy lokacji w r. 1253 Poznań otrzymał między innemi wsiami „oboje Wierzbięcic”. Zamiast Wierzbięcic przyjęła się potem — od dzierżawców, znanej rodziny mieszczańskiej, Wildów — nazwa „Wilda”. Długi czas administrowano obie wsie wspólnie, utrzymała się jednakże odrębność tak, że w wieku 19. istniały wsie Górna Wilda i Dolna Wilda, złączone dopiero w samym końcu wieku. W r. 1900 inkorporowano Wildę, a z nią ulicę zwaną wówczas „ul. Następcy Tronu” (Kronprinzenstr.). Od 29. 8. 19 nosi nazwę „Górna Wilda”. Najludniejsza ulica poznańska, zachowuje nazwę dawnej osady.
66. Ul. Graniczna. (Św. Łazarz, wschód. Od ul. Łukaszewicza do ul. Kolejowej z projektowanem przedłużeniem do toru kolejowego). Przejęta w r. 1900 z gminą św. Łazarską wraz z nazwą (Grenzstrasse). Tak nazywana, ponieważ zbliżona była częściowo do granicy gminy Św. Łazarz. Obejmowała pierwotnie także obecną ulicę Łukaszewicza, której nadano odrębną nazwę w r. 1909. Nazwa w brzmieniu polskiem ustalona 29. 8. 1919.
67. Grobla. (Stare Miasto, wschód. Od Wielkich Garbar do pl. Zjednoczenia). Teren Grobli otoczony był dwoma odnogami Warty i stanowił pierwotnie pastwisko. W wieku 15. założono tam na nasypie nowe przedmieście (przywilej Władysława Jagiełły). Niebawem zaludniło się silnie głównie ludnością rzemieślniczą. Przedmieście miało przez niejaki czas pewien samorząd pod jurysdykcją miasta. Około r. 1460 nazywano osadę już „Nową Groblą” (na starszej grobli stanęło Chwaliszewo). Niemcy, nie rozumiejąc znaczenia słowa, przezwali Nową Groblę „Graben”. Po polsku mówiono „Grobla”. Nazwę polską przywrócono z urzędu 16. 6. 1919.
68. Grochowe Łąki. (Śródmieście, północ. Od Tamy Garbarskiej do ul. Bóżniczej). Powstała w r. 1900 przy budowie rzeźni na dawniejszych łąkach zwanych w nowszych czasach „Dominikańskiemi” a w dawniejszych, od właściciela Groffa, członka znanej, starej rodziny patrycjuszów poznańskich, Groffowskiemi albo — przez pewne zniekształcenie — Grochowemi. Niemcy zwali ulicę tę „Południową” (w stosunku do rzeźni miejskiej), a równoległą po północnej stronie rzeźni „Północną”. Nazwa polska, zastosowana do dawnego określenia tych terenów, wprowadzona została 29. 8. 1919.
69. Ul. Grottgera. (Św. Łazarz, półn. zachód. Od ul. Ułańskiej do ul. Matejki). Powstała w r. 1903 i otrzymała nazwę ul. Liebiga (botanika). Od 15. 11. 1919 zwie się „ul. Grottgera”.
- *) Artur Grottger, genjalny malarz i rysownik polski, urodził się 1837 r. w Małopolsce, umarł w r. 1867 we Francji. Wielki artysta i wielki patryjota, twórca nieśmiertelnych cyklów „Polonia” i „Litwa”, przedstawiających sceny z powstania styczniowego, oraz cyklu „Wojna” i i.
70. Ul. 27 Grudnia. (Nowe Miasto, centrum. Od ul. Gwarnej do placu Wolności). Powstała w początkach 19. wieku i zwana była ulicą Berlińską, ponieważ leżała na wielkim trakcie ku Berlinowi. Do r. 1869 obejmowała także obecną ul. Fredry, którą wówczas wyodrębniono. W dniu 29. 8. 1919 otrzymała historyczną nazwę „ul. 27 Grudnia”. W dniu 27 grudnia 1918 wybuchło w Poznaniu zwycięskie powstanie wielkopolskie przeciw Niemcom. Terenem pierwszej walki były głównie plac Wolności (przy Bazarze), ul. 27. Grudnia i ul. Fr. Ratajczaka (zdobycie bronionego przez Niemców prezydjum policji przy narożniku ul. 27 Grudnia i pl. Wolności). Po zwycięstwie powstańców na tych ulicach zdobycie Poznania postępowało już raźnem tempem. Cięższa walka wywiązała się jeszcze na terenie poznańskim, przy koszarach b. 6 pułku grenadjerów na Jeżycach oraz przy koszarach lotników. Dzień rozpoczęcia świetnego powstania upamiętniony został w nazwie pierwszorzędnej ulicy poznańskiej.
71. Grudzieniec. (Jeżyce, północ. Od ul. Ceglanej do ul. Niestachowskiej). Ulica zwana była w wieku 19. „ulicą Ceglaną”, (Ziegelstrasse), gdy obecna „ulica Ceglana” zwała się „drogą Ceglaną” (Ziegelweg). Ulica ta dzieliła się po stronie wschodniej na dwie. W r. 1915 istniał zamiar nadania innej nazwy jednej z tych odnóg, zamiaru nie przeprowadzono jednak, i to wśród ciekawych okoliczności. Magistrat chciał dać nazwę bezpretensjonalną, gdy prezydent policji pragnął ulicy z nazwiskiem jednego z żyjących dowódców niemieckich, czemu magistrat oparł się w owym czasie. 12. 4. 1920 nazwano ulicę wraz z obu odnogami „Grudzieńcem”. Niebawem jednak okazała się potrzeba nadania odrębnej nazwy jednej z odnóg. Odnogę południową od ul. Jasnej do zbiegu z drugą odnogą nazwano „ul. Niską”, odnoga północna stanowi część Grudzieńca (ogłoszenie z dn. 21. 1. 1924).
Grudzieńcem zwała się dawniej niesamodzielna osada za przedmieściem Św. Wojciecha i Kondorfem, w której w 16. wieku rodzina magnacka Grudzińskich miała kilka domów.
72. Ul. Grunwaldzka. (Jeżyce, obecna granica Św. Łazarza. Od ul. Bukowskiej ku Junikowu). Przejęta w r. 1900 z gminą jeżycką pod nazwą „ul. cesarzowej Wiktorji”, przezwana, ponieważ istniała już w mieście „ul. Wiktorji”, w r. 1909 na „ul. Augusty Wiktorji”.
Od 25. 11. 1919 zwie się ul. Grunwaldzką. Jednę z wielkich ulic poświęcono wspomnieniu wielkiej bitwy polsko-niemieckiej pod Grunwaldem, w której oręż polski pokonał Krzyżaków.
73. Ul. Gwarna. (Nowe Miasto, centrum. Od ul. Fredry do św. Marcina). Ulica powstała około połowy 19. wieku. Stanowiła pierwotnie część ulicy Młyńskiej, sięgającej od św. Marcina do ul. Solnej. W r. 1885 część południową, od św. Marcina do pl. Nowomiejskiego, nazwano „Górną ulicą Młyńską”, część północną zaś „ul. Dolną Młyńską”. Gdy odzywały się głosy przeciw tej nazwie i „górną Młyńską” adjacenci i policja chcieli nazwać ulicą Wiktorji, burmistrz Herse — opierający się stale nazwom niemiecko-patrjotycznym — pozostawił dla południowej części dawną nazwę „ul. Młyńskiej”. Dopiero w r. 1891 przezwano ją na „ul. Wiktorji”, na cześć żony cesarza Fryderyka, która odwiedziła w r. 1888 Poznań w czasie powodzi. W mowie potocznej długo jeszcze utrzymała się nazwa „ul. Młyńskiej” tak powszechnie, że w r. 1905 Magistrat próbował nazwę tę przywrócić (istniała bowiem równocześnie „ul. ces. Wiktorji” na Jeżycach). Z powodu sprzeciwu prezydjum policji zmiania nie doszła do skutku.
Ulicę tę podzieliła w marcu 1920 Rada Miejska na „ul. Gwarną” i „ul. Seweryna Mielżyńskiego”, Magistrat uchwalił całą ulicę nazwać „ul. Sew. Mielżyńskiego”. Prezydjum policji ogłosiło według uchwały Rady, zniosło jednak na interwencję Magistratu 5. 10. 1920 nazwę „ul. Gwarnej”. Później Magistrat przyjął uchwałę Rady, dzięki czemu od początku r. 1921 „ul. Gwarna” sięga od ul. Fredry do św. Marcina, a jej przedłużenie zwie się „ul. Sew. Mielżyńskiego”. Nazwa uzasadnia się wielkim ruchem na tej ulicy.
74. Ul. Patrona Jackowskiego. (Jeżyce, poł.-zachód. Od ul. Kraszewskiego ku zachodowi poza ul. Polną). Przejęta z gminą jeżycką 1900 pod nazwą „ul. Koszarowej”, przezwana w r. 1902 na „ul. Nollendorffa”. Od dnia 15. 11. 1919 zwie się „ul. Patrona Jackowskiego”.
- *) Maksymiljan Jackowski z Pomarzanowic urodzony w r. 1815, umarł 1905 r. w Poznaniu. Wspaniałych zasług pracownik społeczny w Wielkopolsce, jeden z twórców odrodzenia gospodarczego żywiołu polskiego pod zaborem pruskim, teoretyczny i praktyczny pozytywista w najlepszem słowa tego znaczeniu. Organizował towarzystwa rolnicze, w r. 1873 objął patronat kółek rolniczych, które doprowadził do siły 300 kółek i 12.000 członków. Postęp nowoczesny drobnego rolnictwa jego był w wielkiej części zasługą. Zwany „królem chłopów polskich”.
75. Ul. Św. Jańska. (Śródka. Od Śródki do Cybiny). Ulica stara, zwana dawniej „ul. św. Piotra” wzgl. „Piotrową”. Ponieważ istniała w mieście inna ul. św. Piotra, przezwano śródecką na „ul. św. Jańską”. (Johannisgasse). W brzmieniu polskiem ustalono nazwę tę 16. 6. 1919. Uzasadnienia ścisłego nazwa ta nie ma, gdyż nie prowadzi do przedmieścia „św. Jańskiego”. Gdy w r. 1925 przyłączono Komandorję do miasta, ustanowiono ul. św. Jańską słusznie w tej dzielnicy. Ulicę św. Jańską na Śródce uchwalono w r. 1926 przezwać „ul. św. Jacka” (według znanego świętego polskiego). Ponieważ w chwili gdy to piszemy, nowa nazwa nie jest jeszcze ogłoszona, umieściliśmy w nagłówku nazwę dotychczasową.
76. Ul. Kazimierza Jarochowskiego. (Św. Łazarz, południowy-wschód. Od ul. Wyspiańskiego do ul. Józefa Chociszewskiego). Przejęta w r. 1900 z gminą Św. Łazarz. Zwała się za czasów niemieckich ul. „Ziethena”. Władze polskie nadały jej 14. 8. 1920 nazwę „ul. Kazimierza Jarochowskiego”.
- *) Kazimierz Jarochowski (Wielkopolanin, obywatel Poznania), urodził się 1829 r. w Małych Sokolnikach, umarł w r. 1888 w Poznaniu. Wykształcony w Poznaniu i Berlinie. Za udział w przygotowaniach powstania 1846 r. i w powstaniu 1848 więziony. Był naprzód sędzią w Poznaniu. Zmuszony wystąpić ze służby państwowej ze względów narodowych, poświęcił się badaniom historji, któremi niepospolite położył zasługi. Zajmował się głównie epokami wojen szwedzkich i saską, prowadził obronę przed tendencyjną historjografją obcą, intenzywnie pracował nad historją Wielkopolski i Poznania. Był członkiem najpoważniejszych instytucyj i zrzerzeń naukowych, posłował do sejmu pruskiego.
77. Ul. Jaskółcza. (Stare Miasto, centrum. Od ul. Szkolnej do ul. Wrocławskiej). Powstała w r. 1902 i otrzymała w r. 1903 swą nazwę, według wzoru równoległej „Gołębiej”. Brzmienie polskie ustalono 16. 6. 1919.
78. Ul. Jasna. (Jeżyce, wzdłuż toru kolejowego. Od Kaponiery (ul. Głogowskiej) do ul. Poznańskiej). Stanowiła do r. 1903 część ul. Głogowskiej, poczem została wyodrębniona pod nazwą „ul. Buddego”. Zwie się od 29. 8. 1919 „ul. Jasną“. Nazwa charakterystyczna, gdyż ulica jest szeroka i zabudowana jednostronnie, a budynki frontem ku wschodowi zwrócone.
79. Ul. Św. Jerzego. (Wilda, wschód. Od Górnej Wildy do Dolnej Wildy i w przedłużeniu do Drogi Dębińskiej ewtl. do nowych łazienek miejskich). Przejęta w r. 1900 z gminą wildecką. Za czasów niemieckich nosiła nazwę „ul. Yorcka”.
Zwie się od 12. 4. 1920 „ul. św. Jerzego”. Przypomina dawną nazwę kościoła św. Jerzego, obecnie garnizonowego, w pobliżu kościoła św. Wojciecha. Kult św. Jerzego należy do najstarszych w Polsce. (Kościół św. Jerzego w Gnieźnie, za Mieszka I. fundowany pod wezwaniem tego świętego).
80. Ul. Adama Jeskiego. (Św. Łazarz, wschód. Od ul. Głogowskiej do Rynku św. Łazarskiego). Przejęta z gminą Św. Łazarską. W brzmieniu polskiem nazwa ustalona 5. 1. 1920.
- *) Adam Jeske był długoletnim sołtysem gminy Św. Łazarz w czasie jej szybkiego wzrostu.
81. Ul. Jezuicka (Stare Miasto, centrum. Od Starego Rynku do ul. Gołębiej). Ulica z czasów średniowiecza. Zwała się w wiekach najdawniejszych „Kozią”, którą to nazwę później przeniesiono na inną ulicę. Jezuici sprowadzili się do Poznania w r. 1570, w roku 1773 zakon został zniesiony. Jezuici posiadali kościół św. Stanisława (obecną Farę), klasztor i kolegjum (gmach urzędu wojewódzkiego). Ulicę od Rynku rzadko zwano jednak „Jezuicką”, zwykle „Świętosławską” i to do końca pierwszych rządów polskich. W wieku XIX przyjęła się powszechnie nazwa „ul. Jezuickiej”. W brzmieniu polskiem aprobowana oficjalnie 16. 6. 1919.
82. Ul. Jeżycka (Jeżyce, północ. Od ul. Kościelnej do ul. Poznańskiej). Przejęta z gminą jeżycką w r. 1900 pod nazwą „ul. Fortecznej”. Nazwę tę aprobowano 29. 8. 1919, zmieniono jednakże 13. 6. 1922 na „ul. Jeżycką”. Nazwa ta zachowuje pamięć o dawnej wsi, stanowiącej obecnie dzielnicę ściśle zrosłą z miastem dawnem.
83. Ul. Św. Józefa. (Stare Miasto, południe. Od ul. Ogrodowej do placu św. Krzyskiego). Leży na terenie dawnych „Nowych Ogrodów” przed bramą Wrocławską. Powstała jako ulica w początku wieku XIX. Od kościoła kalwińskiego św. Piotra (1838) nazwana została przez Niemców „ul. Piotra” (Petristrasse).
Od 29. 8. 1919 zwie się „ul. św. Józefa”. Nazwa wzięta od kaplicy i zakładu św. Józefa, przy ulicy tej położonych.
84. Ul. Kanałowa (Św. Łazarz, wschód. Od ul. Głogowskiej do ul. Kolejowej). Przejęta z gminą św. Łazarską w r. 1900. W brzmieniu polskiem nazwa ustalona 29. 8. 1919. Nazwa uzasadniona tem, że dawniej w miejscu tem płynął kanał.
85. Ul. Kantaka. (Nowe Miasto, centrum. Od ul. 27 Grudnia do św. Marcina). Ulicę tę wybudował Baubank tuż po wojnie francusko-niemieckiej i wniósł o nadanie nazwy „ul. Bismarcka”. Ponieważ bank zabudował i założył całą ulicę i w stanie gotowym darował miastu, akceptowano nazwę. Była to pierwsza ulica, którą Niemcy oznaczyli nazwiskiem osoby żyjącej (nie licząc imion: plac Wilhelmowski itp.). Potem czas dłuższy Magistrat, głównie z inicjatywy burmistrza Hersego, sprzeciwiał się nazwom podobnym, uległ jednak prądowi po ustąpieniu Hersego. Od dnia 29. 8. 1919 ulica nosi nazwisko słynnego obrońcy sprawy polskiej przeciw Bismarckowi, posła Kantaka.
- *) Kazimierz Kantak urodził się 1824 r. w Poznaniu, umarł 1886 r. w Poznaniu. Kształcił się w Poznaniu, Chełmnie i Berlinie. Karany więzieniem za udział w ruchach 1846 i 1848 roku. Po krótkim pobycie na wsi osiadł w Poznaniu. Od r. 1862 do śmierci był posłem do sejmu pruskiego. Dzielny polityk, wybitny talent parlamentarny, który występował we wszystkich ważnych sprawach imieniem Koła Polskiego, niestrudzony i zasłużony obrońca narodu polskiego, kultury, szkoły, postulatów żywiołu polskiego. Współdziałał w różnych pracach społecznych.
86. Kaponiera. (Most między Nowem Miastem a Jeżycami, łączący ul. Wjazdową z Zwierzyniecką). Dawna nazwa fortyfikacyjna oznaczająca szaniec obronny przy fosie, zniesiony w części przy budowie dworca głównego, a całkowicie przy zburzeniu bramy Berlińskiej. Po zniesieniu fortyfikacyj przyjęła się nazwa ta dla mostu. Niemcy zwali Kaponierę później niekiedy „mostem Zamkowym” (Schlossbrücke); urzędowego rozporządzenia w sprawie tej zdaje się nie wydano.
W brzmieniu polskiem została nazwa ustalona 5. 1. 1920. Pozostawiona dlatego, że zachowuje pamięć o fortecy XIX wieku w tej stronie miasta.
87. Ul. Karłowicza. (Nowe Miasto, pas wałowy. Od ul. Starościńskiej do ul. Cichej). Powstała po zniwelowaniu fortyfikacyj i otrzymała w r. 1909 nazwę „ul. Beutha”. Od 5. I. 1920 zwie się „ul. Karłowicza”.
- *) Jan Karłowicz, urodził się 1836 r., umarł 1903 r., wybitny językoznawca polski, zajmujący się również badaniem zwyczajów ludowych, wydawca ogromnego „Słownika języka polskiego”. Pracował w Warszawie.
88. Ul. Stanisława Karwowskiego. (Św. Łazarz, wschód. Od ul. Łukaszewicza do ul. Kolejowej). Po zbudowaniu pierwszego przy niej domu w r. 1912 otrzymała nazwę „ul. Fichtego”. Od 5. I. 1920 zwie się „ul. Stanisława Karwowskiego”.
- *) Stanisław Karwowski, urodził się 1848 roku w Lesznie. Kształcił się w Lesznie, Hali, Wrocławiu i Berlinie. Był nauczycielem gimnazjalnym w Ostrowie, Żeganiu, Głubczycach, poczem osiadł w Poznaniu. Wybitny historyk, zajmujący się specjalnie dziejami Wielkopolski, dla których dobrze się zasłużył. Największe dzieło: „Historja Wielkiego Księstwa Poznańskiego”. Umarł 1917 r. w Berlinie.
89. Ul. Kaszubska. (Sołacz. Od alei Małopolskiej do ul. Mazowieckiej). Po założeniu nazwana w r. 1910 „ul. Holsztyńską”. Od 29. 3. 1921 zwie się „ul. Kaszubską”.
90. Ul. Kilińskiego. Wilda, zachód. Od ul. Gen. Prądzyńskiego do Górnej Wildy). Przejęta w r. 1900 z gminą wildecką. Za czasów niemieckich nosiła nazwę „ul. Buelowa”. Od 20. 4. 1920 zwie się „ul. Kilińskiego”.
- *) Jan Kiliński, urodził się 1760 w Trzemesznie. Był szewcem w Warszawie. W czasie powstania Kościuszkowskiego stanął na czele młodzieży rzemieślniczej i odznaczył się w walkach z Rosjanami. Mianowany pułkownikiem, uformował pułk ochotników mieszczańskich i walczył bohatersko przy Kościuszce. Był więziony przez Rosjan przez dwa lata. Umarł w Warszawie 1819 roku. Postać wybitna wśród rwącego się do życia narodowego mieszczaństwa.
91. Ul. Klasztorna. (Stare Miasto, centrum. Od ul. Gołębiej do ul. Wielkiej). Ulica należąca do najstarszych. Nazwa jednakże przed wiekiem XIX. rzadko używana. Wywodzi się od klasztoru Benedyktynek, które przez wieki XVII, XVIII i początek XIX zajmowały pałac Górków oddany po sekularyzacji na szkołę średnią dla dziewcząt (Szkołę Ludwiki, 1829). Ulica ta miała do r. 1803 przedłużenie ku północnej stronie muru miejskiego, zwana ul. Drzewną. W brzmieniu polskiem nazwa została ustalona oficjalnie 16. 6. 1919.
92. Ul. Klonowicza. (Św. Łazarz, centrum. Od ul. Wyspiańskiego do ul. Spokojnej). Po założeniu otrzymała ulica ta w r. 1912 nazwę „ul. Clausewitza”. Od 5. I. 1920 zwie się „ul. Klonowicza”.
- *) Sebastjan Fabjan Klonowicz urodził się około r. 1550 w Sulmierzycach w Wielkopolsce, kształcił się w Krakowie, działał we Lwowie i Lublinie, umarł 1602 roku w Lublinie. Pierwszy wybitniejszy poeta-mieszczanin, piszący po polsku, oryginalny i utalentowany. Z pism polskich najważniejsze: „Flis czyli spuszczanie statków Wisłą”, doskonały poemat opisowy, „Worek Judaszów”, utwór satyryczny; z łacińskich „Roxolania” i „Zwycięstwo bogów”.
93. Ul. Kluczborska. (Wilda, zachód. Od ul. Przemysłowej do ul. Roboczej). Przejęta w r. 1900 z gminą wildecką (Kreuzburgerstrasse). W brzmieniu polskiem ustalono urzędowo nazwę 16. 6. 1919. Wywodzi się ona od pobliskiego toru linji kolejowej Poznań-Ostrów, zwanej dawniej Poznań-Kluczbork.
94. Ul. Stanisława Knapowskiego. (Górczyn. Od ul. Górczyńskiej w stronę toru kolejowego). Przejęta w r. 1900 z Górczynem. Za czasów niemieckich nosiła nazwę „Arndtstr.”. Przez władze polskie nazwana 14. 8. 1920 „ul. Stanisława Knapowskiego“.
- *) Stanisław Knapowski, obywatel poznański przy końcu XIX. wieku, był jednym z najdzielniejszych bojowników demokracji polskiej w Poznaniu, o zabarwieniu dość radykalnem na owe czasy. Idee swe szerzył za pomocą dziennika „Postęp”, którego był wydawcą i głównym redaktorem. Brał żywy udział w pracach społecznych.
95. Ul. Kochanowskiego. (Jeżyce, północ. Od ul. Sienkiewicza do ul. Jeżyckiej). Ulica ta uważana była do r. 1909 za część ulicy Gajowej. W r. 1909 wyodrębniona pod nazwą „ul. Elżbiety” obejmowała odcinek od ul. Sienkiewicza do ul. Poznańskiej, w roku 1912 przedłużona do ul. Jeżyckiej. Od 15. 11. 1919 zwie się „ul. Kochanowskiego”.
- *) Jan Kochanowski urodził się r. 1530 w Sycynie, ziemi Radomskiej, mieszkał we wsi Czarnolesie, umarł 1584 r. w Lublinie. Kształcił się w Krakowie, we Włoszech i Francji. Najwybitniejszy poeta pierwszej niepodległości, utrwalił język polski w literaturze. Genjalny twórca kilku nieśmiertelnych arcydzieł poezji polskiej. Główne dzieła: Psałterz Dawidów, Treny, Pieśni polskie, Fraszki, Sobótka, Odprawa posłów greckich.
- Z Poznaniem łączyła wielkiego poetę ta okoliczność, że był tytularnym kanonikiem kapituły poznańskiej. Na Ostrowie Tumskim stanął w w. XIX. pomnik Kochanowskiego.
96. Ul. Kolejowa. (Św. Łazarz, wschód. Od ul. Gąsiorowskich do ul. Fabrycznej). Przejęta w r. 1900 z gminą Św. Łazarz. Zwała się zawsze „Kolejową” (Bahnstr.).
Nazwa w brzmieniu polskiem ustalona urzędowo 16. 6. 1919, wywodzi się od sąsiedztwa torów kolejowych.
97. Ul. Konopnickiej. (Św. Łazarz, zachód. Od ul. Matejki do ul. Śniadeckich). Przejęta w r. 1900 z gminą Św. Łazarz. Za czasów niemieckich nosiła nazwę „ul. Goethego”. Zwie się od 5. I. 1920 „ul. Konopnickiej”.
- *) Marja Konopnicka urodziła się r. 1846 w Suwałkach, umarła r. 1910 we Lwowie. Wysoce utalentowana poetka, opiewająca wieś polską i tematy ludowe. Pisała liczne pieśni ogłaszane w zbiorach, jak „Z łąk i pól”, „Na fujarce”, „Italia” itp. Wielkim poematem „Pan Balcer w Brazylji” stworzyła epopeję ludową nowoczesną. Nieśmiertelną będzie prześliczna jej „Rota“ (z muzyką Feliksa Nowowiejskiego).
98. Kopanina. (Górczyn. Od ul. Łazarskiej na południe od toru kolejowego do granicy Junikowa). Przejęta w r. 1900 z Górczynem. Za czasów niemieckich nosiła nazwę „ul. Schenkendorffa”. Władze polskie nazwały ją 14. 8. 1920 „Kopaniną” — ze względu na liczne cegielnie w okolicy tej położone.
99. Ul. Onufrego Kopczyńskiego. (Św. Łazarz, połd.-wschód. Od Rynku Łazarskiego poza ul. Krauthofera). Przejęta w r. 1900 z gminą Św. Łazarz. Za czasów niemieckich nosiła nazwę „ul. Humboldta”. Od 5. I. 1920 zwie się „ul. Onufrego Kopczyńskiego”.
- * Onufry Kopczyński urodził się 1735 r. w Czerniejewie w Wielkopolsce, umarł w r. 1817. Napisał pierwszą naukową, systematyczną gramatykę polską i położył tem samem podwaliny pod tę naukę. W r. 1781 ogłosił „Gramatykę dla szkół narodowych”, w r. 1817 „Gramatykę języka polskiego”.
100. Ul. Kopernika. (Śródmieście, południe. Od ul. Strzeleckiej do ul. Łąkowej, tworząc mniejwięcej prosty kąt). Jedyna nowsza ulica poznańska, której nazwy nie nadano z urzędu. W roku 1885 istniała jako droga prywatna i nazywana była pospolicie „ul. Kopernika”. Prezydent policji zażądał od Magistratu nadania ulicy tej nazwy, wywodząc, że nie może tolerować nazw prywatnych. W tej bowiem drodze mogłyby się przyjąć „nazwy nazdrożniejsze jak ul. Mierosławskiego, Kościuszki, Ledóchowskiego etc.”. Magistrat (Herse) jednak odmówił nadania innej nazwy. W drodze zwyczaju wprowadziła się później także oficjalnie nazwa „ul. Kopernika”. W brzmieniu polskiem aprobowano starą nazwę 16. 6. 1919.
- *) Mikołaj Kopernik, urodził się w Toruniu roku 1473, kształcił się w Krakowie i we Włoszech, zyskując tytuły doktora medycyny i prawa kanonicznego. Był kanonikiem w Frauenburgu. Odkrył prawidło astronomiczne, że planety obracają się na około słońca, co stanowiło przewrót w nauce astronomicznej. Przed samą śmiercią († 1543) ogłosił traktat „O obrotach ciał niebieskich”. Astronom międzynarodowej sławy.
101. Ul. Gen. Kosińskiego. (Wilda, zachód. Od ul. Roboczej do Górnej Wildy). Przejęta w r. 1900 z gminą wildecką. Za czasów niemieckich nosiła nazwę „ul. Bluechera”. Od 12. 4. 1920 zwie się „ul. Gen. Kosińskiego”.
- *) Amilkar Kosiński urodził się na Litwie 1769 r., umarł w r. 1823. Walczył pod Kościuszką i we wojskach napoleońskich. Był współtwórcą legjonów. Odznaczył się wielką walecznością, uzyskał stopień generała. Za czasów Księstwa Warszawskiego przez czas pewien przebywał w nadanej mu przez rząd Starołęce pod Poznaniem, poczem w randze generała dywizji sprawował straż graniczną Księstwa Warszawskiego. W r. 1812 osiadł w Targowej Górce.
- W r. 1924 pochowano prochy jego w kościele św. Wojciecha w Poznaniu.
102. Ul. Juljusza Kossaka. (Św. Łazarz, zachód. Od ul. Wyspiańskiego do ul. Grottgera). Powstała w r. 1903 i otrzymała nazwę „ul. Siemensa” (botanika). Od 15. 11. 1919 zwie się „ul. Juljusza Kossaka”.
- *) Juljusz Kossak urodził się w Wiśniczu 1824 r., umarł 1899 r. Znakomity malarz polski, batalista, mistrz w malowaniu koni. Pierwszy z znanej rodziny malarskiej Kossaków.
103. Ul. Kosynierska. (Górczyn. Od ul. Górczyńskiej do ul. Łazarskiej). Przejęta w r. 1900 z Górczynem. Za czasów niemieckich nosiła nazwę „ul. Gosslera”. Przez władze polskie nazwana „ul. Kosynierską”, na pamiątkę przygotowań do walki kosynierskiej w projektowanem powstaniu 1846, przez Górczynian poczynionych, oraz dla upamiętnienia kosynierstwa polskiego w ogóle.
104. Ul. Koszarowa. (Jeżyce połud.-zach. Od ul. Bukowskiej do ul. Grunwaldzkiej). Przejęta z gminą jeżycką w r. 1900 jako „ul. Kleista”. „Koszarową” zwała się wówczas ul. Patrona Jackowskiego. Od 5. I. 1920 zwie się „ul. Koszarową”, wywodząc nazwę od koszar, zajmujących całą jej stronę zachodnią.
105. Ul. Kościelna. (Jeżyce, północ. Od ul. Dąbrowskiego do Grudzieńca). Przejęta w r. 1900 z gminą jeżycką. W brzmieniu polskiem oficjalnie aprobowano nazwę 16. 6. 1919. Nazwa odpowiednia ze względu na sąsiedztwo kościoła katolickiego. (Pospolicie zwą ulicę tę czasami „Bamberkowem” w znaczeniu ściślejszem, w szerszem znaczeniu mianem tem oznaczają niektórzy popularnie całe Jeżyce).
106. Ul. Kozia. (Stare Miasto, centrum. Od Nowego Rynku poza ul. Murną). Ulica ta istniała już w średniowieczu, sięgając — jak się zdaje od ul. Jezuickiej do muru miejskiego na zachodzie. Przedłużenia prostego do obecnego Nowego Rynku nie było; prowadziła do starej Fary jednak w pobliżu mała uliczka, prawdopodobnie jedna z dwu „Farnych”. Ul. „Kozią” nazywała się w średniowieczu ulica dzisiejsza Jezuicka. Później nazwę tę przeniesiono na dzisiejszą „Kozią”. Nazwa wywodzi się prawdopodobnie od godła domu gościnnego lub tp. W brzmieniu polskiem aprobowano nazwę oficjalnie 16. 6. 1919.
107. Ul. Kramarska. (Stare Miasto, centrum. Od ul. Rynkowej do ul. Wielkiej). Ulica ta istniała już w średniowieczu przynajmniej od wzgórza zamkowego (młyna przy Bogdance, która tędy płynęła) do Wronieckiej, w drugiej połowie XV. wieku także do Żydowskiej. Miała nadto — w linji nieco odchylonej — przedłużenie do kościoła Dominikańskiego, zwane później ul. Złotniczą. Nazwy ścisłej ulica ta nie miała, określona była ogółem jako uliczka przy Bogdance (może też „Zatylna”). Nazwa „Kramarskiej” (Krämergasse) — wprowadziła się dopiero ogólnie w wieku XIX. Przy jej zachodnim końcu stały — na miejscu dzisiejszego gmachu Sądu Apelacyjnego — liczne jatki i kramiki, które spowodowały tę nazwę. Władze polskie zachowały wprowadzoną już nazwę (ogłosz. 14. 8. 1920).
108. Ul. Krasińskiego. (Jeżyce, północ. Od ul. Jasnej do ulicy Mylnej). Powstała w r. 1905 i otrzymała nazwę „ul. Hohenstaufów”. Analogiczne oznaczenie (plac Hohenstaufów) nosił plac po północnej stronie obecnej ul. Krasińskiego i po zachodniej stronie obecnej ul. Kochanowskiego. Plac ten nie przygotowany jeszcze — nie nosi obecnie żadnej nazwy. Od 15. 11. 1919 ulica nosi nazwę „ul. Krasińskiego”.
- *) Zygmunt Krasiński, syn generała Wincentego Krasińskiego, urodził się r. 1812 w Paryżu, umarł w r. 1859 tamże. Kształcił się w Warszawie, później przebywał zagranicą, głównie we Francji. Jeden z naczelnych poetów polskich, stawiany obok Mickiewicza i Słowackiego, poeta-filozof i myśliciel religijny. Do najwspanialszych utworów jego zaliczają się Nieboska Komedja, Irydjon, Psalmy przyszłości, Przedświt. W młodszych latach pisał także utwory powieściowe.
109. Ul. Kraszewskiego. (Jeżyce, południe. Od ul. Zwierzynieckiej do ul. Dąbrowskiego). Przejęta w r. 1900 z gminą jeżycką, zwała się „ul. Jadwigi”. Nazwę tę uchwalono na wniosek Polaków, którzy uczcić nią pragnęli królową Jadwigę. Od 15. 11. 1919 nosi nazwę „ul. Kraszewskiego”.
- *) Józef Ignacy Kraszewski urodził się 1812 r. w Warszawie, umarł 1887 w Genewie. Kształcił się w Wilnie, pracował na Wołyniu i w Warszawie, od r. 1863 w Dreźnie. Przy schyłku życia więziony przez Niemców w Magdeburgu. Spoczywa na Skałce w Grobach zasłużonych w Krakowie. Najbardziej wszechstronny pisarz polski, niesłychanie produktywny powieściopisarz, dziennikarz, który ponadto pisał rozprawy historyczne, był założycielem Macierzy Polskiej i brał udział w licznych pracach społecznych. Próbował sił także w poezji. Najsłynniejsze są jego powieści historyczne, których wydał wielki cykl; m.in. „Stara Baśń”, „Rzym za Nerona”, „Hrabina Cosel”, „Starosta warszawski”, z innych „Chata za wsią”, „Dziecię Starego Miasta”, „Szpieg”, „Resurrecturi”, „Poeta i świat” i wiele innych. Używał czasem pseudonimu „Bolesławita”.
- Wielki ten i zasłużony pisarz podczas długoletniego pobytu w Dreźnie utrzymywał dość ścisłe stosunki z pismami i wydawcami w Poznaniu.
110. Ul. Krauthofera. (Górczyn. Od ul. Łazarskiej do toru kolejowego). Przejęta w r. 1900 z Górczynem. Za czasów niemieckich nosiła nazwę „ul. Kanta”. Przez władze polskie nazwana 14. 8. 1920 „ul. Krauthofera”.
- *) Jakub Krauthofer urodził się 1806 r. w Bninie. Był w Poznaniu komisarzem sprawiedliwości (adwokatem). Odegrał wybitną rolę podczas powstania 1848 r. jako polityk i jako żołnierz odznaczający się wyjątkową dzielnością. W roku tym zmienił nazwisko na Krotowski. Za udział w powstaniu więziony, został uwolniony w procesie. Wróciwszy do adwokatury, zmarł w r. 1854.
111 Ul. Kręta. (Nowe Miasto, północ. Od ul. Pocztowej do Wałów Leszczyńskiego). Część ulicy tej, założona w r. 1889, otrzymała wówczas nazwę „ul. Naumanna”, która sięgała od ul. Cieszkowskiego do ul. Młyńskiej, tworząc niemal prosty kąt. W zasadzie uchwalono już w r. 1903 wyodrębnienie ulicy równoległej do obecnej ul. Cieszkowskiego, przeprowadzono to jednakże dopiero w r. 1909, obejmując całą przedłużoną już wówczas ulicę, od ul. Pocztowej do Wałów Leszczyńskiego, nazwą „ul. Kohleisa”. Od 29. 8. 1919 zwie się „ul. Krętą”. Nazwa charakterystyczna.
112. Ul. Krzyżowa. (Wilda, wschód. Od Górnej Wildy do Dolnej Wildy). Przejęta w r. 1900 z gminą wildecką. Nazwa polska ustalona urzędowo 15. 11. 1919. Nazwa przypomina stojący tam krzyż, przy którym przyznawano w wiekach dawniejszych ostatni wypoczynek skazanym na śmierć przez powieszenie, wykonywane na pobliskim pagórku.
113. Ku Cytadeli. (Śródmieście, północ. Od ul. Północnej do stoków cytadeli). Uliczka ta służyła jako droga do jazdy konnej i zwana była w języku niemieckim „Reitweg”; w r. 1909 przezwana została „drogą ku Cytadeli” (Kernwerksweg). Od 5. I. 1920 zwie się „Ku Cytadeli”.
114. Ul. Kujawska. (Sołacz. Od pl. Orawskiego do ul. Mazowieckiej). Po założeniu w r. 1910 otrzymała nazwę „ul. Heskiej”. Od 29. 3. 1921 zwie się „ul. Kujawską”.
115. Kurzanoga. (Stare Miasto, centrum. Ulica na Starym Rynku, od południowej strony Rynku do ul. Ratuszowej). W XIV w. już między jatkami i kramikami na rynku były uliczki. Budki drewniane zamieniły się częściowo już w XV. wieku na murowane. Według Kozierowskiego uliczka ta zwała się w najstarszych wiekach „Kurząnogą”, później spotyka się nazwę „Międzynożna”, czasem „Kurzanoga”. Niemcy zwali ją ul. Krótką (Kurze Gasse. „Kurze” a „Kurza”?) Władze polskie ustaliły starą, charakterystyczną nazwę „Kurzanoga”. (14. 8. 1920).
116. Ul. Kuźnicza. (Górczyn. Od ul. Kosynierskiej do ul. Palacza). Przejęta w r. 1900 z Górczynem. Za czasów niemieckich nosiła nazwę „Burgstrasse”. Władze polskie nazwały ją 14. 8. 1920 „ul. Kuźniczą”. W sławnej kuźni górczyńskiej Wawrzyna Łagodzińskiego przygotowywali powstańcy górczyńscy kosy do walki w r. 1846 i czekali na hasło do boju.
117. Ul. Kwiatowa. (Śródmieście, południe. Od ul. Półwiejskiej do ul. Łąkowej). Ulica ta otrzymała w r. 1870 na długości od Półwiejskiej do Rybaków nazwę „przejście Półwiejskie” (Halbdorfdurchgang), a na długości od Rybaków do Łąkowej nazwę „ul. Karmelicka”. Nazw tych jednakże faktycznie nie wprowadzono. W roku 1883 wywiązała się korespondencja między Magistratem i prezydjum policji o nazwanie obu uliczek, zgodzono się jednakże jedynie na „ul. Karmelicką”. W kilka lat jednak całą ulicę nazwano „ul. Kwiatową” (Blumenstr.). Nazwę taką nosiła dawniej jedna z ulic, zniszczonych przy budowie fortecy. W brzmieniu polskiem ustalono nazwę 16. 6. 1919.
118. Ul. Langiewicza. (Wilda, wschód. Od Górnej Wildy do Dolnej Wildy). Powstała w charakterze ulicy w r. 1910 i otrzymała nazwę „ul. Zedlitza”. Od 12. 4. 1920 zwie się „ul. Langiewicza”.
- *) Marjan Langiewicz, urodził się w r. 1827 w Krotoszynie, umarł 1887 w Konstantynopolu. Był oficerem pruskim, potem profesorem polskiej szkoły wojskowej w Paryżu i Cuneo. W powstaniu 1863 r. wziął wybitny udział i odznaczywszy się jako partyzant, mianowany został dyktatorem, wkrótce jednakże przekroczyć musiał granicę austryjacką. Po wyjściu z więzienia przeniósł się do Turcji. Był dowódcą dzielnym i żołnierzem walecznym.
119. Ul. Lenaua. (Św. Łazarz, północ. Od ul. Głogowskiej do ul. Bukowskiej, niewykończona). Powstała w roku 1905 i otrzymała nazwę „ul. Lenaua”. Nazwę tę zachowały władze polskie, jako jedną z paru imiennych według osobistości niemieckiej, przez wzgląd na słowiańskie w części pochodzenie tego poety niemieckiego, a głównie jego serdeczne, pełne entuzjazmu dla sprawy polskiej utwory poetyckie, stanowiące cykl „Polenlieder”.
- *) Mikołaj Niembsch von Strehlenau (pseudonim: Lenau), urodził się 1802 w Csatas na Węgrzech, umarł 1850 r. blisko Wiednia.
120. Ul. Libelta. (Nowe Miasto, pas wałowy. Od zbiegu Wałów Jana III, Wałów Kościuszki i ul. Cieszkowskiego do zbiegu ul. Jasnej, ul. Poznańskiej i toru kolejowego). Należała dawniej do ulicy Wałowej. W r. 1906 otrzymała nazwę „ul. Wittinga”. Od 16. 6. 1919 zwie się „ul. Libelta”.
- *) Karol Libelt (wielki syn Poznania, filozof i patryjota), urodził się w r. 1807 w Poznaniu, umarł 1875 r. w Brdowie. Kształcił się w Poznaniu i Berlinie, pracował w Poznaniu, później w Czeszewie. Jeden z naczelnych kierowników spraw polskich 19. wieku, wódz konspiracji narodowo-rewolucyjnej. Brał udział w powstaniu 1831, w przygotowaniach powstańczych 1846 i w powstaniu 1848 r. W r. 1847 jeden z głównych oskarżonych w procesie moabickim. Niestrudzony obrońca sprawy polskiej, pracownik społeczny, wszechstronny. Współpracował w czasopismach poznańskich, był współzałożycielem Towarzystwa Przemysłowego, posłował na sejm w Berlinie, był prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Wybitny filozof. Główne prace: „Estetyka”, „System umnictwa”, „O miłości ojczyzny”, „O odwadze cywilnej”.
121. Ul. Lodowa. (Górczyn. Od Rynku Św. Łazarskiego do pól górczyńskich z nieuregulowanem przedłużeniem do ul. Bosej). Przejęta w r. 1900 z gminą Św. Łazarz. Zwała się zawsze „Lodową” (Eisstr.). Co było nazwy takiej przyczyną, wyjaśnić nie mogę. (Położenie poza terenem zwartych zabudowań a więc zimne? Lodownia jaka w pobliżu? Rodzina Eis’ów?). Nazwa w brzmieniu polskiem ustalona 5. 1. 1920.
122. Ul. Lubrańskiego. (Ostrów. Na północ od Ostrowa Tumskiego, czyni dwukrotnie prosty kąt). Ulica ta należy do najstarszych, choć nie jest dotąd ściśle określona. Nazwa własna wprowadziła się dopiero w wieku 19. Do r. 1870 zwała się część ulicy, równoległa do placu tumskiego „ul. Seminaryjną”, w r. 1870 nazwano tę część ulicy „Za Tumem”, uliczkę wschodnią „ul. Śluzową”, a zachodnią „ul. Seminaryjną”. Zmian tych jednakże nie wprowadzono w życie, a pozostała dawna nazwa „ul. Seminaryjnej” zasadniczo dla uliczki północnej, a w istocie dla całej ulicy. Od 16. 6. 1919 zwie się „ul. Lubrańskiego”, od gmachu dawnej akademji Lubrańskich, przy niej położonego (1519—1780), w wieku 19 — przed zbudowaniem gmachu przy ul. Wieżowej (1896) — służącego na pomieszczenie seminarjum duchownego, obecnie na archiwum archidiecezjalne przeznaczonego.
- *) Jan Lubrański, biskup poznański († 1520) położył wielkie zasługi około podniesienia nauk, fundując w r. 1519 t. zw. akademję Lubrańskiego w Poznaniu, która aż do r. 1780 przetrwała i w pewnych epokach gromadziła zastęp poważnych uczonych.
123. Ul. Ludgardy. (Stare Miasto, centrum. Od ul. Nowej do ul. Franciszkańskiej). W średniowieczu prowadziła tu dróżka przy murze miejskim. Charakteru ulicy nabrała po wybudowaniu gmachu Muzeum (1900—1903) krajowego, poczem otrzymała nazwę „ul. przy Muzeum” (Muzeumstrasse). Od 29. 8. 1919 zwie się „ul. Ludgardy”. Uliczka ta prowadzi na Górę Przemysława.
- *) Ludgarda, księżniczka pomorska, była żoną Przemyśla II, umarła w r. 1283, w sposób dotychczas niewyjaśniony, w zamku Przemysławowskim w Poznaniu. Według legendy została z powodu niepłodności zamordowana z rozkazu męża. Historycznie baśń ta nie jest sprawdzona.
124. Ul. Łazarska. (Górczyn. Przedłużenie ul. Głogowskiej w stronę południową aż do granicy miasta). Przejęta w r. 1900 wraz z Św. Łazarzem i Górczynem. Stara droga traktowa, zwana tutaj Łazarską, ponieważ łączyła Górczyn z Św. Łazarzem (Lazarusstr.). W brzmieniu polskiem nazwa aprobowana oficjalnie 16. 6. 1919. Charakterystyczny jest brak dodatku „św.“, używanego dla określenia dawnej wsi a obecnej dzielnicy „Św. Łazarza” tudzież zawartego w określeniu „Rynek św. Łazarski“. Swobodniejsza forma ta utarła się w mowie potocznej i orjentowana jest od strony mieszkańców Górczyna, a przeto mniej ścisła niż to praktykowano wewnątrz właściwego „Św. Łazarza”.
125. Ul. Łazienna. (Stare Miasto, wschód. Od Grobli do ul. Ewangelickiej). Uliczka stara, w obecnej postaci wszakże powstała, zdaje się, w początkach 19. wieku. Jeszcze czterdzieści lat temu stały na niej dwie łaźnie (zresztą nic), od których przybrała nazwę „Łaziennej” (Badegasse). Nazwa w brzmieniu polskiem ustalona oficjalnie 29. 8. 1919.
126. Ul. Łąkowa. (Śródmieście, południe. Od Wałów Królowej Jadwigi do ul. Strzeleckiej). Stoi na terytorjum średniowiecznego przedmieścia Piasków. Powstała w pierwszej połowie 19. wieku. Zwała się zawsze „Łąkową”. (Wiesenstr.). Nazwa wywodzi się od łąk karmelickich wzgl. wildeckich, ku którym ulica prowadzi. Przedłużenie od Wałów Jagiełły do Wałów Królowej Jadwigi (na terenach pasu wałowego) doliczono do ul. Łąkowej w r. 1913. Nazwę polską ustalono 16. 6. 1919.
127. Ul. Łukaszewicza. (Św. Łazarz, wschód. Od ul. Granicznej w stronę południową poza ul. Stanisława Karwowskiego). Stanowiła do r. 1909 część ul. Granicznej, poczem wyodrębniona została pod nazwą „ul. Zeppelina”. Od 5. 1. 1920 zwie się „ul. Łukaszewicza”.
- *) Józef Łukaszewicz (Wielkopolanin, obywatel Poznania, historyk miasta), urodził się 1799 r. w Krąplewie pod Stęszewem, umarł 1873 r. w Targoszycach. Kształcił się w Pyzdrach, Bninie, Poznaniu i Krakowie. Badał z polecenia Edwarda Raczyńskiego archiwa i bibljoteki w Polsce i Niemczech, po założeniu Bibljoteki Raczyńskich 1829, został jej bibljotekarzem, przez czas pewien uczył w gimnazjum niemieckiem w Poznaniu. Zasłużony około rozbudzenia życia umysłowego w Wielkopolsce, współpracownik czasopism, założyciel „Orędownika Naukowego”. Główne zasługi położył jako historyk. Najważniejsze prace: „Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania”, „Historja szkół w Koronie i Litwie” „O kościołach Braci Czeskich w Wielkopolsce”, „Krótki opis historyczny kościołów parafjalnych w dawnej diecezji poznańskiej”.
128. Ul. Małeckiego. (Św. Łazarz, wschód. Od Rynku św. Łazarskiego poza ul. Gąsiorowskich aż do projektowanej poprzecznej do Głogowskiej, niewykończona). Przejęta w r. 1900 wraz z gminą św. Łazarską, nosiła dawniej nazwę „ul. Książęcej” (Prinzenstr.). Przedłużenia poza ul. Gąsiorowskich dokonano w r. 1912 i objęto przedłużenie tąże nazwą. Od 5. 1. 1920 zwie się „ul. Małeckiego”.
- *) Antoni Małecki (Wielkopolanin, wybitny gramatyk i historyk), urodził się w r. 1821 w Obiezierzu w Wielkopolsce, umarł w r. 1913 we Lwowie. Był profesorem uniwersytetów w Krakowie, Innsbrucku i Lwowie, prezesem Macierzy Polski, wicekuratorem Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, prezesem Akad. Umiejętności. Świetny gramatyk i krytyk literatury tudzież historyk. Główne prace: „Gramatyka historyczno-porównawcza języka polskiego”, „Żywot Juljusza Słowackiego”, „Studja historyczne”. Znane są również dwa jego dramaty „List żelazny” i „Wieniec grochowy”.
129. Małe Garbary. (Śródmieście, północ. Od Św. Wojciecha do Wielkich Garbar wzgl. Tamy Garbarskiej). Teren ich stanowiły w średniowieczu prawdopodobnie bagna. Z czasem stanęło na nim kilka budynków, głównie młyny przy Bogdance. Nazwa Małe Garbary używana była w każdym razie już w wieku 18. Garbarze mogli korzystać z wód Bogdanki. (Nazwa w brzmieniu niemieckim „Kl. Gerberstrasse”). Nazwę polską aprobowano urzędowo 16. 6. 1919.
130. Ul. Marcelińska. (Jeżyce, połud.-zachód. Od ul. Grunwaldzkiej do szosy Okrężnej). Dawniej pospolicie zwana „drogą Marcelińską”, od folwarku Marcelino, ku któremu prowadzi, potem oficjalnie także nazwą tą (Marcellinoerweg) określona, w r. 1912 przedłużona do ul. Grunwaldzkiej. Od 12. 4. 1920 zwie się „ulicą Marcelińską”.
131. Św. Marcin. (Śródmieście, centrum. Od pl. Św. Krzyskiego do Wałów Zygm. Augusta wzgl. Wałów Jana III). Osada przy kościele św. Marcina powstała rychlej niż miasto autonomiczne (była już ok. r. 1240), stanowiła własną jednostkę organizacyjną i była własnością proboszcza św. Marcińskiego. Wcielona do miasta 1797. Część ulicy zawsze należała do miasta. Droga idąca od starej bramy Wrocławskiej przy kościele na zachód prowadziła do Frankfurtu nad Odrą. Ulica ta w nazwie swej zachowała miano dawnej osady. (Po niemiecku zwana dawniej St. Martinstr.). Nazwa polska aprobowana urzędowo 16. 6. 1919.
132. Ul. Św. Marji Magdaleny. (Śródmieście, południe. Od ul. Raczyńskich do ul. Mostowej). Powstała przy łąkach Bernardyńskich w r. 1903 i otrzymała nazwę „ul. Komenjusza” (Comeniusstr.). Od 29. 8. 1919 zwie się „ul. św. Marji Magdaleny”, dla przypomnienia wielkiej a świetnej dawnej fary poznańskiej pod wezwaniem św. Marji Magdaleny, zniszczonej przez pożar w r. 1803 (na obecnym Nowym Rynku). Imię to nosi gimnazjum, będące kontynuacją Kolegjum Jezuickiego z r. 1573, które znowu zastąpiło dawną szkołę parafjalną „ad Sanctum Mariam Magdalenam”. Gmach gimnazjum św. Marji Magdaleny sąsiaduje z ulicą od strony północnej, a z południowej strony ulicy św. Marji Magdaleny stoją wielkie gmachy szkół miejskich.
133. Ul. Masztalarska. (Stare Miasto. Od ul. Pocztowej do ul. Wronieckiej). W pewnej części — przy kościele Katarzynek — istniała już w wiekach dawnych. W wieku XIX. otrzymała nazwę „Masztalarskiej” (Marstallstr.; znajdował się przy niej tabor miejski), a krótko przed wielką wojną, przedłużono ją na linji dawnej uliczki Katarzyńskiej. Od strony zachodniej zabudowano w nowszym czasie dawny „plac Kamelaryjny”. W brzmieniu polskiem ustalono nazwę urzędowo 16. 6. 1919.
134. Ul. Matejki. (Św. Łazarz, zachód. Od ul. Grunwaldzkiej do ul. Niegolewskich). Przejęta w r. 1900 z gminą św. Łazarską wzgl. osiedlem zwanem Bartoldowem, pod nazwą „Nowa ulica Ogrodowa”. Mimo licznych prób zmiany nazwy, mylonej często z „Ogrodową”, nazwa pozostała do r. 1919. Od 15. 11. 1919 ulica nosi nazwę „ul. Matejki”.
- *) Jan Matejko, urodził się 1838 r. w Krakowie, umarł 1893 r. tamże. Najznakomitszy malarz polski, wielki twórca potężnych obrazów historycznych, gorący patrjota, człowiek uczony i ofiarny. Był dyrektorem szkoły sztuk pięknych w Krakowie. Najsławniejsze obrazy: Hołd pruski, Kazanie Skargi, Rejtan, Unja Lubelska, Grunwald, Odsiecz Wiednia, Kościuszko pod Racławicami, Dziewica Orleańska, Konstytucja 3 Maja.
135. Ul. Mazowiecka. (Sołacz. Od ul. Niestachowskiej do ul. Śląskiej). Po powstaniu otrzymała w r. 1900 nazwę „ul. Saskiej” (Sachsenstr.). Od 23. 5. 1921 zwie się „ul. Mazowiecką”.
136. Ul. Mączna. (Jeżyce, północ. Od ul. Jeżyckiej między ul. Kościelną a ul. Mylną w stronę południową, niewykończona). Otrzymała w r. 1913 charakter ulicy i nazwę „ul. Jakuba”. Od 14. 8. 1920 zwie się „ul. Mączną”. Ulica ta stoi na terenie dawniejszej łączki i strumyka należących do zniesionego dzisiaj młyna „Młynkiem” zwanego. Dla przypomnienia „Młynka” ulica otrzymała miano „Mącznej”.
137. Ul. Mickiewicza. (Jeżyce, wschód. Od ul. Zwierzynieckiej, do ul. Poznańskiej). Przejęta w r. 1900 z gminą jeżycką pod nazwą „ul. Hohenzollernów”. Od 15. 11. 1919 zwie się „ul. Mickiewicza”.
- *) Adam Mickiewicz urodził się w r. 1798 w Nowogródku, umarł 1855 w Konstantynopolu. Najgenjalniejszy poeta-wieszcz Polski, Król-duch narodu polskiego w niewoli. (Bliższego życiorysu podawać nie potrzebujemy).
138. Ul. Seweryna Mielżyńskiego. (Nowe Miasto, centrum. Od ul. Fredry do pl. Nowomiejskiego). Powstała w pierwszej połowie XIX. wieku. Stanowiła pierwotnie część ul. Młyńskiej, sięgającej od św. Marcina do ul. Solnej. W r. 1885 podzielono ul. Młyńską na „Górną Młyńską” (od św. Marcina do pl. Nowomiejskiego) i „Dolną Młyńską” (od pl. Nowomiejskiego do Solnej), pozostawiono wszakże dla części górnej dawną nazwę „ul. Młyńskiej” (bez dodatku). Tę ulicę Młyńską (krótszą niż dawna, bo sięgającą tylko od św. Marcina do pl. Nowomiejskiego) przezwano w r. 1891 „ulicą Wiktorji”. Magistrat próbował potem (zwłaszcza 1905—1907) przywrócić dawną nazwę, ale bezskutecznie.
Ulicę „Wiktorji” podzieliła znowu Rada Miejska w r. 1920 na dwa odcinki, przedzielone ul. Fredry, dając części od ul. Fredry do pl. Nowomiejskiego nazwę „ul. Sew. Mielżyńskiego”, a części południowej „ul. Gwarnej”. Tak też ogłoszono 12. 4. 1920, Magistrat sprzeciwił się wszakże ogłoszeniu temu, skutkiem czego 5. 10. 1920 cała b. ulica Wiktorji ogłoszona została ulicą Sew. Mielżyńskiego. Później jednak Magistrat przyjął uchwałę Rady Miejskiej, skutkiem czego od początku r. 1921 ul. Sew. Mielżyńskiego sięga od ul. Fredry do pl. Nowomiejskiego. — Nazwa spowodowana przyległem muzeum Mielżyńskich.
- *) Seweryn hr. Mielżyński (Wielkopolanin, zasłużony mecenas nauki i sztuki) z Miłosławia (ur. 1805, † 1872). Brał udział we wszystkich ważniejszych działaniach społecznych i politycznych, w Związku Kosynjerów, w powstaniu 1830/31, w przygotowaniach powstańczych 1846, w powstaniu 1848. Więziony w śledztwie za udział w Związku Kosynjerów, w r. 1847 sądzony w Berlinie. Z Karolem Marcinkowskim zwolennik wyzwolenia narodu przez czyn twórczy. Sam malarz, był gorącym orędownikiem sztuki i nauki. Wielkim darem umożliwił Towarzystwu Przyjaciół Nauk założenie Muzeum polskiego, pierwszego w Poznaniu, które nazwane zostało „Muzeum im. Seweryna Mielżyńskiego” (1874).
139. Ul. Młyńska. (Nowe Miasto, północ. Od pl. Nowomiejskiego do ul. Solnej wzgl. ul. Babińskiego). Powstała w pierwszej połowie XIX. wieku i stanowiła część ul. Młyńskiej, sięgającej aż do św. Marcina. W r. 1885 na swym obecnym odcinku przezwana „ul. Dolną Młyńską”, gdy odcinek południowy zwano krótko „Młyńską”. Młyńską nowszą przezwano w r. 1891 „ul. Wiktorji”, ale odcinek północny nosił nadal nazwę ul. Dolnej Młyńskiej. Dopiero w r. 1899 odcinek ten nazwano „ul. Młyńską”. W brzmieniu polskiem ustalono nazwę 16. 6. 1919. Nazwa wywodzi się od młynów, które niegdyś przy ulicy tej stały.
140. Ul. Mokra. (Stare Miasto. Od ul. Wronieckiej do ul. Żydowskiej). Należy do ulic najstarszych, choć na linji dzisiejszej powstała dopiero w początkach XIX. wieku. W tym też czasie ustaliła się nazwa, choć była prawdopodobnie zdawna używaną, gdy tuż za murami Starego Miasta były wielkie tereny bagniste, które poblizkiej ulicy tytuł nadały. (W języku niemieckim uliczkę tę zwano Nasse Gasse). W brzmieniu polskiem ustalono urzędowo nazwę 16. 6. 1919.
141. Most Bolesława Chrobrego. (Łączy Chwaliszewo z Ostrowem Tumskim). Wybudowany 1924—1925, oddany do użytku 13. września 1925 w czasie uroczystości Bolesławowskich i „Mostem Bolesława Chrobrego” nazwany (bez formalnego ogłoszenia). Dawniejszy most (ostatnio stawiony 1875), zwany był „mostem Tumskim” (bez oficjalnego ogłoszenia). Na miejscu mniejwięcej tem samem stał mniejszy most już w średniowieczu (wymieniony w r. 1424). Most ten zwano wówczas mostem Szpitalnym; stał przy nim bowiem szpital św. Barbary (od strony Chwaliszewa).
- *) Bolesław Chrobry, ur. 966 r., panował 992—1025 jako książę i pierwszy król polski. Genjalny twórca potęgi państwa polskiego, organizator państwa, wódz dzielny, mąż wielki i potężny. Uwolnił Polskę od wpływów niemieckich (supremacji cesarza i kościoła niemieckiego), usamodzielnił kościół polski, tworząc arcybiskupstwo gnieźnieńskie i podwładne biskupstwa. Prowadził sławne wojny przeciw cesarstwu i Rusi. Panował nad państwem, sięgającem od Bałtyku do Dunaju, od Miśni i Łużyc do Rusi. Koronował się 1025 na króla, dokumentując potęgę swą na zewnątrz. Wielki twórca Polski pochowany jest w Katedrze poznańskiej i ma tu pomnik.
142. Most Chwaliszewski. (Łączy ul. Wielką z Chwaliszewem). Stary, w średniowieczu najważniejszy most. Istniał w każdym razie już na początku XV. wieku. Zwał się wówczas mostem Wielkim albo Większym. W nowszym czasie zbudowano most ten za czasów Księstwa Warszawskiego, w r. 1808. Most był drewniany, ale mocny. W 70 lat później zbudowano żelazny i oddano go do użytku publicznego w r. 1878. Nazwa obecna używana już od dawnych lat, popularna, urzędowo nie ogłoszona.
143. Most Cybiński. (Łączy Ostrów Tumski ponad Cybiną z Ostrówkiem). Nazwa popularna, oficjalnie nie ogłoszona. Most zwano niekiedy mostem Śródeckim. Na miejscu tem stoi most conajmniej od połowy XV. wieku.
144. Most Dworcowy. (Łączy ul. Towarową z ul. Głogowską ponad torami kolejowemi). Stawiony na początku XX. wieku. Nazwa usprawiedliwiona blizkością dworca. Most jest własnością kolejową. Nazwę polską ustalono urzędowo 16. 6. 1919.
145. Ul. Mostowa. (Śródmieście, połd.-wschód. Od ul. Ewangelickiej do mostu św. Rocha). Założona w r. 1898 na terenie dawnego ramienia Warty („zgniłej Warty”), przezwana niebawem „ul. Posadowskiego”. Od 16. 6. 1919 zwie się ul. Mostową, ponieważ prowadzi ku mostowi św. Rocha.
146. Most Św. Rocha. (Łączy ul. Mostową z Św. Rochem). Nazwa popularna, oficjalnie nie ogłoszona. Most zwany jest niekiedy „nowym mostem”. Na miejscu tem stał most już w wieku XV. Wzmiankują o nim księgi miejskie w r. 1465, nazywając go „nowym”. Most obecny zbudowany został w r. 1915.
147. Most Teatralny. (Łączy ul. Fredry z ul. Dąbrowskiego). Wybudowany w r. 1910/11. Otrzymał w 1911 oficjalnie nazwę „most Teatralny”. Nazwa w brzmieniu polskiem ustalona 29. 8. 1919.
148. Ul. Marcelego Mottego. (Św. Łazarz, wschód. Od ul. Łukaszewicza do ul. Kolejowej). Przejęta w r. 1900 z gminą Św. Łazarską. — Za czasów niemieckich nosiła nazwę „ul. Gutenberga”. Od 5. 1. 1920 zwie się „ul. Marcelego Mottego”.
- *) Marceli Motty (Wielkopolanin, syn Poznania, uczony) urodził się 1818 r. w Poznaniu, um. 1898 w Poznaniu. Kształcił się tu i był profesorem gimnazjalnym w mieście naszem. Tłumaczył utwory poetów starożytnych i napisał wysoce cenne dla historji Poznania „Przechadzki po mieście”. Redagował w r. 1848 „Gazetę Polską”.
149. Ul. Murna. (Stare Miasto centrum. Od ul. Nowej do ul. Koziej). W miejscu dawnej drogi przy murze miejskim powstała ulica ta w wieku XIX. Nazwana została dopiero w r. 1878 „ulicą Murną” (Mauergasse). Nazwę swą zawdzięcza ulica ta starym murom miejskim, które biegły na jej linji mniejwięcej — od Góry Przemysława ku bramie Wrocławskiej. Nazwę polską ustalono urzędowo 16. 6. 1919.
150. Ul. Mylna. (Jeżyce, północ. Od ul. Dąbrowskiego do ul. Jeżyckiej). Istniała już w gminie jeżyckiej i przeszła w r. 1900 pod nazwą „ul. Wysokiej” (Hochstrasse) w skład miasta. Sięgała pierwotnie od ul. Dąbrowskiego do ul. Poznańskiej. W r. 1912 przedłużono ją do ul. Jeżyckiej. Od 5. 1. 1920 zwie się „ul. Mylną”. Nazwę taką wybrano, sądzę, dlatego, że dawniej istniały ulice Wysokie na Jeżycach i Śródmieściu i mylono jednę z drugą.
151. Ul. Myśliwska. (Górczyn. Od ul. Stanisława Knapowskiego do ul. Bosej). Przejęta w r. 1900 z Górczynem. Zwana za czasów niemieckich „Jägerstrasse”. Nazwa w brzmieniu polskiem ustalona 15. 11. 1919. Nazwa polska jest tłumaczeniem dosłownem niemieckiej.
152. Nad Bogdanką. (Jeżyce, północ. Od ul. Jeżyckiej do toru kolejowego). Przejęta w r. 1900 z gminą jeżycką. W brzmieniu niemieckiem zwana „Bogdankastrasse”. Nazwa przyjęta od płynącej dawniej przez Poznań — także i tutaj — rzeczki Bogdanki, obecnie w mieście skanalizowanej. Nazwa w brzmieniu polskiem ustalona 16. 6. 1919.
153. Ul. Nadbrzeżna. (Chwaliszewo. Od Chwaliszewa do Tamy Berdychowskiej). Na linji tej istniała prawdopodobnie droga już w dawnych wiekach. Nazwę otrzymała jednakże dopiero w końcu XIX. wieku. Zwała się w języku niemieckim „Uferstr.”. Nazwa tłumaczy się tem, że ulica ta biegnie wzdłuż brzegu (lewego) starej Warty. W brzmieniu polskiem ustalono nazwę 29. 8. 1919.
154. Nad Starą Wartą. (Chwaliszewo. Od Chwaliszewa do ul. Wenecjańskiej wzgl. Starego Targowiska). Powstała w r. 1884 i otrzymała nazwę „Triftstrasse” (ul. Wygonowa). Od 29. 8. 1919 zwie się „Nad Starą Wartą”. Stanowi bowiem drogę nad brzegiem starego koryta Warty.
155. Nad Wierzbakiem. (Sołacz. Od Grudzieńca do Drogi Urbanowskiej). W języku niemieckim ulica ta zwała się „Weidental”. Nazwą tą określano pierwotnie drogę Urbanowską. Gmina winiarska liczyła później do niej także powstające ulice Źródlaną i Sokoła. Nazwa niemiecka, przybliżona w znaczeniu do polskiej, wywodziła się od młyna przy Wierzbaku („Weidentalmühle”), stojącego ongi na narożniku drogi Urbanowskiej i obecnej ulicy Nad Wierzbakiem. Gdy w r. 1909 stanął nad ulicą wzdłuż strumyka Wierzbaka pierwszy dom, doliczono ulicę tę na razie do dawnej ulicy „Weidental”. W roku 1910 jednakże zmieniono nazwę: „Weidental” przeniesiono na przedłużenie ul. Kościelnej od Grudzieńca do drogi Urbanowskiej, a szosę wojskową nazwano „drogą Urbanowską”. Od 12. 4. 1920 ulica zwie się „Nad Wierzbakiem”, ponieważ prowadzi wzdłuż rzeczki Wierzbak, częściowo skanalizowanej.
156. Na Podgórniku. (Pas forteczny na północ od Śródmieścia. Od Wałów Leszczyńskiego do ul. Ku Cytadeli). Powstała w postaci obecnej w r. 1907 i otrzymała w r. 1908 nazwę „Przy Podgórniku” (An der Kernwerksmühle). Podgórnikiem zwano oddawna teren, na którym stał b. młyn Kratochwilla, i młyn sam. Dnia 16. 6. 1919 ustalono nazwę polską „Na Podgórniku”.
157. Ul. Niegolewskich. (Św. Łazarz, południowy-zachód. Od ul. Głogowskiej do ul. Okrężnej). Przejęta z gminą św. Łazarską w r. 1900, zwała się za czasów niemieckich „ul. Augusty”. Od 5. 1. 1920 zwie się „ul. Niegolewskich”.
- *) W nazwie ulicy czci się Andrzeja i Władysława Niegolewskich.
- Andrzej Niegolewski urodził się 1786 w Niegolewie, umarł w r. 1857 w Poznaniu, brał udział w wojnach napoleońskich, okrywając się sławą przy zdobyciu wąwozu Samo-Sierry. Po upadku cesarstwa osiadł w Niegolewie. Był przez długi czas deputowanym na sejm prowincjonalny i posłował do sejmu pruskiego, w których wytrwale i umiejętnie bronił praw polskich i honoru narodowego.
- Władysław Niegolewski urodził się 1819 roku w Niegolewie, zmarł 1885 r. w Poznaniu. Kształcił się w Poznaniu i Bonnie. W r. 1846 był kierownikiem przedsięwziętego ataku na twierdzę poznańską, poczem sądzony w procesie berlińskim 1847 r. Po r. 1848 wybrany do sejmu pruskiego, stanął na czele Koła Polskiego i pozostaje w nim długie lata, od r. 1871 posłuje stale do parlamentu niemieckiego. Był niezwykle zasłużonym rzecznikiem sprawy polskiej, wykrył prowokację prezydenta policji poznańskiej Baerensprunga. W r. 1863 brał udział w powstaniu, został uwięziony i skazany na dwa lata twierdzy.
158. Ul. Niestachowska. (Sołacz. Od Grudzieńca do ul. Sołackiej). Ulica ta stanowi część wojskowej szosy okrężnej wokół Poznania. W r. 1916 otrzymała nazwę „ul. Bawarskiej”. Od 29. 3. 1921 zwie się „ul. Niestachowską”. Nazwa przypomina dawną wieś miejską, darowaną miastu w r. 1253, później Sołaczem przezwaną.
159. Ul. Niska. (Jeżyce, północ. Od Grudzieńca do zbiegu ulic Poznańskiej, Jasnej i Libelta, wzdłuż toru kolejowego do Obornik). Stanowiła dawniej część Grudzieńca. Wyodrębniona od 9. 1. 1924 i nazwana „ul. Niską”. Nazwa charakterystyczna ze względu na przyległy wysoki nasyp kolejowy.
160. Ul. Noskowskiego. (Nowe Miasto, zachodnia część pasu fortecznego. Od ul. Libelta do wiaduktu kolejowego wzgl. ul. Ceglanej). Stanęła na terenie dawnego ogrodu Fehlana i otrzymała na linji od ul. Libelta do ul. Starościńskiej nazwę „Przy parku Goethego”. W r. 1909 dołączono do niej przedłużenie aż do wiaduktu kolejowego. Od 5. 1. 1920 zwie się „ul. Noskowskiego”.
- *) Zygmunt Noskowski urodził się 1846 r. w Warszawie, umarł 1904 r. w Wiesbaden. Jeden z najznakomitszych muzyków i kompozytorów polskich. Był miejskim dyrektorem muzycznym w Konstancji, przez długie lata nauczycielem przy Konserwatorjum w Warszawie, dyrektorem tamtejszego towarzystwa muzycznego, kapelmistrzem Filharmonji. Jako kompozytor niepospolicie płodny (sonaty, uwertura koncertowa, poematy symfoniczne, obrazy fantastyczne, kwartety, opery, operetki, obrazy sceniczne, kantaty, liczne drobne utwory, śpiewniki, fantazje choreograficzne), twórca na wskroś polski, wybitnie oryginalny, głęboki, bogaty w świeże pomysły, postępowy. Zdobył sobie bardzo wielką popularność.
161. Ul. Nowa. (Śródmieście, centrum. Od Starego Rynku do placu Wolności). Na planie miasta z r. 1618 znajduje się na linji obecnej Nowej uliczka, prowadząca od Rynku do muru. Pewnych o niej wszakże wiadomości niema. W wiekach późniejszych nie istniała. Przebito ją dopiero w r. 1838, stwarzając pierwszorzędną drogę komunikacyjną. Nazwano ją ulicą „Nową”. W brzmieniu polskiem ustalono urzędowo nazwę 29. 8. 1919.
162. Nowy Rynek. (Stare Miasto. Łączy ul. Gołębią, Kozią, Ślusarską, Wietrzną i Za Bramką). Na miejscu jego stał wielki i świetny kościół farny pod wezwaniem św. Marji Magdaleny. Zniszczony w końcu XVIII. wieku, ostatecznie w r. 1803 przez pożar zrujnowany i niebawem przy odbudowie miasta z ziemią zrównany, a teren zmieniony w Nowy Rynek. W brzmieniu polskiem ustalono nazwę urzędowo 16. 6. 1919.
163. Odskok. (Św. Łazarz, wschód. Od ul. Głogowskiej do Dworca Centralnego). Powstała w r. 1910 i otrzymała nazwę „ul. Centralnej” (Zentralstr.). Od 12. 4. 1920 zwie się ulica ta „Odskok”. Nazwa charakterystyczna dla małej uliczki.
164. Ul. Oficerska. (Pas forteczny na północy Śródmieścia. Od ul. Na Podgórniku do Wałów Księcia Józefa). Powstała w r. 1907 i otrzymała w r. 1918 nazwę „ul. Haake'go”. Od 5. 1. 1920 zwie się „ul. Oficerską”. Nazwę taką wybrano z powodu sąsiedztwa kasyna oficerskiego i koszar.
165. Ul. Ogrodowa. (Śródmieście, południe. Od ul. Półwiejskiej do ul. Franciszka Ratajczaka). W średniowieczu w okolicy dzisiejszej ulicy „Ogrodowej” powstało przedmieście zwane „Nowemi Ogrodami” albo „Nową Wsią”. Przedmieście to, stojące pod jurysdykcją miejską, istniało w każdym razie już w r. 1430. Nazwa ulicy nadana w XIX. wieku przypomina dawne przedmieście. (Po niemiecku zwana „Gartenstrasse”, gdy „Neue Gartenstrasse” była na św. Łazarzu). Nazwa w brzmieniu polskiem ustalona urzędowo 16. 6. 1919.
166.[4] Ogród Zoologiczny. (Między ul. Zwierzyniecką, ul. Gajową i ul. Bukowską, w pobliżu ul. Kraszewskiego). Powstał w roku 1873 z inicjatywy prywatnej. Jest obecnie własnością miasta pod specjalnym zarządem. — Ogród Zoologiczny nie stanowi oficjalnie odrębnej jednostki topograficznej.
167. Ul. Orzeszkowej. (Św. Łazarz, północ. Od ul. Matejki do ul. Śniadeckich). Przejęta w r. 1900 wraz z gminą Św. Łazarz. Zwała się za czasów niemieckich „ul. Schillera”. Od 5. 1. 1920 nosi nazwę „ul. Orzeszkowej”.
- *) Eliza Orzeszkowa z Pawłowskich urodziła się w r. 1842 koło Grodna, umarła w r. 1916. Najwybitniejsza powieściopisarka polska. Wydała wielką ilość powieści, poruszających często zagadnienia wielkiej wagi. Najbardziej znane utwory: Nad Niemnem, Cham, Bene nati, Eli Makower, Meir Ezofowicz, Na dnie sumienia, Marta.
168. Ul. Ostatnia. (Górczyn, południe. Od ul. Łazarskiej na wschód, na południe od toru kolejowego). Przejęta w r. 1900 z Górczynem. Za czasów niemieckich nosiła nazwę „ul. Uhlanda”. Od 14. 8. 1920 zwie się „ul. Ostatnią”. Jest to istotnie ostatnia ulica na Górczynie, licząc od Starego Rynku i w roku nazwania również najbardziej oddalona od Ratusza.
169. Ostrówek. (Śródka. Od mostu Cybińskiego do Śródki). Prawdopodobnie najstarsza (przedhistoryczna) część Poznania. Stoi na miejscu dawnej autonomicznej osady miejskiej zwanej „Ostrów“. Ostrów otrzymał w w. XV. prawo magdeburskie. Był własnością kapituły poznańskiej. Dzisiaj Ostrowem zwiemy t. zw. wyspę tumską. Część ta dawniej nie posiadała osobnej organizacji, miasto Ostrów zaś stało między Cybiną i Śródką. Była to osada zawsze drobna. Dla odróżnienia od Ostrowa Tumskiego wprowadziła się nazwa Ostrówek, która pozostała przy ulicy. Ostrów wcielono do Poznania w r. 1800. Nazwę „Ostrówek” (używaną także za czasów niemieckich) aprobowano urzędowo 16. 6. 1919.
170. Ostrów Tumski. (Ostrów. Od mostu Bolesława Chrobrego do mostu Cybińskiego). Razem z Ostrówkiem najstarsza pewnie część Poznania. Ostrów Tumski (Summum Posnaniense) nie miał dawniej własnej organizacji, stanowiąc całkowicie własność kościelną. „Ostrowem” zwano natomiast odrębne miasto w miejscu dzisiejszego Ostrówka. Być może, że liczono jednakże Ostrów i Ostrów Tumski jako jedną całość, jurysdykcja świecka jednakże nie obejmowała Ostrowa Tumskiego. Ulica zwana dzisiaj Ostrowem Tumskim, za czasów niemieckich nosiła miano „Przy Tumie” (Am Dom). Nazwę „Ostrów Tumski” wprowadzono urzędowo 29. 8. 1919.
171. Ul. Owocowa. (Chwaliszewo. Od Chwaliszewa do Tylnego Chwaliszewa). Stara uliczka przedmieścia Chwaliszewskiego. Nazwa przyjęła się w XIX. wieku (ulica Owocowa, Fruchtgasse). Próbowano ją w r. 1903 złączyć w jedną całość z ul. Targową, stanowiącą przedłużenie Owocowej ku północy, jednakże zmiany nie przeprowadzono. Nazwy ulic Targowej i Owocowej pozostają w związku z Starem Targowiskiem, ku któremu prowadzą.
W brzmieniu polskiem ustalono nazwę urzędowo 29. 8. 1919.
172. Ul. Palacza. (Górczyn. Od ul. Łukaszewicza do szosy okrężnej). Przejęta w r. 1900 wraz z Górczynem. Nosiła za czasów niemieckich nazwę „ul. Lessinga”. Przy niej leżała osobna osada nazywana stale „folwarkiem Palacza” (Vorwerk Palacz). Za czasów polskich otrzymała 14. 8. 1920 nazwę „ul. Palacza”, według tegoż folwarku oraz nazwiska sławnego sołtysa górczyńskiego, patrjoty polskiego.
- *) Maciej Palacz (sławny poznański patrjota-chłop) urodził się r. 1812 w Górczynie. Był sołtysem Górczyna. Na czele chłopów górczyńskich czynił przygotowania do powstania 1846, za co skazany został w procesie berlińskim, wziął udział w powstaniu 1848 r. Piękna postać wodza powstańców — chłopa zajmuje ważną kartę w dziejach ludu polskiego. Umarł w roku 1885. Równocześnie z nim sądzony był w r. 1847 m. i. Jan Palacz.
173. Ul. Pamiątkowa. (Wilda, południe. Od ul. Fabrycznej do ul. Dąbrówki). Przejęta w r. 1900 z gminą wildecką. Nosiła za czasów niemieckich nazwę „ul. Wrangla”. Pozatem plac projektowany przy zbiegu ulic Pamiątkowej i Dąbrówki zwał się placem Wrangla. Władze polskie nazwy te zniosły, ale nie nadały placowi nowej nazwy, ponieważ plac jeszcze nie istnieje i nazwa niemiecka nawet nie została ogłoszoną urzędowo. Ulica zwie się od 12. 4. 1920 „ul. Pamiątkową”, i to dlatego, że w miejscu tem projektowano kościół pamiątkowy (wprowadzenia chrześcijaństwa), który później stanął w postaci kościoła Ojców Zmartwychwstańców.
174. Park Marcinkowskiego. (Nowe Miasto, zachodni pas forteczny. Między Wałami Zygmunta Starego i cmentarzami). Otrzymał w r. 1906 nazwę „parku Schillera”. Od 16. 6. 1919 zwie się „parkiem Marcinkowskiego”. Karol Marcinkowski spoczywał w pobliżu na starym cmentarzu świętomarcińskim.
(Życiorys ob. przy „alejach Marcinkowskiego”).
175. Park Moniuszki. (Nowe Miasto, pas poforteczny, zachód. Między ul. Noskowskiego, al. Chopina i ul. Libelta). Zwany dawniej popularnie ogrodem „Fehlana”, w r. 1906 przezwany „parkiem Goethego”, a pospolicie zwany „parkiem miejskim”. Za czasów polskich ogłoszono 29. 8. 1919 nazwę „park Miejski“, którą zmieniono 13. 6. 1921 na „park Moniuszki”. W roku 1924 stanął w parku pomnik Moniuszki (przedtem już — 1923 — pomnik Chopina).
- *) Stanisław Moniuszko urodził się 1820 r., umarł r. 1872. Mieszkał w Wilnie. Najwybitniejszy obok Chopina kompozytor polski, twórca grywanych dotąd oper narodowych „Halka”, „Straszny Dwór” i „Hrabina”, tudzież muzyki do licznych pieśni polskich.
176. Park Wilsona. (Św. Łazarz, centrum. Okolony ulicami Głogowską, Berwińskiego, Matejki, blisko ul. Orzeszkowej i ul. Śniadeckich). W roku 1834 powstało Towarzystwo ku upiększeniu miasta, propagujące ogrodnictwo, zadrzewianie ulic itp. Towarzystwo to założyło szkółkę drzewną, która rozwinęła się później na ogród botaniczny, przejęty przez miasto. „Ogród Botaniczny” stanowił osobną jednostkę topograficzną. Dawną nazwę zatwierdziły władze polskie 16. 6. 1919. Później powstał w pobliżu ul. Dąbrowskiego na zachodzie miasta ogród botaniczny w właściwem słowa tego znaczeniu. Z okazji święta 150-lecia ogłoszenia niepodległości Stanów Zjednoczonych nazwano oficjalnie dnia 4. lipca 1926 dawny Ogród Botaniczny na Łazarzu „Parkiem Wilsona”.
- *) Woodrow Wilson, profesor uniwersytetu, był prezydentem Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej w czasie wielkiej wojny. Wysunął przy pertraktacjach pokojowych zasadę oswobodzenia narodów ujarzmionych, gorąco opiekując się sprawą Polski, która zjednoczenie swe w wielkiej mierze jemu zawdzięcza. W uznaniu ogromnych dla sprawy polskiej zasług nazwano piękny park poznański imieniem Wilsona i ustawiono głaz pamiątkowy 4. lipca 1926.
177. Ul. Piaskowa. (Śródmieście, północ. Od Tamy Garbarskiej do ul. Szyperskiej). Ulica powstała i otrzymała nazwę w pierwszej połowie XIX. wieku. Leżąc na terenie suchym w przeciwieństwie do otaczających ją obszarów dawniejszych łąk dominikańskich, otrzymała odpowiednią nazwę (ul. Piaskowa, po niemiecku: Sandstrasse). W brzmieniu polskiem ustalono oficjalnie nazwę 16. 6. 1919.
Przy ul. Piaskowej 5 istnieje zaułek bardzo zaniedbany zwany przez pół wieku zaułkiem Barlebena (według właściciela). W r. 1922 próbowano nadać zaułkowi nazwę, odstąpiono jednakże od projektu, i skasowano odrębną nazwę dla uliczki prywatnej, licząc ją do Piaskowej. Przy dokładniejszych określeniach topograficznych używa się na ogół nazwy: zaułek przy ul. Piaskowej.
178. Piekary. (Śródmieście, połd.-zach. Od św. Marcina do ul. Ogrodowej). Istniało dawniej osobne przedmieście zwane Piekarami, na którem według świadectwa Łukaszewicza koncentrowali się piekarze. Ulica zachowała stale dawną nazwą (w niemieckiem „Bäckerstr.”). W brzmieniu polskiem ustalono nazwę urzędowo 16. 6. 1919.
179. Piotrowo. (Piotrowo. Od Tamy Berdychowskiej do drogi na Miasteczko). Dawniej osada odrębna przez kapitułę poznańską wyposażona w pewne prawa autonomiczne. W XVIII. i XIX. wieku już tylko maleńka.
W r. 1896 Piotrowo wcielone zostało do miasta. Ulicę „Piotrowo” Niemcy zwali „Kanonjerską“ (Kanonierstr.). Od 16. 6. 1919 zwie się „Piotrowo”[5]. Oznaczenie to zachowuje nazwę samodzielnego osiedla, o którego istnieniu dzisiaj już mało kto wie, jakkolwiek osada zrosła się dotąd jedynie z Berdychowem, a nie z większym kompleksem miejskim.
180. Plac Bergera. (Wilda centrum, tuż przy Rynku Wildeckim). W początkach XX. wieku wyodrębniony jako jednostka topograficzna i nazwany „placem Bergera” przez wzgląd na położony obok zakład im. Bergera. Nazwa placyku pozostała dotąd także za czasów polskich (ogłoszona 14. 8. 1920).
- *) Gotthilf Berger, ur. 1794 w Poznaniu, zmarł 1874 tamże, Niemiec, należał do najofiarniejszych obywateli poznańskich. Był tutaj właścicielem przedsiębiorstwa drzewnego, później radnym, członkiem magistratu i posłem na sejm pruski. Darował 1861 poważną sumę pieniędzy na budowę wyższej szkoły realnej (obecnego gimnazjum matematyczno-przyrodniczego), ufundował zakład dla starców swego imienia. — Jest to druga, obok ulicy Lenaua, nazwa topograficzna według osobistości niemieckiej, rzeczywiście zachowana.
181. Plac Bernardyński. (Śródmieście, południe. Łączy Wielkie Garbary, ul. Raczyńskich, ul. Długą, ul. Zieloną, Za Bramką). W średniowieczu i wiekach następnych kościół Bernardyński tworzył niejako ośrodek przedmieścia „Piaski” (kościół i klasztor powstał w połowie XV. wieku). Na planie z r. 1618 widoczny już jest przed kościołem plac. Regulacja obecnego placu nastąpiła dopiero w XIX. wieku. W tym też czasie przyjęła się nazwa „pl. Bernardyńskiego” (Bernhardinerplatz). W brzmieniu polskiem ustalono nazwę oficjalnie 16. 6. 1919.
182. Plac Prezydenta Drwęskiego. (Wilda, północ. Od ul. Towarowej do ul. Przemysłowej). Teren ten należący do fortecy dawniejszej, zwał się kiedyś popularnie u Niemców „Tambourloch”. W r. 1905 wygładzony otrzymał niebawem nazwę „placu Liwonjusza”. Ponieważ w rzeczy samej placu regularnego nie było, skasowano 15. 11. 1919 nazwę niemiecką, nie wprowadzając polskiej. W r. 1921, gdy odbył się pierwszy Targ Poznański, część wystawy znalazła się na tym placu. Po śmierci twórcy Targów prezydenta miasta Drwęskiego plac ochrzcono jego nazwiskiem (13. 6. 1922).
- *) Jarogniew Drwęski (ur. 1875 w Glinnie, um. 1921 w Poznaniu), kształcił się w Poznaniu i Berlinie, praktykował w Poznaniu jako adwokat. W latach 1904—1905 i 1914—18 był członkiem Rady miejskiej. W r. 1918 wyniesiony przez Radę robotników i żołnierzy na prezydenta miasta, pełnił obowiązki te do śmierci. Spolszczył administrację, powołał do życia Operę i Targi Poznańskie, pracował usilnie w dziedzinie aprowizacji miasta.
183. Plac Działowy. (Śródmieście, północ. Od ul. Babińskiego do św. Wojciecha). Plac ten stanowił w wiekach starszych ogród klasztoru Karmelitów. W r. 1801 usunięto klasztor, a majątek oddano wojsku. Ogród zamieniono w czasie Prus Południowych na „plac paradowy”. Później odbywały się na nim ćwiczenia artylerji, nazwany przeto został „placem Działowym” (Kanonenplatz).
Plac Działowy jako plac nie jest uregulowany, a raczej zajęty ponownie pod ogród i małe boisko wojskowe. Do użytku publicznego pozostaje tylko ulica stanowiąca wschodnią część placu (założona w r. 1844) i ta ulica nosi nazwę „pl. Działowy”. W brzmieniu polskiem ustalono urzędowo nazwę 29. 8. 1919.
184. Plac Karmelicki. (Pas poforteczny na południu Śródmieścia. Między Wałami Jagiełły i Wałami Królowej Jadwigi). Powstał na terenie pofortecznym i otrzymał w r. 1908 nazwę „pl. Karmelicki” (Karmeliterplatz). Nazwa wzięta jest od pobliskiego kościoła pokarmelickiego — Bożego Ciała. Nazwę polską ustalono urzędowo 16. 6. 1919.
185. Plac Św. Krzyski. (Śródmieście, centrum. Łączy ulice Szkolną, Wrocławską, Strzelecką, Półwiejską, św. Józefa, Romana Szymańskiego, Św. Marcin i Podgórną). Na bramie wrocławskiej stał w średniowieczu krzyż cudowny, który wedle legendy w r. 1522 wybawił niewinnie skazanego tuż przed egzekucją od śmierci. Krzyż ten w r. 1652 przeniesiono do Katedry. Przed starą bramą wrocławską stał szpital dla trędowatych z kaplicą św. Krzyża i w pobliżu kilka domów. Teren ten określano ogólnie „przed bramą Wrocławską”. W wieku XIX. wybudowano kościół kalwiński św. Piotra (1838) i plac powstały otrzymał nazwę niemiecką pierwotnie „Petrikirchplatz”, później „Petriplatz” — plac Piotra. W czasach polskich sięgnięto do starej tradycji. Od 29. 8. 1919 zwie się „pl. św. Krzyskim”.
186. Plac Niepodległości. (Nowe Miasto, pas poforteczny, północ. Łączy Wały Leszczyńskiego, Wały Kościuszki, Wały Ks. Józefa i ul. Północną). Powstał na terenie pofortecznym i otrzymał w r. 1912 nazwę „pl. Północny” (Nordplatz). Od 5. 1. 1920 zwie się „pl. Niepodległości”. Trzy nazwy placów przypominają wolność i całość państwa polskiego: w centrum plac Wolności, na północy plac Niepodległości, na południu plac Zjednoczenia. Równocześnie wyobrażają w pasie fortecznym plac Zjednoczenia fakt historyczny zjednoczenia dzielnic polskich w końcu wieku XIII. wzgl. w wieku XIV., a plac Niepodległości w pobliżu Wałów Kościuszki i Wałów Ks. Józefa fakty historyczne utraty niepodległości po powstaniu Kościuszkowskiem i chwilowego odzyskania niepodległości za czasów Księstwa Warszawskiego, i w tem ostatniem zrozumieniu plac ten należy do systemu nazw na terenie wałowym, pofortecznym.
187. Plac Nowomiejski. (Nowe Miasto, centrum. Łączy ulice 3. Maja, Pocztową, Młyńską, Cieszkowskiego i Sew. Mielżyńskiego). Powstał w pierwszej połowie wieku XIX. jako plac centralny nowego miasta, to znaczy miasta stworzonego poza średniowiecznemi murami „starego miasta”, w myśl planu rozbudowy, opracowanego po wielkiem zniszczeniu miasta przez pożar w r. 1803. Nosił pierwotnie nazwę „Rynku Nowomiejskiego” (Neustädtischer Markt). Wcześnie, bo już w roku 1866 żądało prezydjum policji zmiany nazwy na „plac Królewski” (ul. Cieszkowskiego zwała się już Królewską). Magistrat zgodził się na zmianę tę dopiero w r. 1885, gdy po przebudowie placu nie można go było nadal nazywać rynkiem.
Za czasów polskich wrócono w zasadzie do starej nazwy, wprowadzając 29. 8. 1919 „plac Nowomiejski”. Jest to jedyna nazwa przypominająca dzisiaj, że miasto poza staremi murami zwało się nowem miastem. Nazwa przeto jest słuszna.
188. Plac Orawski. (Sołacz. Łączy ulice Kujawską, Podolską, Wołyńską i aleję Małopolską). Powstał w r. 1909 i otrzymał w roku 1910 nazwę placu Turyngskiego (Thüringerplatz).
Od 29. 3. 1921 zwie się placem Orawskim, przypominając na równi z placem Spiskim terytorjum Spiżu i Orawy, o które Polska z Czechosłowacją prowadziła dłuższą walkę dyplomatyczną.
189. Plac Sapieżyński. (Śródmieście, centrum. Między ulicami Pocztową i Babińskiego). W średniowieczu teren zajęty głównie pod cegielnie. Plac zabudowany po r. 1803. Do r. 1876 południową część placu zajmował staw Bogdanki. Nazwa pochodzi stąd, że teren placu należał ongi do rodziny Sapiehów. Nazwa stosowana była już w początku XIX. wieku i weszła w użycie urzędowe. W brzmieniu polskiem ustalono nazwę oficjalnie 16. 6. 1919.
190. Plac Spiski. (Sołacz. Łączy ulice Podolską, Śląską i aleję Małopolską). Powstał w r. 1909 i otrzymał w r. 1910 nazwę „placu Huggenberga”. Od 29. 3. 1921 zwie się „placem Spiskim”, przypominając na równi z placem Orawskim, Spiż i Orawę utracone przez Polskę na rzecz Czechosłowacji.
191. Plac Stawny. (Śródmieście, północ. Łączy Wielkie Garbary, Małe Garbary i ul. Stawną). W miejscu tem był jeszcze w połowie wieku XIX. staw Bogdanki. Staw zasypano i utworzono plac, który Magistrat w r. 1870 uchwalił nazwać „Stawnym” (Teichplatz). Formalnie wprowadzono nazwę tę w r. 1879. W brzmieniu polskiem ustalono nazwę urzędowo 16. 6. 1919.
192. Plac Wolności. (Nowe Miasto, centrum. Łączy aleje Marcinkowskiego i ulice Rzeczypospolitej, Trzeciego Maja, 27 Grudnia i Franciszka Ratajczaka). Teren ten, należący w dawnych wiekach do przedmieścia Kondorfu, był w wieku XVI. własnością Muszyńskich. Od nich otrzymał później nazwę „Musza góra”, zmienioną z czasem na „Mysza góra”. W r. 1780 stało na niej kilka chat. W r. 1794 założono tutaj drugie targowisko miejskie. Przy odbudowie miasta w r. 1804 stworzono wielki plac centralny, usuwając cmentarz żydowski, który graniczył z placem prawie na całej linji północnej placu. Niemcy nazwali plac „Wilhelmowskim”. W czasach Księstwa Warszawskiego zwano go „placem Napoleona”. Później Niemcy przywrócili pierwszą nazwę i utrzymali do r. 1918. Od 16. 6. 1919 plac zwie się „placem Wolności”. Przez czas krótki zachodnia ulica przy placu zwała się „ulicą Franciszka Ratajczaka” (od 20. 4. 1920 do 23. 5. 1921), poczem zmianę tę usunięto. Najważniejszy plac przypomina odzyskanie wolności, a ulice w okół niego wielkie również noszą miana. Na placu Wolności rozpoczęło się zwycięskie powstanie Wielkopolski 27 grudnia 1918, które zadecydowało o wyzwoleniu Poznania i Wielkopolski z pod jarzma pruskiego. Świetny ten czyn nazwa placu przypominać będzie potomnym.
193. Plac Zjednoczenia. (Pas forteczny na południowym wschodzie Śródmieścia, nieuregulowany. Przy Warcie i Wałach Kazimierza Wielkiego). Powstał po zburzeniu fortyfikacyj lewobrzeżnych w r. 1905 i otrzymał nazwę „placu Zollernów” (Zollernplatz). Dotychczas nie zabudowany. Od 5. 1. 1920 zwie się „placem Zjednoczenia”. Placem tym rozpoczyna się pas wałowy przypominający w kolejności chronologicznej naczelne osobistości i najważniejsze wydarzenia z historji polskiej. Nazwy historyczne aż do połowy wieku XIII. pozostawiono prawemu brzegowi, który po usunięciu fortyfikacyj otrzyma pas o odpowiednich nazwach. Uczyniono to dlatego, że miasto lewobrzeżne powstało w r. 1253. Od tej daty pierwszem wiekopomnem wydarzeniem było zjednoczenie rozdzielonej na księstewka dynastyczne Polski, zapoczątkowane przez koronację Przemysła II. Pogrobowca, a przeprowadzone przez Łokietka (w lwiej części). Fakt ten upamiętnić ma „plac Zjednoczenia”. W zrozumieniu tem użyty jest na tem miejscu, przed Wałami Kazimierza Wielkiego. W znaczeniu przenośnem, że tak powiemy, przypomina nazwa ta razem z placami Wolności i Niepodległości, w trzech stronach Śródmieścia, wolność narodu.
194. Ul. Pocztowa. (Nowe Miasto, centrum. Od ul. Rynkowej do placu Nowomiejskiego). Założona w r. 1804 i nazwana „ul. Fryderykowską”. W wiekach dawnych część jej wschodnia stanowiła osadę Glinki, reszta zaliczała się do przedmieścia Kondorfu.
Za czasów polskich przez czas pewien zwała się ulica ta „Glinki”, przypominając tem samem stare osiedle. Nazwa ta niestety nie utrzymała się, jak podobne nazwy, mające przywieść ku pamięci dawną topografję (Wymykowo etc.). Od 5. 1. 1920 zwie się „ul. Pocztową” przez wzgląd na gmach urzędu pocztowego przy niej zbudowany.
195. Ul. Podgórna. (Śródmieście, centrum. Od placu św. Krzyskiego do alei Marcinkowskiego). Za czasów pierwszej Rzeczypospolitej uważana była za przedłużenie ul. Wrocławskiej poza bramą i nazywana niekiedy ulicą Wrocławską. Własną nazwę „ul. Podgórna” (Bergstr.) otrzymała w r. 1801. Ściśle zabudowana została po r. 1803.
W czasie wojny 1914—1918 Niemcy ulicę tę przezwali „ul. Hindenburga”, który urodził się przy tej ulicy w domu nr. 7 (właściciel obecny Spółka Pedagogiczna).
Polacy przywrócili dawną nazwę. Od 29. 8. 1919 ulica zwie się „ul. Podgórną”. Nazwa charakterystyczna, gdyż ulica ta od Starego Miasta prowadzi wyraźnie w górę.
196. Podgórnik. (Pas poforteczny na północy Śródmieścia. Między ul. Oficerską, torem kolejowym, ul. Ku Cytadeli i Na Podgórniku). Tak zwano oddawna teren, na którym stał b. młyn Kratochwilla i młyn sam. (Po niemiecku Kernwerksmühle). Zdaje się, że nazwa ta za czasów niemieckich nie była ogłoszona oficjalnie, choć powszechnie używana. Od dnia 16. 6. 1919 wprowadzono urzędowo nazwę „Podgórnik”.
197. Ul. Podhalańska. (Sołacz. Od ul. Kujawskiej do ul. Wołyńskiej). Powstała w r. 1909 i otrzymała w r. 1910 nazwę „ul. Nasawskiej” (Nassauerstr.). Od 29. 3. 1921 zwie się „ul. Podhalańską”.
198. Ul. Podlaska. (Sołacz. Od ul. Niestachowskiej do ul. Sołackiej). Powstała w r. 1909 i otrzymała w r. 1910 nazwę „ul. Śląskiej”. (Obecna Śląska jest w innem miejscu). Od 29. 3. 1921 zwie się „ul. Podlaską”.
199. Ul. Podolska. (Sołacz. Od ul. Wołyńskiej do ul. Śląskiej). Powstała w r. 1909 i otrzymała w r. 1910 nazwę „ul. Westfalskiej” (Westfalenstr.). Od 29. 3. 1921 zwie się „ul. Podolską”.
200. Podwale. (Prawy brzeg Warty. Od Starej Warty na północy Ostrowa, w okół Śródki przy dawnej Bramie Warszawskiej do Bramy Kaliskiej wzgl. Tamy Berdychowskiej; dla odcinka Stara Warta—Cybina nazwa praktycznie nie używana). Podwale stanowi pozostałość dawniejszej „ulicy Wałowej”, stworzonej przez fortyfikacje XIX. wieku (1828—1874). Ulica ta okalała całe Stare Miasto lewobrzeżne i prawobrzeżne. W skład jej wchodził cały pas, noszący obecnie nazwę wałów różnego imienia, jednakże tam, gdzie wały mają dwie równoległe ulice, do ulicy Wałowej należały tylko ulice bliższe centrum miasta. Już w r. 1870 Magistrat uchwalił podzielić ulicę Wałową na odcinki, projektując po prawym brzegu Warty ulice wałowe Tumską, Śródecką i Berdychowską. Zmiany tej nie wprowadzono. Później wyodrębniono jeszcze przed zburzeniem fortyfikacyj ulice Dolną Wałową i Górną Wałową, po usunięciu fortyfikacyj zniesiono resztki ulicy Wałowej, nadając inne nazwy stworzonym nowo odcinkom. Droga prawobrzeżna pozostała ulicą Wałową.
Za czasów polskich ulica ta otrzymała 16. 6. 1919 nazwę „Podwale”. (Forma językowo i logicznie słuszniejsza niż „ul. Wałowa”).
201. Ul. Polna. (Jeżyce, zachód. Od ul. Dąbrowskiego do ul. Bukowskiej z przedłużeniem do ul. Grunwaldzkiej). Przejęta w roku 1900 wraz z gminą jeżycką. Nazwa w brzmieniu polskiem ustalona 29. 8. 1919. Nazwa charakterystyczna, gdyż ulica ta stanowiła w Jeżycach i stanowi dotąd granicę zabudowań zwartych miejskich, poczem następują pola orne.
202. Ul. Pomorska. (Sołacz. Od ul. Podlaskiej do al. Małopolskiej). Powstała w r. 1909 i otrzymała w r. 1910 nazwę „ul. Pruskiej” (Preussenstr.). Od 29. 3. 1921 zwie się „ul. Pomorską”.
203. Ul. Poplińskich. (Wilda, zachód. Od ul. Szwajcarskiej do ul. św. Czesława). Powstała jako ulica i otrzymała w r. 1908 nazwę „Przy Ogrodzie Różanym” (Am Rosengarten). Od 14. 8. 1920 zwie się „ul. Poplińskich”.
- *) Antoni (ur. 1797, † 1868) i Jan (ur. 1796 † 1839) bracia Poplińscy, Wielkopolanie, zasłużeni profesorowie gimnazjalni i krzewiciele ruchu umysłowego w Wielkopolsce. Jan był założycielem cennego czasopisma „Przyjaciel Ludu“ (1834) i jego redaktorem oraz wydawcą podręczników szkolnych.
204. Ul. Powstańcza. (Wilda, wschód. Od Górnej Wildy do ul. św. Jerzego z przedłużeniem do ul. Traugutta). Powstała w r. 1913 i otrzymała nazwę „ul. Lützowa“. Idąc za myślą zasadniczą nazwy niemieckiej (Lützow był dowódcą powstańców), władze polskie nazwały ulicę tę „ul. Powstańczą“ (ogłoszono 12. 4. 1920), poświęcając ją pamięci uczestników wszystkich powstań polskich: od Kościuszkowskiego przez listopadowe, marcowe i styczniowe do wielkopolskiego.
205. Ul. Poznańska. (Jeżyce, północ. Od ul. Kościelnej do ul. Jasnej przy torze kolejowym). Przejęta w r. 1900 z gminą jeżycką, rozumiała się w Jeżycach jako prowadząca do Poznania, zanim zbudowano most Teatralny. Przed uregulowaniem dawnych terenów fortecznych sięgała poza tor kolejowy w stronę wschodnią. Mimo włączenia Jeżyc do Poznania, nazwa ulicy wysoce zaludnionej utrzymała się. Próbowano za czasów polskich nazwę tę zmienić, ale i wtenczas zachowała się, ustalona urzędowo w brzmieniu polskiem 15. 11. 1919.
206. Ul. Północna. (Śródmieście, północ. Od placu Niepodległości do Tamy Garbarskiej). Otrzymała charakter ulicy przy zbudowaniu rzeźni miejskiej w r. 1900. Stanowiła ona w stosunku do rzeźni ulicę północną i taką też otrzymała nazwę (Nordstr.), gdy równoległa jej z drugiej strony rzeźni zwała się „ul. Południową“ (dzisiaj Grochowemi Łąkami). Nazwę ulicy Północnej zachowano, ustalając ją w brzmieniu polskiem 16. 6. 1919, a zachowano dlatego, że istotnie jest ulicą wybitnie północną w śródmieściu.
207. Ul. Półwiejska. (Śródmieście, południe. Od pl. św. Krzyskiego do b. Bramy Wildeckiej, w przedłużeniu Górna Wilda). W wieku XV. część południowa obecnej ulicy stanowiła ośrodek przedmieścia Półwieś; część północna zaś — bliżej bramy Wrocławskiej — była osiedlem kołodziejskiem, zwanem „Stelmachy“. Półwieś utrzymała się przez dalsze stulecia i nadała ostatecznie nazwę ulicy, zabudowanej gęsto po roku 1804. Dzisiaj nazwa ulicy tej należącej do najbardziej obciążonych ruchem, ma tylko historyczne znaczenie. W brzmieniu polskiem ustalono nazwę 16. 6. 1919.
208. Ul. Gen. Prądzyńskiego. (Wilda, zachód. Od ul. Roboczej do ul. Pamiątkowej). Przejęta w r. 1900 z gminą wildecką. Nazywana była za czasów niemieckich „ul. Gneisenaua“. Od 12. 4. 1920 zwie się „ul. Gen. Prądzyńskiego“.
- *) Ignacy Prądzyński (Wielkopolanin, wybitny strategik) urodził się 1792 r. w Wielkopolsce, umarł w r. 1850. Walczył w armji Napoleona, wykładał na szkole wojennej w Warszawie, wykonał plan kanału Augustowskiego, wielką rolę odegrał w powstaniu 1830/31 na stanowisku generała kwatermistrza i szefa sztabu. Uznawany za najlepszego strategika i wodza powstania listopadowego.
209. Ul. Prusa. (Jeżyce, centrum. Od ul. Dąbrowskiego po wschodniej stronie Rynku Jeżyckiego poza ul. Słowackiego; projektowana do ul. Zwierzynieckiej). Należała 1903—1907 do „ul. Anny“, dzisiejszej ul. Żórawiej. Wyodrębniona w r. 1907, otrzymała nazwę „ul. Heleny“ (Helenenstr.). Od 15. 11. 1919 zwie się „ul. Prusa“.
- *) Bolesław Prus (pseudonim; właściwie Aleksander Głowacki) urodził się w Puławach r. 1847, um. w r. 1912. Mieszkał i pracował w Warszawie. Wybitny powieściopisarz, dziennikarz i znawca spraw społecznych. Najsłynniejsze powieści: Placówka, Lalka, Emancypantki, Faraon.
210. Przebieg. (Nowe Miasto, pas forteczny, zachód. Od ul. Libelta do ul. Fredry; na odcinku ul. Wesoła — ul. Fredry praktycznie nazwa nie używana). Stanowił dawniej ścieżkę prywatną. Gdy w r. 1912 zaczęto przy dróżce tej stawiać budowle, otrzymała nazwę „ścieżka Rohra“ (Rohrscher Pfad). Od 5. 1. 1920 zwie się „Przebieg“. Nazwa uwydatnia, że nie jest to ulica w normalnem słowa tego znaczeniu.
211. Przecznica. (Jeżyce, południe. Od ul. Zwierzynieckiej do ul. Bukowskiej). Otrzymała charakter ulicy w r. 1906 i nazwana została „ul. Wittelsbachów“. Za czasów polskich ogłoszono 15. 11. 1919 nazwę „Przecznica“, bez uchwały Magistratu. Na tegoż interwencję zmieniono nazwę na „ul. Moniuszki“ (5. 10. 1920), wkrótce jednakże Magistrat przychylił się do uchwały Rady Miejskiej, i w końcu 1920 r. ustalono nazwę „Przecznica“. Nazwa charakterystyczna ze względu na kierunek ulicy.
212. Ul. Przemysłowa. (Wilda, zachód. Od Górnej Wildy do ul. Towarowej). Przejęta w r. 1900 z gminą wildecką, nosiła za czasów niemieckich nazwę „ul. Małgorzaty“ (Margarethenstr.). Od 12. 4. 1920 zwie się „ul. Przemysłową“. Nazwy ulic na skrajnym zachodzie Wildy, Fabryczna, Robocza i Przemysłowa, podkreślają dość wybitny charakter Wildy jako dzielnicy przemysłowej.
213. Przepadek. (Nowe Miasto, pas forteczny, północ. Od Wałów Leszczyńskiego i placu Niepodległości do drogi Urbanowskiej). Przepadkiem zwie się oddawna teren bagnisty przy tej ulicy. Nazwa ta zachowała się w części dzięki długiemu istnieniu młyna Katarzynek na Przepadku. Ulica samodzielna powstała dopiero w r. 1907 i nazwana została w r. 1908 „Przy Bramie Młyńskiej“ (Am Mühltor). Za czasów polskich Rada Ludowa przezwała mylnie Przepadkiem ulicę Cichą, co zatwierdziły władze właściwe i ogłosiły 16. 6. 1919. W dniu 14. 12. 1921 cofnięto jednakże nazwę tę dla ul. Cichej, przenosząc ją na b. ulicę „Przy Bramie Młyńskiej“. Ponieważ nie nadano ul. Cichej nowej nazwy, zachowały się przez czas pewien dwa „Przepadki“, tem więcej, że uchwały z 14. 12. 1921 nie przeprowadzono przez czas dłuższy. Dopiero 9. 1. 1924 wprowadzono nazwę ul. Cichej, ale właściwy Przepadek pozostał nieuregulowany. Wyjaśniono ostatecznie sytuację, wprowadzając 4. 12. 1924 nazwę „Przepadek“ dla ulicy łączącej Wały Leszczyńskiego z drogą Urbanowską.
214. Ul. Pusta. (Św. Łazarz, północ. Od ul. Głogowskiej do cmentarzy). Powstała w r. 1905 i nazwana została „ul. Hauffa“. Od 12. 4. 1920 zwie się „ul. Pustą“. Nazwa wówczas charakterystyczna, gdyż ulica pozostawała bez budynków i bez ruchu. Charakter ten zmienił się od chwili rozszerzenia terenów Targów Poznańskich w stronę ul. Pustej.
215. Ul. Raczyńskich. (Śródmieście, południe. Od placu Bernardyńskiego do b. Bramy Dębińskiej; przedłużenie: Droga Dębińska). Stanowiła dawniej część drogi Dębińskiej. Wyodrębnienie projektowano już w r. 1870, nie przeprowadzono go jednakże. Własną nazwę dostała (zdaje się) w r. 1905. Nazwa należy do tych wyjątkowych, które upamiętniały zasługi Polaków, a jednak wprowadzone były za czasów niemieckich. W brzmieniu polskiem ustalono nazwę 29. 8. 1919.
- *) Edward hr. Raczyński (Wielkopolanin, wielki syn Poznania) urodził się 1787 r. w Poznaniu, umarł tragicznie 1845 r. na wyspie jeziora Zaniemyskiego. Brał udział w wojnach napoleońskich, posłował na sejm 1812 r. Wspaniałomyślny mecenas nauk, wydał kilkadziesiąt tomów źródeł historycznych, łożył fundusze na wydanie dzieł poetów, ufundował bibljotekę Raczyńskich (1829) w Poznaniu, wodociągi w Poznaniu (studzienka Madonny w pobliżu ul. Raczyńskich), wzniósł pomnik Bolesława Chrobrego i Mieszka I. w Katedrze poznańskiej. Umysł bardzo wybitny, mąż szlachetny, niepospolicie ofiarny. Brał żywy udział w niektórych pracach politycznych, zwłaszcza jako deputowany na sejm W. Księstwa Poznańskiego. W nazwie „ul. Raczyńskich“ zawarte jest ponadto imię Kazimierza Raczyńskiego, ostatniego starosty generalnego Wielkopolski, który jako przewodniczący Komisji Dobrego Porządku 1780—84 położył bardzo wielkie zasługi około budowy miast wielkopolskich, zwłaszcza Poznania, który zawdzięcza mu np. restaurację Ratusza, starego zamku, budowę stylowego odwachu głównego, reorganizację cechów i w. i.
216. Ul. Franciszka Ratajczaka (Nowe Miasto, południe. Od ul. 27. Grudnia do ul. Towarowej). Część północna zabudowana została tuż po r. 1803, a niebawem zaludniła się ulica także w kierunku południowym. Ulica ta stanowi część dawnej Rycerskiej, która sięgała od pl. Nowomiejskiego do ul. Św. Marcina. W r. 1866 odłączono od niej odcinek od placu Wolności do Placu Nowomiejskiego, a pozostałą część nazwano Wielką Rycerską. Przedłużenie jej od Św. Marcina do dawnej Bramy Rycerskiej zwało się Małą Rycerską. Po włączeniu Wildy w r. 1900 ulica Rycerska w całości powiększyła się tak, że obejmowała nawet obecne Wierzbięcice. Wówczas nazwano obie ulice Rycerskie w Śródmieściu razem „ul. Rycerską“ (Ritterstr.), a przedłużenie tychże na Wildzie „Nową Rycerską“. Ulica Rycerska zwała się jednakże przez pewien czas „Starą Rycerską“, bo w r. 1906 uchwalono przezwać ją znowu na „ul. Rycerską“. „Nową Rycerską“ przemianowano w r. 1906 na „ul. Bittera“ (Bitterstrasse), pospolicie po polsku „Gorzką“ zwaną; wyodrębniono ponadto „ul. Lovoniusa“ (od Bramy Rycerskiej do Towarowej).
Za czasów polskich aprobowano nazwę „ul. Rycerskiej“ 29. 8. 1919 r., 14. 8. 1920 r. dodano do niej dawną „Livoniusstr.“. Toczyły się jednakże długie spory o ulicę im. Franciszka Ratajczaka, któremu poświęcono raz tę raz ową ulicę. Ostatecznie w dniu 23. 5. 1921 przezwano b. ulicę Rycerską i to aż do ul. Towarowej, „ulicą Franciszka Ratajczaka“. Wybrano właśnie tę ulicę, ponieważ na niej Ratajczak poległ 27. grudnia 1918 przy oblężeniu prezydjum policji przez powstańców.
- *) Franciszek Ratajczak należał do najdzielniejszych powstańców, którzy rozpoczęli walkę z Niemcami w dniu 27. grudnia 1918, i poległ jako jeden z pierwszych w boju o wolność Poznania i Wielkopolski.
217. Ul. Ratuszowa. (Stare Miasto, rynek. Ulica na rynku wzdłuż południowej ściany ratusza). Stara uliczka, istniejąca w średniowieczu, która dzieliła Ratusz od blizkich jatek i kramików na rynku. Zwała się ulicą Średnią już w 18, a potem także w 19. wieku (Mittelstr.). Od 14. 8. 1920 zwie się „ul. Ratuszową“ (ponieważ biegnie wzdłuż Ratusza).
218. Ul. Reya (Jeżyce, południe. Od ul. Sienkiewicza do ul. Słowackiego). Powstała w r. 1907 i otrzymała w r. 1909 nazwę „ul. Szarloty“ (Charlottenstr.). Od 15. 11. 1919 zwie się „ul. Reya“.
- *) Mikołaj Rey z Nagłowic, urodził się w r. 1505 w Żórawnie nad Dniestrem, umarł w r. 1569. Pierwszy poeta piszący w języku polskim. Najważniejsze utwory jego: Wizerunek własny człowieka poczciwego, Postylla, Zwierzyniec, Zwierciadło, Fraszki.
219. Ul. Robocza (Wilda, zachód. Od ul. Przemysłowej do ul. Fabrycznej). Przejęta w r. 1909 otrzymała niebawem nazwę „ul. Maybacha“ (Maybachstr.). Od 12. 4. 1920 zwie się „ulicą Roboczą“, tworząc z ulicami Fabryczną i Przemysłową grupę nazw, podkreślających charakter przemysłowy dzielnicy wildeckiej.
220. Św. Roch (Od mostu św. Rocha do szosy Kórnickiej. Nazwa ulicy i równocześnie dzielnicy). W r. 1562 ufundował Stanisław Górka na prawym brzegu Warty własne miasto mające stanowić konkurencję dla Poznania. Zgromadziły się w niem liczne zastępy rzemieślników, miasteczko posiadło w krótkim czasie rynek i kilka ulic. Ponieważ Górka wystawił miasteczko bezprawnie na gruntach wsi Rataj, stanowiącej własność Poznania, Poznań wszczął proces, wygrał go i zabrał w r. 1599 miasteczko, które niebawem podupadło. Miasto Górki zwało się pierwotnie „Łaciną“ i „Stanisławowem“. Później przyjęło się określenie „Miasteczko“, dotąd używane, oraz drugie „Św. Roch“, przyjęte od wezwania kościółka. Nazwa w brzmieniu polskiem oficjalnie ustalona 29. 8. 1919.
221. Ul. Rolna (Wilda, wschód. Od Górnej Wildy do ul. Wspólnej). Przejęta w r. 1900 z gminą wildecką (Ackerstr.). W brzmieniu polskiem nazwa ustalona 15. 11. 1919.
Nazwa charakterystyczna, gdyż ulica dotąd otoczona polami ornemi.
222. Ul. Różana (Wilda, zachód. Od Górnej Wildy, do ul. Stromej). Przejęta w r. 1900 z gminą wildecką, przedłużona w r. 1905. Nazwa w brzmieniu polskiem ustalona 12. 4. 1920.
Nazwa wywodzi swój początek od plantacji róż (ogrodu różanego Sterna), istniejącej tutaj w dawniejszych latach. Za czasów niemieckich ulica ta zwała się „Rosenstrasse“ a obecna ulica Poplińskich „Am Rosengarten“.
223. Rybaki (Śródmieście, południe. Od ulicy Strzeleckiej do Wałów Jagiełły). Przy jednej z dawniejszych odnóg Warty powstała prawdopodobnie w 13. wieku (choć wymieniona w dokumentach dopiero 1441) osada pod nazwą „Rybaki“, zamieszkała pierwotnie przez rybaków, którzy długo bronili się przed jurysdykcją miejską. Później osiadła tam także inna ludność. Osada miała własny rynek i kilka uliczek. Nazwa osady przeniosła się potem na ulicę. (W brzmieniu niemieckiem zwano ją „Fischerei“). W r. 1870 zamierzano cząstki ulicy obecnej wyodrębnić, zmian uchwalonych nie wprowadzono jednakże w życie. Używano potocznie tylko określenia „plac Rybacki“. Nazwa ulicy w brzmieniu polskiem ustalona 16. 6. 1919.
224. Rynek Górczyński. (Górczyn. Przy ul. Górczyńskiej.) Przejęty w r. 1900 z Górczynem. Zwał się za czasów niemieckich „Rynek w Górczynie“ (Markt in Gurtschin). Od 29. 8. 1919 nosi nazwę „Rynek Górczyński“. Plac ten stanowi ośrodek dawnej wsi Górczyn.
225. Rynek Jeżycki (Jeżyce, centrum. Między ul. Dąbrowskiego, ul. Prusa i ul. Kraszewskiego). Przejęty przez miasto w r. 1900 razem z gminą jeżycką. Nazwę oficjalną otrzymał w r. 1908. Nazwa ta obejmuje ściśle plac rynkowy i ulicę południową między ul. Prusa i ul. Kraszewskiego. W brzmieniu polskiem ustalono urzędowo nazwę 16. 6. 1919. Rynek ten stanowi centrum dawnej wsi, obecnej dzielnicy Jeżyce.
226. Rynek św. Łazarski (Św. Łazarz, południe. Między ulicami Małeckiego, Adama Jeskiego, Łazarską, Lodową, Onufrego Kopczyńskiego, Stanisława Karwowskiego i Calliera). Przejęty przez miasto w r. 1900 wraz z gminą św. Łazarską. Nazwę oficjalną otrzymał w r. 1908 („Rynek Łazarski“ — „Lazarusmarkt“). Nazwę polską „Rynek św. Łazarski“ ustalono urzędowo 16. 6. 1919. Plac ten stanowi pewien ośrodek dawniejszej wsi św. Łazarz.
227. Rynek Śródecki. (Śródka. Między Śródką, ulicami Bydgoską, Warszawską, Cybińską i Zaułkiem Katarzyńskim.) Plac istniejący prawdopodobnie od czasów średniowiecznych. Przeszedł w skład miast jako ośrodek starego odrębnego miasta Śródki w r. 1800. Nazwę swą zawsze nosił (po niemiecku „Schrodkamarkt“). W brzmieniu polskiem ustalono ją urzędowo 16. 6. 1919.
228. Rynek Wildecki. (Wilda, centrum. Między Górną Wildą i ulicami Strumykową, Przemysłową, Wierzbięcicami i Czajczą). Przejęty w r. 1900 razem z gminą wildecką. Nazywał się za czasów niemieckich „placem Bismarcka“. Od 16. 6. 1919 wprowadzono nazwę „Rynek Wildecki“. Jest to ośrodek dawnej wsi a obecnej dzielnicy Wilda.
229. Ul. Rynkowa (Stare Miasto. Od Starego Rynku do ulicy Pocztowej). W średniowieczu istniała już uliczka łącząca Rynek z młynem nad Bogdanką, który leżał w południowej części obecnego placu Sapieżyńskiego; nie wiadomo wszakże, czy biegła w tem miejscu co obecna, która zresztą odpowiada systemowi średniowiecznemu ulic miejskich. Nazwę otrzymała dopiero w r. 1870; nazwano ją wówczas „Marktgasse“, później prowadziła się Marktstrasse, w odróżnieniu od „Marktgasse“ na Chwaliszewie. W brzmieniu polskiem ustalono oficjalnie nazwę 29. 8. 1919.
230. Ul. Rzeczypospolitej. (Nowe Miasto, centrum. Od placu Wolności do ul. Pocztowej.) Zbudowana na terenie dawnego cmentarza żydowskiego po roku 1804. Za czasów niemieckich nosiła nazwę „ul. Lipowej“. Od 29. 8. 1919 zwie się „ul. Rzeczypospolitej“. Nazwa należy do systemu określeń o brzmieniu najdostojniejszem, zastosowanego w centrum Nowego Miasta.
231. Ul. Ludwika Rzepeckiego (Św. Łazarz, południe. Od ulicy Niegolewskich do ul. Chociszewskiego). Przejęta wraz z gminą św. Łazarską w r. 1900. Nazywała się dawniej „ul. Studzienną“ (Brunnenstrasse). Od 5. 1. 1920 zwie się „ulicą Ludwika Rzepeckiego“.
- *) Ludwik Rzepecki, (ur. 1832 w Wypalankach w pow. Obornickim; um. 1894 w Poznaniu), profesor matematyki i nauk przyrodniczych w szkole realnej w Poznaniu, należał do znanych pracowników społecznych w Poznaniu w drugiej połowie 19. wieku; był kolejno redaktorem pisma pedagogicznego Oświata (1865—67), współzałożycielem Gazety Wielkopolskiej (1872), redaktorem tygodnika Warta, tygodnika Oświata (1876), założył w r. 1877 Goniec Wielkopolski. Politycznie bardzo ruchliwy w obozie katolicko-ludowym.
232. Ul. Saperska (Wilda, południowy wschód. Od ul. Traugutta do ul. Wspólnej). Otrzymała charakter ulicy i nazwę (Pionierstr.) w r. 1915. Od 16. 6. 1919 zwie się „ul. Saperską“. Nazwę tę wybrano dla tego, że przy ulicy tej stoją koszary saperów.
233. Ul. Emilji Sczanieckiej (Św. Łazarz — południe. Od ulicy Łazarskiej do al. Okrężnej). Przejęta do miasta w r. 1900 wraz z gminą Św. Łazarz. Nazywała się za czasów niemieckich „ul. Jagowa“. Od 5. 1. 1920 zwie się „ul. Emilji Sczanieckiej“.
- *) Emilja Sczaniecka (1804—1896), Wielkopolanka, jedna z najpiękniejszych postaci niewieścich historji polskiej. W powstaniach 1830/31, 1848 i 1863 z wielkiem poświęceniem pielęgnowała rannych i zakładała szpitale wojenne, całe życie pracowała dla sprawy narodowej.
234. Ul. Sielska (Górczyn. Od ul. Łazarskiej do ul. Górczyńskiej). Przejęta przez miasto w r. 1900 wraz z Górczynem. Nazywała się za czasów niemieckich „ul. Hellmanna“. Od 14. 8. 1920 zwie się „ul. Sielską“. Nazwa charakterystyczna dla skromnej ulicy w dzielnicy dotąd jeszcze wybitnie rolniczej.
235. Ul. Siemiradzkiego (Św. Łazarz, zachód. Od ul. Ułańskiej do ul. Matejki). Powstała w r. 1903 i otrzymała nazwę „ul. Linne’go“. Od 15. 11. 1919 zwie się „ul. Siemiradzkiego“.
- *) Henryk Siemiradzki, urodził się w r. 1843 w Charkowie, umarł 1902 r. w Rzymie. Mieszkał w Rzymie. Bardzo wybitny malarz sławnych obrazów historycznych z dziejów starożytnego Rzymu i Hellady oraz z historji biblijnej. Wspaniały utwór jego „Żywe pochodnie Nerona“ mieści się w Muzeum Narodowem w Krakowie.
236. Ul. Sienkiewicza (Jeżyce, południe. Od ul. Kraszewskiego do ul. Mickiewicza, projektowane przedłużenie do ul. Jasnej). Ulica stanowiła do r. 1906 nieuregulowane przedłużenie ul. Szamarzewskiego, poczem — z powodu stawienia przy niej pierwszego budynku — w r. 1907 otrzymała nazwę „ul. Wettinów“ (Wettinerstr). Od 15. 11. 1919 zwie się „ul. Sienkiewicza“.
- *) Henryk Sienkiewicz urodził się 1845 roku w Siedleckim, umarł w r. 1916 w Vevey (Szwajcaria). Najwybitniejszy powieściopisarz polski, laureat Nobla, twórca sławnych powieści historycznych i społecznych oraz nowel. Wielki patrjota, który sławę swą wykorzystał dla dobra narodowego, broniąc dwukrotnie Wielkopolski: z powodu „sprawy wrzesińskiej“ i z powodu ustawy wywłaszczeniowej, nadto współdziałając w Komitecie Narodowym w Szwajcarji czasu wielkiej wojny. Najznaczniejsze utwory: Ogniem i mieczem, Potop, Pan Wołodyjowski, Krzyżacy, Quo vadis, Bez dogmatu, Rodzina Połanieckich, Legjony, Wiry, wśród nowel „Bartek zwycięzca“, „Hania“ i i.
237. Ul. Sienna (Chwaliszewo. Od Tylnego Chwaliszewa do zbiegu ul. Bednarskiej z Czartoryją). Otrzymała charakter ulicy i nazwę (po niemiecku „Flurstrasse“) w r. 1870. W brzmieniu polskiem ustalono oficjalnie nazwę 16. 6. 1919 w formie powszechnie od dawna przyjętej (choć nie mającej uzasadnienia, bo „Flur“ oznacza w tym przypadku pole, łan, a nie sień).
238. Ul. Sieroca (Stare miasto. Od ul. Koziej do ul. Franciszkańskiej). Uliczka w miejscu tem istniała już w wiekach dawniejszych, nie miała wszakże nazwy i brak o niej wogóle wiadomości. Znana jest dopiero w wieku 19. W r. 1832 otrzymało miasto klasztor pofranciszkański na cele opieki nad ubogimi i sierotami. Dawny sierociniec był przyczyną nazwy ulicy. W brzmieniu polskiem ustalono nazwę urzędowo 16. 6. 1919.
239. Ul. Skarbowa. (Nowe Miasto, południowy zachód. Od ul. Ratajczaka do Wałów Zygmunta Augusta). Powstała w r. 1877 i otrzymała nazwę „ul. Ludwiki“ (t. j. żony Antoniego Radziwiłła, namiestnika W. Ks. Poznańskiego). — Przy sposobności tej Magistrat przeprowadził w trzech instancjach spór kompetencyjny z prezydjum policji, przyczem opierał się nazwaniu ulicy tej według nazwiska (prezydjum policji żądało nazwy „ul. Kirchbacha“ albo też „ul. Cesarska“). — Od 5. 1. 1920 ulica ta zwie się „ul. Skarbową“. (Stoi przy niej gmach Izby Skarbowej).
240. Ul. Składowa (Nowe Miasto, pas poforteczny, poł. zachód. Od Wałów Zygmunta Augusta do Mostu Dworcowego). Powstała w postaci dzisiejszej po zburzeniu fortyfikacyj. Stanowiła zrazu przedłużenie ul. Skarbowej. W roku 1908 została wyodrębniona pod nazwą „ul. Marchijska“ (Märkische Strasse). Od 5. 1. 1920 zwie się „ul. Składową“. Nazwa ta jak przyległej „ulicy Towarowej“ zdradza sąsiedztwo dworca towarowego i składów na dworcu i w pobliżu tego.
241. Ul. Skośna (Nowe Miasto, pas poforteczny, zachód. Od ul. Wjazdowej ku torowi kolejowemu, ulica ślepa). Uliczka ta istniała w drugiej połowie 19. wieku i zwana była „przed Berlińską Bramą“ (Vor dem Berliner Tor). Nazwę „Przed Berlińską Bramą“ określano nie tylko późniejszą ul. Skośną ale także późniejszą Towarową, prowadzącą do cmentarzy. W r. 1901, ponieważ uliczka (dzisiejsza Skośna) wydawała się zbyt małą, przydzielono ją do ul. Bukowskiej jako Starą Bukowską. Prezydjum policji nie zgodziło się jednakże na tę zmianę. Od 29. 8. 1919 uliczka ta zwie się „ul. Skośną“. Nazwa charakterystyczna dla uliczki tworzącej z ulicą Wjazdową niezwykle mały kąt.
242. Ul. Skryta (Św. Łazarz, północny zachód. Przy ulicy Matejki). Powstała w latach 1901/02 i otrzymała nazwę „Bartoldshof“. Bartoldowem zwano osiedle leżące przed rokiem 1900 między Św. Łazarzem a Jeżycami, a obejmujące części dzisiejszych ulic Matejki i Grunwaldzkiej. Od 12. 4. 1920 ulica nosi nazwę „ul. Skrytej“. Nazwa charakterystyczna dla małej ulicy, łączącej się w obu swych zakończeniach jedynie z ul. Matejki.
243. Ul. Słoneczna (Górczyn. Od ul. Palacza do szosy Okrężnej). Powstała w r. 1923 i otrzymała 21. 1. 1924 nazwę „ul. Słonecznej“. Nazwa przypomina przyległe obserwatorjum astronomiczne.
244. Ul. Słowackiego (Jeżyce, południe. Od ul. Jasnej do ul. Piotra Wawrzyniaka). Przejęta w r. 1900 do miasta razem z gminą jeżycką. Nazywała się za czasów niemieckich „ul. Karola“ (Karlstrasse). Od 15. 11. 1919 zwie się „ul. Słowackiego“.
- *) Juljusz Słowacki, jeden z najgenjalniejszych poetów polskich, stawiany obok Mickiewicza, urodził się 1809 r. w Krzemieńcu, umarł w r. 1849 w Paryżu. (Podanie ściślejszego życiorysu jest tutaj zbyteczne). W Poznaniu był krótki czas w r. 1848. W domu na Piekarach, w którym mieszkał, wmurowano w r. 1923 tablicę pamiątkową.
245. Ul. Solna. (Nowe Miasto, północ. Od ul. Młyńskiej do Wałów Leszczyńskiego). Na dawnym terenie przedmiejskim stały przy ulicy tej już za czasów Prus Południowych różne magazyny, głównie wojskowe, a szczególnie magazyn solny, zbudowany na terenie zajmowanym dzisiaj przez gmach Sądu Okręgowego. Niemcy zwali ulicę tę „Magazynową“ (Magazinstr.), Polacy nazwali ją 16. 6. 1919 „ul. Solną“.
246. Ul. Sołacka. (Sołacz. Od ul. Niestachowskiej do ulicy Nad Wierzbakiem. Przedłużenie wschodnie: droga Urbanowska, zachodnie: ul. Golęcińska). Dawna szosa wojskowa. Otrzymała nazwę w r. 1909. W brzmieniu polskiem ustalono nazwę oficjalnie 29. 3. 1921 r. Oznaczenie ulicy zachowuje nazwę wsi Sołacza, której grunty częściowo wcielono w r. 1907 do miasta, a częściowo stanowią jeszcze dzisiaj jednostkę samodzielną (obszar dworski Sołacz).
247. Ul. Spadzista. (Wilda, północ. Od Górnej Wildy do ul. Różanej). Przejęta w r. 1900 przez miasto wraz z gminą wildecką. Nosiła za czasów niemieckich nazwę „Rochusstrasse“. Od 12. 4. 1920 zwie się „ul. Spadzistą“. Nazwa charakterystyczna, gdyż ulica pochyla się silnie od Różanej ku Górnej Wildzie.
248. Ul. Spokojna (Św. Łazarz, południowy zachód. Od ul. Głogowskiej do ulicy Jarochowskiego). Przejęta w r. 1900 razem z gminą Św. Łazarską. Zwała się po niemiecku „Friedenstr.“. Od 29. 8. 1919 r. zwie się „ul. Spokojną“. Nazwa niemiecka wywodziła się od cmentarza ewangelickiego.
249. Ul. Sporna. (Nowe Miasto, pas poforteczny, północny zachód. Od ul. Starościńskiej do ul. Cichej). Powstała po zburzeniu fortyfikacyj i otrzymała nazwę „drogi Bussego“ (Busseweg). Już co do tej nazwy dość długo nie osiągnięto zgody interesowanych czynników. Podobnie za czasów polskich różne padały propozycje nazw. Spór trwał długo. Ostatecznie 12. 4. 1920 ogłoszono dla niej nazwę „ul. Spornej“).
250. Ul. Florjana Stablewskiego (Św. Łazarz, południowy zachód. Od ul. Łazarskiej na pola św. Łazarskie). Przejęta w r. 1900 od gminy Św. Łazarz. Zwała się dawniej „ulicą Florjańską“ (Florianstr.). Od 14. 8. 1920 zwie się „ul. Florjana Stablewskiego“.
- *) Florjan Stablewski urodził się w roku 1841 w Wschowie, umarł 1906 r. w Poznaniu. Kształcił się w Trzemesznie, w seminarjum duchownem w Poznaniu i na uniwersytecie w Monachjum. Był proboszczem w Wrześni a od roku 1891 do 1906 arcybiskupem gnieźnieńsko-poznańskim. Posłował do sejmu pruskiego od r. 1876 do objęcia godności arcybiskupiej. Doświadczony wódz polityczny żywiołu polskiego, sławny mówca, zwany arcybiskupem socjalnym. Mąż wybitny.
251. Stare Targowisko (Chwaliszewo. Przy ul. Wenecjańskiej). Plac stary. W wieku 19. służył jako targowisko zwierzęce, po przeniesieniu targów zwierzęcych na Targowicę przy Rzeźni w małym już tylko stopniu użytkowane. Zwało się dawniej „Świńskiem Targowiskiem“. W r. 1878 przezwane zostało „Zwierzęcem Targowiskiem“ („Viehmarkt“, czasem pisano „Alter Viehmarkt“, obok tego „Schweinemarkt“). Nazwę polską otrzymało 16. 6. 1919.
252. Ul. Starościńska (Nowe Miasto, pas poforteczny, zachód Od Wałów Leszczyńskiego do toru kolejowego). Powstała przy regulacji fortecy choć droga w tem miejscu istniała już w początkach 19. wieku. Otrzymała własną nazwę w r. 1911 „ul. Waldowa“ (Waldowstr.). Od 5. 1. 1920 zwie się „ul. Starościńską“ (od przyległego gmachu starostwa poznańskiego).
253. Stary Rynek. (Centrum Starego Miasta i miasta całego. Ulice dochodzące: Wielka, Woźna, Wodna, Jezuicka, Wrocławska, Szkolna, Nowa, Franciszkańska, Zamkowa, Rynkowa, Wroniecka i Żydowska. Uliczki wewnątrz Rynku: Ratuszowa, Wiankowa i Kurzanoga). Istnieje w niezmienionej zasadniczo postaci od założenia miasta po lewym brzegu Warty w r. 1253. Ułożenie typowe dla kolonizacji średniowiecznej: kwadratowy rynek, na nim mniejwięcej w centrum ratusz, przy ratuszu jatki i różne budki kupieckie i rzemieślnicze, w okół rynku kamienice patrycjuszów miejskich. Od każdego narożnika biegną dwie ulice, w środku każdej kwatery dalsza ulica, która dzieli każdą stronę Rynku na dwie grupy domów po 8 kamienic.
Stary Rynek zwał się Rynkiem przez wszystkie wieki dawniejsze. Dopiero w wieku 19. nazwano go dla odróżnienia od Nowego — Starym Rynkiem. Nazwę tę ustalono urzędowo w brzmieniu polskiem 16. 6. 1919.
254. Ul. Staszica. (Jeżyce, zachód. Od ul. Dąbrowskiego do ul. Szamarzewskiego). Przejęta w r. 1900 z gminą jeżycką. Nosiła za czasów niemieckich nazwę „ul. Moltkego“. Od 15. 11. 1919 zwie się „ul. Staszica“.
- *) Stanisław Staszic urodził się 1755 r. w Pile (Wielkopolska), umarł 1826 r. Mieszkał w Warszawie. Znakomity statysta, polityk pierwszorzędny, badacz przyrody, mecenas nauk, wielki patrjota. W czasie sejmu czteroletniego, zajął opinję publiczną pismami politycznemi „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego“ i „Przestrogi dla Polski“. W pismach tych z niesłychaną na owe czasy odwagą, Staszic, syn mieszczański, rozwinął program reform społecznych w duchu, jaki zapanował powszechnie dopiero w wieku 19. Za czasów Prus Południowych poświęcał się głównie pracy około Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie, któremu pałac swój darował. Wielkie dobra Hrubieszów rozdzielił między chłopów. Za Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego piastował wysokie urzędy publiczne aż do godności ministra włącznie.
255. Ul. Stawna. (Śródmieście, północ. Od ul. Wronieckiej do Wielkich Garbar.). Linją dzisiejszej ul. Stawnej biegł częściowo miejski mur średniowieczny. Ulica powstała po zburzeniu starych fortyfikacyj (1795—1797) i pożarze w r. 1803. Zwała się zawsze „ul. Stawną“ (Teichstr.). W brzmieniu polskiem ustalono urzędowo nazwę 16. 6. 1919. „Stawną“ nazywa się ulica dla tego, że sięgała do stawu, zajmującego jeszcze w 19. wieku teren obecnego placu Stawnego.
256. Ul. Stolarska. (Św. Łazarz, północ. Od ulicy Grunwaldzkiej w kierunku południowym, między ul. Matejki i ul. Śniadeckich). Otrzymała po wcieleniu 1900 r. do miasta nazwę „Bavariastr.“. Od 5. 1. 1920 zwie się „ul. Stolarską“. (Spółka stolarska.)
257. Ul. Stroma. (Wilda, północ. Od Górnej Wildy do Wierzbięcic z przedłużeniem do ul. Przemysłowej). Przejęta w r. 1900 z gminą wildecką. Zwała się za czasów niemieckich „ul. Hahnkego“. Od 29. 8. 1919 zwie się „ul. Stromą“. Nazwa charakterystyczna, bo teren ulicy pochyły.
258. Ul. Strumykowa. (Wilda, zachód. Od ul. Roboczej do Górnej Wildy). Przejęta w r. 1900 z gminą wildecką pod nazwą „ul. Strumykowej“ (Bachstr.). Nazwę w brzmieniu polskiem ustalono 16. 6. 1919. Nazwę spowodował skanalizowany obecnie strumyk, który tamtędy biegł na łąki Dębińskie.
259. Ul. Strusia. (Św. Łazarz, wschód. Od ul. Głogowskiej do ul. Granicznej, z projektowanem przedłużeniem do ul. Calliera). Przejęta w r. 1900 z gminą Św. Łazarską. Nosiła za czasów niemieckich nazwę „ul. Parkowa“ (Parkstr.). Od 5. 1. 1920 zwie się „ul. Strusia“.
- *) Józef Struś, najznakomitszy lekarz polski 16. wieku, urodził się w r. 1510 w Poznaniu, kształcił się w akademji Lubrańskich w Poznaniu, potem w Krakowie i Padwie, gdzie w młodym wieku został mianowany profesorem uniwersytetu. W r. 1545 wraca do Polski i osiada w Poznaniu jako lekarz nadworny Andrzeja Górki, generała ziem wielkopolskich. Jako olbrzymiej sławy lekarz wzywany często na dwory królewskie (turecki, węgierski i i.), jest lekarzem nadwornym króla Zygmunta Augusta. Żonaty był z mieszczankami poznańskiemi: naprzód z Polikseną Ungrówną, a po jej śmierci z Katarzyną Sztorchówną. Zmarł w Poznaniu na dżumę w r. 1568. Znany także jako świetny pisarz w dziedzinie medycyny.
260. Ul. Strzałowa. (Śródmieście, południe. Od Rybaków do ul. Strzeleckiej). Otrzymała w r. 1870 nazwę „ul. Strzałowej“ (Schiessstrasse) na obecnej długości (przedtem sięgała od Strzeleckiej do Długiej, a dalszą część liczono do Rybaków). W brzmieniu polskiem ustalono nazwę 29. 8. 1919. Nazwa ma łączność z nazwą ul. Strzeleckiej.
261. Ul. Strzelecka. (Śródmieście, południe. Od pl. św. Krzyskiego do b. Bramy Dębińskiej przy Wałach). Leży na terenie dawnej osady „Czapniki“, istniejącej w każdym razie w połowie 15. wieku. Ulicę samą zbudowano w początkach 19. wieku.
Strzelnica miejska stała w wieku 15. przed bramą tumską, t. j. mniejwięcej na Garbarach. W końcu 18. wieku stała na miejscu dzisiejszego budynku Izby Handlowej. W początku 19. wieku stała przy drodze Dębińskiej i nadała nazwę „ul. Strzeleckiej“ (Schützenstrasse). Usunięta przy budowie fortecy, zbudowana została w r. 1857 na Miasteczku. Obecnie stoi na Szelągu.
Za czasów polskich nazwano 12. 4. 1920 część ulicy od placu Św. Krzyskiego do ul. Długiej „Czapnikami“, resztę „ul. Strzelecką“. Od 5. 10. 1920 jednakże cała ulica nazywa się ponownie „Strzelecką“.
262. Ul. Szamarzewskiego. (Jeżyce, południowy zachód. Od ulicy Kraszewskiego poza ul. Polną). Przejęta w r. 1900 z gminą jeżycką. Zwała się za czasów niemieckich „ul. ces. Wilhelma“ (Kaiser-Wilhelm-Str.). Do r. 1907 liczono jako jej przedłużenie obecną ul. Sienkiewicza. Od 15. 11. 1919 zwie się „ul. Szamarzewskiego“.
- *) Augustyn Szamarzewski (ur. 1832 w Poczdamie, um. 1891 w Ostrowie). Kształcił się w gimnazjum poznańskiem. Był z razu urzędnikiem pocztowym. Po rychłym zgonie żony dokończył gimnazjum i seminarjum dochowne. Pionier spółdzielczości polskiej. Prowadził umiejętnie towarzystwo rzemieślnicze w Środzie i spółdzielnię tamtejszą. Od r. 1872 do 1891 był patronem Związku Spółek Polskich, na stanowisku tem zaszczytnie zasłużony, twórca siły spółdzielni polskich. Za udział w powstaniu 1863 więziony przez półtora roku, w r. 1872 karany więzieniem za mowę patrjotyczną.
263. Ul. Szewska. (Stare Miasto. Od ul. Wielkiej do Małych Garbar). Istniała już w średniowieczu. Koncentrowali się w niej prawdopodobnie rzemieślnicy szewcy, być bowiem może, że majstrowie jednego cechu mieszkali w pobliżu siebie. Zwała się zawsze „ulicą Szewską“. Nazwę polską aprobowano urzędowo 16. 6. 1919.
264. Ul. Szkolna. (Stare Miasto. Od Starego Rynku do placu Św. Krzyskiego). Ulica ta istniała już w średniowieczu, zamknięta od południa. Zwała się „ul. Psią“, sporadycznie „Wrocławską Psią“, i nazwę tę zachowała aż do wieku 19. Niekiedy zwano ją przedtem ulicą Panieńską. Panieńską zwała się ze względu na klasztor i kościół Karmelitanek bosych, w r. 1667 fundowany. Za rządów pruskich zabrano klasztor na rzecz funduszu sekularyzacyjnego. W r. 1825 umieszczono w nim niższe klasy gimnazjum poznańskiego. Stąd nazwa „ul. Szkolnej“. W r. 1856 budynek zajęło miasto na szpital. Przy budowie nowego szpitala zburzono w r. 1880 kościółek klasztorny. Nazwę w brzmieniu polskiem ustalono oficjalnie 16. 6. 1919.
265. Ul. Szwajcarska. (Wilda, centrum. Od Dolnej Wildy do ul. Przemysłowej projektowana do ul. Roboczej). Przejęta w r. 1900 z gminą wildecką. Część jej od Górnej do Dolnej Wildy liczona była do r. 1905 do Dolnej Wildy, w roku tym zaś przydzielona została do Szwajcarskiej (Schweizerstr.). W brzmieniu polskiem ustalono nazwę urzędowo 15. 11. 1919 r. Nazwa wywodzi się od „domu szwajcarskiego“ (mleczarni), który przy niej stał.
266. Ul. Romana Szymańskiego. (Śródmieście, południe. Od pl. św. Krzyskiego do ul. Wysokiej). Ulica ta powstała w 19. wieku i zwała się „ul. Wiedeńską“ („Wienerstr. — od Hotelu Wiedeńskiego, który stał przy placu św. Krzyskim). Od 29. 8. 1919 zwie się „ul. Romana Szymańskiego“.
- *) Dr. Roman Szymański (ur. 1840 w Kostrzynie, um. 1908 w Poznaniu, Podgórna 7.) był głównym wodzem politycznym demokracji mieszczańskiej w drugiej połowie 19. wieku. Znany głównie jako długoletni redaktor „Orędownika“. Należał 1871 do pierwszego komitetu głównego Związku Spółek Polskich, był współzałożycielem Stowarzyszenia rękodzielników, wydawał (1886—1899) pismo ludowe „Głos Polski“, brał wybitny udział w walkach wyborczych, w interesie średniego mieszczaństwa.
267. Ul. Szyperska. (Śródmieście, północ. Od Wielkich Garbar półkolem do Tamy Garbarskiej). Ulica ta pochodzi z 19. wieku. Zwała się za czasów niemieckich „Schifferstr.“, po polsku „ul. Szyperska“. Za czasów polskich nazwano ulicę tę 16. 6. 1919 „ul. Flisaczą“, zmieniono jednakże 13. 6. 1922 na „Szyperską“, jak oddawna pospolicie była zwana. Nazwa uzasadniona tem, że ulica prowadzi obok portu, w którym szkuty szyperskie lądują, a przed zbudowaniem portu na temże miejscu przybijały do brzegu.
268. Ul. Śląska. (Sołacz. Od ul. Sołackiej do al. Małopolskiej). Powstała w r. 1909 i otrzymała w r. 1910 nazwę „ul. Reńskiej“ (Rheinischestr.) „Śląską“ nazywała się dawniej obecna ul. Podlaska. Nazwę „ul. Śląska“ przeniesiono na ulicę znaczniejszą 29. 3. 1921.
269. Ul. Ślusarska. (Stare Miasto. Od ul. Wielkiej do Nowego Rynku). Ulica pochodzi z czasów średniowiecznych. Zwano ją wówczas małą albo ciasną uliczką, a na odcinku od ul. Wodnej do Fary „przed Farą“ lub „Farną“. W wiekach późniejszych jeszcze polskich — wprowadziła się nazwa zawodowa, „ul. Ślusarska“. i utrzymała się do dnia dzisiejszego. Nazwę polską aprobowano oficjalnie 16. 6. 1919.
270. Ul. Śniadeckich. (Św. Łazarz, północ. Od ul. Głogowskiej do ul. Grunwaldzkiej). Otrzymała charakter ulicy i nazwę w r. 1905 („ul. Herdera“). Od 5. 1. 1920 zwie się „ul. Śniadeckich“.
- *) Jan Śniadecki urodził się w r. 1756 w Żninie, umarł r. 1830 pod Wilnem. Bardzo wybitny astronom i matematyk. Długoletni, wielce zasłużony profesor uniwersytetu wileńskiego, który przyczynił się ogromnie do rozwoju nauki polskiej. Zajmował się także filozofją i literaturą.
- Jędrzej Śniadecki, brat Jana, urodził się w r. 1768 w Żninie, umarł 1838 r. Również profesor uniwersytetu wileńskiego. Znakomity, głęboko uczony chemik, fizjolog i lekarz.
271. Śródka. (Śródka. Od Ostrówka do Rynku Śródeckiego). Dzielnica „Śródka“ ma historję starszą niż śródmieście. Była miastem książęcem przed założeniem Poznania na lewym brzegu Warty. Potem oddana została biskupowi poznańskiemu. W r. 1328 otrzymała prawo magdeburskie. W r. 1800 wcielona została do miasta. Ulica zachowuje nazwę starego miasteczka. Niemcy zwali ją „ulicą Śródecką“ (Schrodkastr.). Nazwę polską ustalono urzędowo 16. 6. 1919.
272. Tama Berdychowska. (Berdychowo — Chwaliszewo. Od ul. Nadbrzeżnej do Bramy Kaliskiej). Teren wcielony do miasta w r. 1896. Tama ochronna i ulica łącząca miasto z Berdychowem zwała się już przedtem „Tamą Berdychowską“. Zbudowana łącznie z pracami fortyfikacyjnemi 19. wieku. Nazwa w brzmieniu polskiem ustalona urzędowo 16. 6. 1919.
273. Tama Garbarska. (Śródmieście, północ. Przedłużenie Wielkich Garbar od Małych Garbar do alei Szelągowskiej). Zbudowana na terenie bagnistym łącznie z pracami fortyfikacyjnemi 19. wieku, nazwana „Tamą Garbarską“ (Gerberdamm), ponieważ stanowi przedłużenie Wielkich Garbar. Nazwę polską ustalono oficjalnie 16. 6. 1919.
274. Ul. Targowa (Chwaliszewo. Od Chwaliszewa do ul. Wenecjańskiej). Uliczka stara, zaliczana dawniej do „Owocowej“, w ostatniem ćwierćwieczu 19. stulecia nazwana „Marktgasse“. W r. 1903 uchwalono przyłączyć ją do ul. Owocowej, której jest przedłużeniem. Uchwały jednakże nie przeprowadzono. W brzmieniu polskiem ustalono nazwę oficjalnie 16. 6. 1919. Ulica ta prowadzi do Starego Targowiska, stąd jej nazwa.
275. Ul. Topolowa (Wilda, północ. Od ul. Stromej do ul. Franciszka Ratajczaka). Dawna droga forteczna. Otrzymała nazwę w r. 1912 („Tambourstrasse“). Od 29. 8. 1919 zwie się „ul. Topolową“. Nazwę swą zawdzięcza ulica topolom, które ją zdobią.
276. Ul. Towarowa (Nowe Miasto, pas poforteczny południowo-zachodni. Od ul. Wjazdowej do zbiegu Wierzbięcic, ul. Topolowej i ul. Fr. Ratajczaka). Dawniejsza droga forteczna. W części swej północnej (od Wjazdowej do cmentarzy) zaliczona była do „ul. Przed Berlińską Bramą“. W r. 1907 nazwana została „ul. Colomba“ (Colombstr.). Od 29. 8. 1919 zwie się „ul. Towarową“ (prowadzi bowiem do dworca towarowego).
277. Ul. Traugutta (Wilda, wschód. Od Górnej Wildy do Dolnej Wildy). Otrzymała charakter ulicy w pierwszych latach bieżącego stulecia i nazwana została „ul. Flottwella“. Od 14. 8. 1920 zwie się „ul. Traugutta“.
- *) Romuald Traugutt urodził się 1826 na Litwie, służył zawodowo w wojsku rosyjskiem, w r. 1861 wziął dymisję w stopniu podpułkownika i osiadł na roli. Bierze wybitny udział w powstaniu styczniowem, najpierw jako dowódca oddziału, potem komisarz rządu narodowego, wreszcie jako dyktator, organizuje energiczne wojsko powstańcze. Aresztowany 10. kwietnia 1864, został powieszony 5. sierpnia 1864 na stokach cytadeli warszawskiej wraz z innymi członkami rządu narodowego.
278. Ul. Trzeciego Maja (Nowe Miasto, centrum. Od placu Wolności do pl. Nowomiejskiego). Powstała przy rozbudowie po r. 1804, łącząc dwa place Nowego Miasta. Stanowiła do r. 1866 część „ulicy Rycerskiej“, poczem przezwana na „ul. Teatralną“. Od 29. 8. 1919 zwie się „ul. Trzeciego Maja“. Należy do grupy ulic w okół placu Wolności, przypominających nazwami najważniejsze zdarzenia historyczne itp. „Trzeci Maja“ stanowi skrót „Konstytucji 3. maja“ 1791 r., ustawy określającej podstawy ustroju Rzeczypospolitej a stanowiącej etap potężny w rozwoju spraw politycznych Polski w duchu demokratycznym.
279. Tylne Chwaliszewo (Chwaliszewo. Od Czartoryji do ulicy Owocowej i ul. Siennej). Ulica stara. Nazwę otrzymała w 19. wieku (Tylne Chwaliszewo, po niemiecku „Hinterwallischei“). Nazwę polską ustalono oficjalnie 16. 6. 1919. Domy Chwaliszewa, biegnącego równolegle sięgają na ogół do Tylnego Chwaliszewa i tam mają drugi front.
280. Ul. Ułańska (Św. Łazarz, zachód. Od ul. Wyspiańskiego do ul. Grunwaldzkiej). Przejęta do miasta w r. 1900, otrzymała niebawem nazwę „ul. Kawaleryjskiej“ (Kavalleriestrasse). Od 15. 11. 1919 zwie się „ul. Ułańską“. Prowadzi wzdłuż koszar ułanów, stąd nazwa.
281. Ul. Generała Umińskiego (Wilda, zachód. Od ul. Strumykowej do ul. Roboczej). Przejęta w r. 1900 z gminą wildecką. Zwała się „Steinstrasse“. Od 12. 4. 1920 nosi nazwę „ul. Generała Umińskiego“.
- *) Jan Nepomucen Umiński urodził się 1778 r. w Czeluścinie. Brał udział już w powstaniu Kościuszki. W r. 1806 uformował, gdy Napoleon wkroczył do Poznania, szwadron gwardji honorowej i służył następnie pod orłami Napoleona aż do bitwy pod Lipskiem, dosługując się rangi generała brygady. Pod Gdańskiem wzięty do niewoli, skazany został przez Prusaków na śmierć, ale wyrok nie został wykonany pod grozą represji ze strony Napoleona. Umiński był niezmiernie walecznym i odważnym żołnierzem. Umysł zresztą mierny. W wojsku Królestwa Kongresowego służył krótko. Osiadłszy w Smolicach w Wielkopolsce, za przynależność do tajnego „Towarzystwa Patryjotycznego“ skazany został w r. 1826 na 6 lat więzienia. W r. 1831 uciekł z więzienia celem wzięcia udziału w powstaniu. Dla uniknięcia kary ze strony Prusaków poszedł za granicę. Wrócił w r. 1846. Umarł w r. 1857 w Wiesbaden.
282. Wały Batorego (Nowe Miasto, pas poforteczny, zachód. Od ul. Wjazdowej do ul. Libelta, przy Zamku, Teatrze i Urzędzie Ziemskim). Wskutek budowy fortecy w okół miasta (1828—1872), która nb. usunęła niektóre powstałe już ulice, powstała wzdłuż wałów fortecznych „ul. Wałowa“. Sięgała ona od Warty w okół miasta prawobrzeżnego linją Podwala, przechodziła na lewy brzeg Warty przy Grobli i szła śladem dzisiejszych wałów wewnętrznych, t. j. wałów Kazimierza Wielkiego, Jagiełły, Jagiellończyka, Zygmunta Augusta, Jana III., Kościuszki i Księcia Józefa do Warty. Na wielkiej tej linji zabudowania były nieliczne. Bądź co bądź już w r. 1870 próbował Magistrat podzielić ul. Wałową, zamiaru wszakże nie przeprowadził. Dopiero w r. 1884 wyodrębniono z niej część od bramy Rycerskiej do bramy Królewskiej, nazywając „ulicą Górną Wałową“ odcinek od ul. dzisiejszej Cieszkowskiego do ul. Wjazdowej, a „ul. Dolną Wałową“ odcinek od dzisiejszej ul. Wjazdowej do ul. Franciszka Ratajczaka. Tak pozostało aż do zniesienia fortyfikacyj, rozpoczętego w r. 1892 a intenzywnie prowadzonego od r. 1902. Od r. 1905 poczęto już przygotowywać nazwy, i to dla małych odcinków. W roku tym przyjęto nasamprzód nazwy dla zewnętrznego nowo stworzonego pasa ulic. Nazwy ulic tych nosiły końcówkę „Ring“ (Burggrafenring itp.). Nazwy odcinków dawnej ulicy Wałowej, obecnie zmodernizowanej, ogłoszono w r. 1908 wraz z niektóremi innemi powstałemi na terenach pofortecznych. Nazwy pasa wewnętrznego nosiły końcówkę „Wall“ (Hersewall itp.). Ulicę Dolną Wałową przezwano „Niederwall“ a „Górną Wałową“ „Oberwall“. Nie zmieniono „ulicy Wałowej“ prawobrzeżnej. Władze polskie oba pasy określiły mianem „wałów“, mianując je według najważniejszych osób historycznych, zwłaszcza królów, a place według wydarzeń historycznych. Tak otrzymano na południu, przy Warcie, plac Zjednoczenia, potem wały Kazimierza Wielkiego, wały Jagiełły równolegle z wałami Królowej Jadwigi, wały Warneńczyka równolegle z wałami Jagiellończyka, Wały Zygm. Starego równolegle z wałami Zygm. Augusta, Wały Wazów równolegle z wałami Batorego i wałami Jana III, wały Leszczyńskiego równolegle z wałami Kościuszki, pl. Niepodległości i wały Księcia Józefa. Przy akcji tej podzielono dawniejszy „Königsring“ na dwie nazwy (było to wskazanem). Przy wałach poszczególnych pomijamy wiadomości, które tutaj wspólnie dla całego pasa wałów podajemy. Wały Batorego zwały się razem z Wałami Wazów od r. 1908 „Königsring“. Nazwę polską otrzymały 15. 11. 1919.
- *) Stefan Batory, król polski 1576—1586, jedna z najwspanialszych i najsilniejszych postaci królewskich. Pochodził z walecznej rodziny węgierskiej i był księciem siedmiogrodzkim. Uśmierzył bunt miasta Gdańska, zwyciężył w słanym pochodzie Iwana Groźnego księcia moskiewskiego, zabierając Połock i Inflanty. Pilnował praworządności w kraju, założył w r. 1578 trybunał koronny. Wielki wódz, wzorowy żołnierz, pan silnej ręki, energiczny i mądry władca, najwybitniejszy polski król elekcyjny.
283. Wały Jagiellończyka (Nowe Miasto, pas poforteczny, południe. Od ul. Półwiejskiej do ul. Franciszka Ratajczaka — wały wewnętrzne). Należały dawniej do ul. Wałowej. W r. 1908 nazwane „Wałem Grolmana“ (Grolmannwall). Od 15. 11. 1919 zwą się „Wałami Jagiellończyka“.
- *) Kazimierz Jagiellończyk, król polski 1444 do 1492, młodszy syn Władysława Jagiełły. Pobił zakon krzyżacki i dokończył dzieła ojca swego, zabierając Pomorze a pozostawiając Krzyżakom jedynie Prusy Książęce tytułem lenna. Dzięki uzyskaniu dojścia do morza ożywił się w wysokiej mierze ruch handlowy w Polsce. Przeciw wpływom możnowładców szukał oparcia o szlachtę, której nadał przywileje, stanowiące podstawę późniejszej wielkiej władzy szlachty. Był gorliwym opiekunem nauk. Miasta rozwijały się wspaniale. Znaczenie Jagiellonów dosięgło za Kazimierza zenitu. Syn jego został powołany na trony węgierski i czeski.
284. Wały Jagiełły (Śródmieście, pas poforteczny, południe. Od ul. Półwiejskiej do b. bramy Dębińskiej — ul. Raczyńskich. Pas wewnętrzny). Stanowią część dawnej ul. Wałowej. Nazwane zostały „wałem Karmelickim“ (Karmeliterwall) w r. 1908. Od 15. 11. 1919 obowiązuje nazwa „wały Jagiełły“.
- *) Władysław Jagiełło urodził się w r. 1349, umarł w r. 1434. Od 1377 wielki książe litewski, 1386—1434 król polski. Żeniąc się 1386 z Jadwigą królową polską, przyjął chrzest, a za nim Litwa, złączona z Polską. Unja polsko-litewska była dziełem kulturalnem i politycznem olbrzymiej wagi. Polska odzyskała 1387 Ruś Czerwoną. Jagiełło pobił 1410 w przesławnej bitwie pod Grunwaldem Krzyżaków, niszcząc ich potęgę, nie wykorzystał jednakże zwycięstwa. Rozszerzył i odnowił 1400 uniwersytet Krakowski. Był rządcą kraju szczęśliwym, bardzo życzliwym dla miast; Poznań cieszył się wielką jego opieką.
285. Wały Jana III. (Nowe Miasto, pas poforteczny, zachód. Od ul. Wjazdowej do ul. Cieszkowskiego. Wały wewnętrzne. Między Zamkiem a t. zw. Intendenturą, przy kościele św. Pawła). Należały do dawnej ul. Wałowej. W r. 1884 nazwane „ul. Górną Wałową“, w r. 1908 „Wałem Górnym“ (Oberwall). Od 15. 11. 1919 obowiązuje nazwa „Wały Jana III“.
- *) Jan III. Sobieski urodził się 1629 r. w Olesku (woj. ruskiem), umarł 1696 r. w Wilanowie, wybrany królem polskim panował 1674—1696. Służył chlubnie przez długie lata w wojsku Rzeczypospolitej i osiągnął buławę hetmańską, wsławiając się w walkach z Tatarami, Kozakami i Turkami. Zwyciężył w słynnej bitwie pod Chocimem 1672. Zasłużonego hetmana wybrała szlachta 1674 królem. Niestrudzenie walczył nadal na wschodzie i zmusił Turków do zawarcia pokoju. Turcy ruszyli przeciw cesarzowi niemieckiemu i stanęli pod Wiedniem. Wówczas w obronie chrześcijaństwa pobiegł Sobieski na pomoc i pobił Turków, wyzwalając Wiedeń. W ostatnich latach panowania nie miał już dawnego powodzenia. Sobieski umocnił sławę rycerstwa polskiego.
286. Wały Kazimierza Wielkiego (Śródmieście, pas poforteczny, południe. Od placu Zjednoczenia do b. bramy Dębińskiej — ul. Raczyńskich). Należały do dawnej ul. Wałowej. W r. 1908 nazwane „wałem Bernardyńskim“ (Bernhardinerwall). Od 15. 11. 1919 obowiązuje nazwa „wały Kazimierza Wielkiego“. - *) Kazimierz Wielki urodził się 1310 r., umarł 1370 r., panował 1333—1370. Długi okres panowania Kazimierza był świetną epoką rozwoju pokojowego Polski. Wojen unikał, załatwiał spory zwykle w drodze układów. Ufundował natomiast dobrobyt i wewnętrzną potęgę kraju. Za czasów jego powstały przy poparciu królewskim liczne miasta autonomiczne, rękodzielnictwo rozkrzewiło się w miastach. Do wyludnionego kraju sprowadzał kolonistów zagranicznych, przyjął wiele żydów. Sławna była jego sprawiedliwość w obronie interesów kmieci. Stworzył pierwszy wielki zbiór praw polskich (Statut wiślicki), założył 1364 uniwersytet krakowski, popierał pracę i naukę i stwarzał żyzną dla nich atmosferę pokoju. (Samo miasto Poznań było zresztą w niełasce królewskiej). Był ostatnim z królów polskich z rodziny Piastów.
287. Wały Kościuszki (Nowe Miasto, pas poforteczny, zachód. Od ul. Cieszkowskiego do placu Niepodległości. Wały wewnętrzne. Przy koszarach). Należały do dawnej ul. Wałowej. W r. 1908 nazwane „wałem Hersego“ (od ul. Cieszkowskiego do ul. Solnej) i „wałem Muellera“ (na północ od ul. Solnej). Dnia 15. 11. 1919 złączone pod nazwą „wały Kościuszki“.
- *) Tadeusz Kościuszko urodził się w r. 1746 w pobliżu Brześcia Litewskiego, umarł w roku 1817 w Solurze w Szwajcarji. Nieśmiertelny naczelnik narodu polskiego, wódz powstania 1794 r., reformator społeczny, dobroczyńca. Dosłużywszy się stopnia kapitana w wojsku polskiem, nie znalazł dalej stanowiska w kraju i pojechał do Ameryki, gdzie w wojnie o niepodległość wsławił się dzielnością niepospolitą. Wróciwszy w r. 1784 do kraju, powołany został 1789 do wojska narodowego w randze generał-majora. W wojnie z Rosją pozyskał sobie serce narodu. 1792 poszedł na emigrację, lecz na wieść o powstaniu Madalińskiego wrócił do Polski i obwołany został naczelnikiem narodu w Krakowie (24. marca 1794). Prowadził powstanie, aż w bitwie pod Maciejowicami ranny dostał się do niewoli. Po uwolnieniu poszedł poraz wtóry do Ameryki. 1798 wrócił do Europy, nie dowierzając wszakże Napoleonowi nie walczył w legjonach. Mieszkał potem w Szwajcarji.
288. Wały Królowej Jadwigi (Śródmieście, pas poforteczny, południe, od Górnej Wildy do drogi Dębińskiej. Pas zewnętrzny. Przy błoniach Wildeckich). Powstały w r. 1905 i nazwane zostały „Burggrafenring“. Od 15. 11. 1919 obowiązuje nazwa „Wały Królowej Jadwigi“.
- *) Jadwiga, królowa polska, była córką Ludwika węgierskiego. Dziedzicząc po Ludwiku tron polski oddała rękę swą Władysławowi Jagielle dla połączenia Litwy z Polską i wprowadzenia religji chrześcijańskiej na Litwie. Z wielką zasługą tą cywilizacyjną Jadwiga łączyła tak liczne cnoty, że uwielbiana była przez cały naród. Umarła w r. 1399.
289. Wały Księcia Józefa (Śródmieście, pas poforteczny, północ. Od placu Niepodległości do ul. Północnej). Nazwane zostały w r. 1908 „Nordring“. Od 15. 11. 1919 obowiązuje nazwa „wały Księcia Józefa“.
- *) Józef Poniatowski urodził się w Wiedniu 1763 r., zginął 1813 r. w bitwie pod Lipskiem. Wielki generał, bohater narodowy. Służył pierwotnie w armji austryjackiej. Podczas Sejmu Czteroletniego powołany został do wojska polskiego w randze generała majora. Dowodził w wojnie przeciw Rosji. Po przystąpieniu króla do Targowicy poszedł za granicę, skąd wrócił w r. 1794 pod rozkazy Kościuszki. Po rozbiorze ostatnim mieszkał w Warszawie. Pod Napoleonem był naczelnym wodzem wojsk Księstwa Warszawskiego, dowodził w wojnie przeciw Austryjakom, brał udział w wyprawie na Moskwę i szedł potem z Napoleonem aż pod Lipsk, gdzie znalazł śmierć w nurtach Elstery.
290. Wały Leszczyńskiego (Nowe Miasto, pas poforteczny, zachód. Od ul. Libelta do toru kolejowego. Pas zewnętrzny). Powstały w r. 1905 i otrzymały nazwę „Kaiserring“. Od 15. 11. 1919 obowiązuje nazwa „Wały Leszczyńskiego“.
- *) Stanisław Leszczyński (Wielkopolanin) urodził się w r. 1677. Jako wojewoda poznański zwalczał Sasów i przyłączył się do obozu Karola XII., za którego staraniem wybrany został królem Polski 1704, opuścił jednak kraj razem z Karolem. Otrzymał od niego Księstwo Dwu-Mostów, ale i to stracił w r. 1718, poczem mieszkał w Wizemburgu. Po śmierci Augusta II. starał się ponownie o tron, musiał jednakże w r. 1738 zrezygnować z korony, a otrzymał Księstwo Lotaryngji i Baru. Wsławił się jako wielki opiekun nauk i dobroczyńca. Sam wysoce wykształcony, pisał rozprawy polityczne (Głos wolny wolność ubezpieczający). Umarł w r. 1766.
291. Wały Warneńczyka (Nowe Miasto, pas poforteczny, południe. Od Górnej Wildy do ul. Franciszka Ratajczaka. Pas zewnętrzny. Przy Wildzie). Powstały w r. 1905 i otrzymały nazwę „Markgrafenring“. Od 15. 11. 1919 obowiązuje nazwa „Wały Warneńczyka“.
- *) Władysław Warneńczyk urodził się w roku 1424, poległ 1444, panował jako król polski 1434—1444, jako król węgierski 1440—1444. Wspaniała postać rycerska. Wybrany 1440 królem węgierskim prowadził szczęśliwą wojnę z Turkami. Mimo zawarcia rozejmu, za sprawą kardynała Cesariniego rozpoczął drugą wojnę z Turkami i dotarł pod Warnę, gdzie w przegranej bitwie sam zginął w młodzieńczym wieku.
292. Wały Wazów (Nowe Miasto, pas poforteczny, zachód. Od ul. Wjazdowej do ul. Libelta. Pas zewnętrzny. Przy Akademji). Powstały w r. 1905 i otrzymały nazwę Königsring“. Nazwą tą objęto w r. 1908 także obecne Wały Batorego. Od 15. 11. 1919 obowiązuje nazwa „Wały Wazów“. - *) Z domu Wazów (szwedzkich) zasiadali na tronie polskim Zygmunt III. (1586—1632), Władysław IV. (1632 do 1648) i Jan Kazimierz (1648—1668). Panowali w czasie największej potęgi Polski i wspaniałego rozkwitu kraju, ale czasy ostatniego z nich przyniosły zupełną ruinę kraju. W Polsce kwitł dobrobyt. Od czasów Zygmunta III. wszczęły się wojny z licznymi nieprzyjaciółmi: ze Szwedami, z Moskwą, z Tatarami, Turkami i Kozakami. A nadto coraz częściej wybuchały rokosze wewnętrzne, głównie na tle wyznaniowem. Zygmunt III. był zwolennikiem radykalnej kontrreformacji. Władysław IV. był najdzielniejszym z Wazów, utrzymał silną ręką pokój zewnętrzny i wewnętrzny, nie żywił uprzedzeń do różnowierców. Dawni wrogowie polscy uderzyli wszyscy na kraj za Jana Kazimierza, Polska została spustoszona i zrujnowana. Miasto Poznań utraciło przez wojnę szwedzką cały swój blask, piękno i bogactwa.
293. Wały Zygmunta Augusta (Nowe Miasto, pas poforteczny, zachód. Od ul. Wjazdowej do ul. Franciszka Ratajczaka. Pas wewnętrzny. Przy dyrekcji poczty). Należały do dawnej ul. Wałowej, w r. 1884 nazwane „ul. Dolną Wałową“, w r. 1908 „Wałem Dolnym“. Od 15. 11. 1919 obowiązuje nazwa „Wały Zygmunta Augusta“. W okolicy wałów tych stało w wiekach dawnych osiedle zwane „Wymykowem“. Niedaleko Wymykowa była druga wieś, Wenetowo. Nazwę „Wymykowo“ próbowano za czasów polskich nadać „Wałom Zygmunta Augusta“, jednakże bezskutecznie.
- *) Zygmunt August urodził się 1520, umarł 1572 r., panował jako król polski 1548—1572. Ostatni z Jagiellonów na tronie, utrzymywał pokój, dzięki któremu kultura i dobrobyt kraju rozwijały się jaknajwspanialej. Zdobył na Moskwie Inflanty dla Polski. Przeprowadził ważne reformy (rewizję praw, egzekucję dóbr koronnych), ustanowił wojsko kwarciane i doprowadził do wiekopomnej unji polsko-litewskiej w Lublinie. (Miasto Poznań otaczał wielką opieką).
294. Wały Zygmunta Starego (Nowe Miasto, pas poforteczny, zachód. Od ul. Wjazdowej do ul. Franciszka Ratajczaka. Pas zewnętrzny. Przy Parku Marcinkowskiego). Powstały w r. 1905 i otrzymały nazwę „Kurfürstenring“. Od 15. 11. 1919 obowiązuje nazwa „wały Zygmunta Starego“.
- *) Zygmunt Stary, syn Kazimierza Jagiellończyka, urodził się w r. 1467, umarł w r. 1548, panował 1506—1548. Zapoczątkował najświetniejszy okres historji polskiej, zwany Zygmuntowskim czyli Złotym. Szczęśliwy na ogół w działaniach wojennych i wysoce dbały o wewnętrzny rozwój państwa. Mistrz krzyżacki musiał mu 1525 złożyć hołd, bunt Gdańska zgnieciono. Mazowsze złączyło się 1526 z koroną polską. Wspaniale rozkwitły nauki i sztuki, poczęły stawać pyszne budowle, reformacja tolerowana przez króla rozbudza życie umysłowe.
295. Ul. Warciana (Chwaliszewo. Od ul. Wenecjańskiej do Warty). Stara, mała uliczka, zwana za czasów niemieckich „Wassergasse“. Od 29. 8. 1919 zwie się „ul. Warcianą“. Tak nazwana, ponieważ prowadzi do Warty.
296. Ul. Warmińska (Sołacz. Od ul. Niestachowskiej do ul. Kaszubskiej). Powstała w r. 1909 i otrzymała nazwę „ul. Szlezwiska“ (Schleswigerstr.) Od 29. 3. 1921 zwie się „ul. Warmińską“.
297. Ul. Warszawska (Śródka. Od Rynku Śródeckiego przez b. Bramę Warszawską do granicy wschodniej Komandorji). Stara droga krajowa, wpierw zwyczajowo, potem także oficjalnie zwana „ulicą Warszawską“ (Warschauerstr.). W brzmieniu polskiem ustalono nazwę oficjalnie 16. 6. 1919. Po przyłączeniu gminy Komandorji do miasta (1. 1. 1925) przydzielono ul. Warszawskiej jej przedłużenie od b. Bramy Warszawskiej do wschodniej granicy miasta (Ogł. z dnia 19. 8. 1926). W Komandorji ulica ta nie nosiła ustalonej nazwy.
298. Ul. Piotra Wawrzyniaka (Jeżyce, zachód. Od ul. Dąbrowskiego poza ul. Bukowską). Przejęta w r. 1900 z gminą jeżycką. Zwała się za czasów niemieckich „ul. ces. Fryderyka“ (Kaiser Friedrichstr.) Od 15. 11. 1919 zwie się „ul. Piotra Wawrzyniaka“.
- *) Piotr Wawrzyniak urodził się 1849 w Wyrzece pod Śremem, umarł 1910 w Poznaniu. Był księdzem, ostatnio proboszczem w Mogilnie. Od r. 1891—1910 stał na czele Związku Spółek Zarobkowych jako patron. Wspaniały rozkwit spółdzielczości polskiej w zaborze pruskim jego głównie był dziełem. Wszechstronny działacz na polu gospodarstwa społecznego działał pozatem gorliwie w organizacjach politycznych i kościelnych. Mąż dobrze sprawie polskiej zasłużony.
299. Ul. Św. Wawrzyńca (Jeżyce, północ. Od ul. Kościelnej do ul. Okrężnej). Przejęta w r. 1900 z gminą jeżycką. Zwała się po niemiecku „Lorenzstr.“ W brzmieniu polskiem ustalono nazwę urzędowo 14. 8. 1920. Nazwę swą zawdzięcza ulica figurze św. Wawrzyńca stojącej niedaleko kościoła jeżyckiego.
300. Ul. Wąska (Jeżyce, północ. Od ul. Kościelnej do ul. Poznańskiej). Przejęta w r. 1900 z gminą jeżycką pod nazwą „ul. Krótkiej“. Ponieważ „Krótką“ zwała się również obecna „Kurzanoga“ na Starym Rynku, przezwano uliczkę jeżycką na „Wąską“ (Schmalegasse). W brzmieniu polskiem ustalono nazwę oficjalnie 16. 6. 1919. Nazwa charakterystyczna, gdyż ulica jest istotnie względnie wąska.
301. Ul. Wenecjańska (Chwaliszewo. Od Mostu Chwaliszewskiego do Starej Warty, na północ od Chwaliszewa). Nazwa pochodzi z wieku XVIII. Mieszkali wówczas przy niej rzemieślnicy włoscy, trudniący się wyrobem i sprzedażą figurek gipsowych. Według nich ulicę nazwano „Wenecjańską“. W brzmieniu polskiem ustalono nazwę tę oficjalnie 29. 8. 1919.
302. Ul. Wesoła (Nowe Miasto, pas poforteczny, zachód. Od Wałów Wazów do Przebiegu). Po regulacji gruntów pofortecznych powstał placyk między Teatrem Wielkim a torem kolejowym, który w r. 1912 nazwano „placem Zabawowym dla dzieci“ (Kinderspielplatz). W tymże roku zabudowano częściowo uliczkę północną przy placyku. Uliczkę tę nazwano po niemiecku „Am Kinderspielplatz“. Od 15. 11. 1919 zwie się „ul. Wesołą“. Nazwa wyraża to samo co dawne określenie niemieckie. Placyk niema nazwy oficjalnej.
303. Ul. Węglowa. (Chwaliszewo. Od Chwaliszewa do ul. Wenecjańskiej). Uliczka stara, nazwana w 19. wieku „ulicą Węglową“ (Kohlengasse). Nazwę swą zawdzięcza ulica prawdopodobnie składom węgla. W brzmieniu polskiem ustalono nazwę oficjalnie 16. 6. 1919.
304. Ul. Wiankowa (Na Starym Rynku. Od ul. Ratuszowej do południowej linji Starego Rynku, z dwuch uliczek zachodnia). Uliczki w rynku istniały między jatkami już w wieku 14. Nazw w wiekach dawnych nie miały. Przyjęła się nazwa prawdopodobnie dopiero w wieku 19. (W brzmieniu niemieckiem Kränzelgasse). Nazwa tłumaczy się tem, że przy Ratuszu odbywa się targ wianeczkowy, a ulica Ratuszowa u wylotu ul. Wiankowej zwie się popularnie rynkiem Wianeczkowym. W brzmieniu polskiem ustalono nazwę oficjalnie 14. 8. 1920.
305. Ul. Wielka (Stare Miasto. Od Starego Rynku do mostu Chwaliszewskiego). Powstała przy założeniu miasta autonomicznego. Sięgała od Rynku do bramy Tumskiej cośkolwiek na zachód od Wielkich Garbar. W przedłużeniu przez Chwaliszewo łączyła miasto z Katedrą. Nazywała się dlatego „ul. Tumską“ (platea Summi) później także po r. 1413 „Wielką“ (platea Magna). Niemcy zwali ją „ul. Szeroką“ (Breitestr.) na linji aż do Warty (po zburzeniu fortyfikacyj średniowiecznych). Od 29. 8. 1919 przywrócono nazwę starszą „ul. Wielkiej“.
306. Wielkie Garbary. (Śródmieście, wschód. Od pl. Bernardyńskiego do Małych Garbar.) Ulica ta w południowej swej części istniała już w każdym razie na początku 15. wieku. Leżała za murami miasta przy odnodze Warty, ze względu na pobliską wodę zaludniona przez licznych w Poznaniu garbarzy. Rozbudowała się na północ. Zwała się „Garbary“. W końcu 18. wieku zachodzi już także nazwa „Wielkie Garbary“ (dla odróżnienia do „Małych“). Niemcy w 19-tym wieku zwali ją początkowo „Gerberstrasse“, częściej jednak a później ogólnie „Grosse Gerberstr.“ W brzmieniu polskiem aprobowano oficjalnie nazwę 16. 6. 1919.
307. Wierzbięcice. (Wilda, północ. Od ulicy Topolowej do ul. Krzyżowej, z projektowanem przedłużeniem do ul. Gen. Chłapowskiego). Przejęta w r. 1900 z gminą wildecką. Stanowiąc przedłużenie ul. Rycerskiej zwała się 1900—1906 „ul. Nową Rycerską“. W r. 1906 nazwana została „ul. Bittera“ („Bitterstrasse“, co przetłumaczono popularnie na „ul. Gorzką“). Od 12. 4. 1920 nosi nazwę „Wierzbięcice“. Tak nazywała się wieś, którą już w r. 1253 otrzymało miasto Poznań na własność od książąt — fundatorów; z biegiem czasu od rodu mieszczańskiego Wildów nazwano wieś tę Wildą. Utrwalenie starej nazwy miejscowości w określeniu ulicy jest ze wszech miar słuszne.
308. Ul. Wierzbowa. (Śródmieście, wschód. Od Grobli do ul. Mostowej.) Pochodzi z 19. wieku. Prowadziła dawniej od Grobli do t. zw. Zgniłej Warty. Ponieważ na wąziutkiej uliczce wierzb niema i nie było, spowodowały nazwę prawdopodobnie drzewa stojące u jej wylotu — przy rzece. W brzmieniu polskiem ustalono nazwę oficjalnie 16. 6. 1919.
309. Ul. Wietrzna. (Stare Miasto. Od Nowego Rynku do ul. Wodnej). Biegła wzdłuż starego muru miejskiego i sięgała aż do kościoła Dominikańskiego. Po pożarze w r. 1803 nie odbudowana. Nazwa w wiekach dawniejszych nieznana, pochodzi może z 18. wieku. Nazwa może była w warunkach dawnych charakterystyczna. Nazwę polską aprobowano oficjalnie 29. 8. 1919.
310. Ul. Wieżowa (Ostrów. Od Ostrowa Tumskiego do Warty za Zagórzem). Uliczka z wieków dawnych prowadziła dawniej do kościoła św. Mikołaja na Zagórzu, obecnie nieistniejącego. Od wieży tegoż kościoła otrzymała swą nazwę (w języku niemieckim „Turmstrasse“). W brzmieniu polskiem ustalono nazwę oficjalnie 14. 8. 1920.
311. Ul. Wjazdowa (Nowe Miasto, pas poforteczny, zachód. Od Wałów Jana III. do Kaponiery). Powstała w postaci obecnej po zburzeniu bramy Berlińskiej i otrzymała w r. 1908 nazwę „Przy Bramie Berlińskiej“ (Am Berliner Tor). Dawniej liczyła się częściowo do ulicy „Przed Bramą Berlińską“. Od 15. 11. 1919 zwie się „ul. Wjazdową“. Tak nazwana, ponieważ stanowi ze strony dworca kolejowego trakt wjazdowy.
312. Ul. Wodna (Stare Miasto. Od Starego Rynku do Grobli). Jedna z ulic istniejących od założenia miasta autonomicznego. Ponieważ prowadzi do Warty zwała się zawsze ulicą Wodną (platea Aquatica, za czasów niemieckich „Wasserstrasse“). Nazwę polską aprobowano urzędowo 16. 6. 1919.
313. Św. Wojciech. (Śródmieście, północ. Od Wolnicy do Wałów Księcia Józefa). Kościół Św. Wojciecha powstał jeszcze przed fundacją miasta autonomicznego (istniał już w r. 1242). Przy kościele była osada, stanowiąca osobną jurysdykcję aż do r. 1797, poczem wcielona została do miasta. Część osady była przed tem własnością miasta, część proboszcza św. Wojciecha. Zabudowania tworzyły już zawsze jedną długą linję wzdłuż drogi prowadzącej z miasta do Winiar. Nazwę osady tej zachowuje ulica wzdłuż dawnego osiedla. Niemcy zwali ją „ulicą św. Wojciecha“ (St. Adalbertstr.). Nazwę polską ustalono urzędowo 16. 6. 1919.
314. Ul. Wojskowa (Św. Łazarz, północny zachód. Od ul. Wyspiańskiego do ul. Grunwaldzkiej). Powstała przy budowie przyległych koszar. W pierwszych latach 20. wieku otrzymała nazwę „ul. Doroty“ (Dorotheenstr.) Od 5. 1. 1920 zwie się „ul. Wojskową“. Tak nazwana z powodu sąsiedztwa koszar.
315. Wolnica. (Śródmieście, północ. Plac łączący ul. Św. Wojciecha, Małe Garbary, ul. Wroniecką i narożnik placu Sapieżyńskiego). Teren ten leżał przy starym murze miejskim (bramie Wronieckiej). W początku 15. wieku już był częściowo zabudowany (Szpital św. Ducha i chaty). Uliczkę tamtejszą zwano „Gaską“, a może była identyczną z zachodzącą w księgach miejskich uliczką Brudną (platea Putrida, Faulegasse). Plac powstał po usunięciu fortyfikacyj z końcem 18. wieku i zwał się za czasów niemieckich „pl. Wronieckim“ (Wronkerplatz). Plac służy od długiego szeregu lat jako targowisko na mięso i ryby. Charakter ten podkreśla nazwa polska „Wolnica“, wprowadzona 16. 6. 1919.
316. Ul. Wołyńska. (Sołacz. Od al. Małopolskiej do ul. Sołackiej). Powstała w r. 1909 i otrzymała w r. 1910 nazwę „ul. Brandenburska“ (Brandenburgerstr.). Od 29. 3. 1921 zwie się „ul. Wołyńską“.
317. Ul. Woźna. (Stare Miasto. Od Starego Rynku do ul. Ewangelickiej). Jedna z ulic średniowiecznych powstała tuż po założeniu miasta autonomicznego. Zwała się ul. Woźną (platea Bedellica). Nazwa taka wybrana była dlatego, że przy niej w baszcie mieszkał kat (Księgi miejskie z r. 1442). Sięgała tylko do muru i nie miała bramy. W r. 1804 przedłużono ją do Wielkich Garbar i poza nie. Niemcy ulicę te zwali „Büttelstrasse“ (Büttel — Pedell). Z tego utworzono w mowie polskiej błędną nazwę „ul. Butelska“, którą potocznie używano. Nazwę „ul. Woźna“ ustalono ponownie 29. 8. 1919.
318. Ul. Wrocławska. (Stare Miasto. Od Starego Rynku do pl. św. Krzyskiego). Jedna z ulic średniowiecznych, powstała tuż po założeniu miasta autonomicznego. Sięgała w czasie istnienia starych murów miejskich do bramy Wrocławskiej, która stała na miejscu obecnego skrętu ul. Wrocławskiej przy Konserwatorjum Muzycznem. Przedłużenie jej poza bramą nosiło tę samą nazwę, nazwa bowiem ul. Podgórnej wprowadzona została w r. 1801. Po zniesieniu bramy Wrocławskiej sięga ulica do placu św. Krzyskiego. Nazwę przyjęto w średniowieczu, dlatego, że bramą Wrocławską wyjeżdżano z miasta na trakt do Kościana i Wrocławia. Nazwę polską aprobowano urzędowo 16. 6. 1919.
319. Ul. Wroniecka. (Stare Miasto. Od Starego Rynku do Wolnicy). Jedna z ulic średniowiecznych powstała tuż po lokacji miasta lewobrzeżnego. Kończyła się przy bramie Wronieckiej, usuniętej w połowie 19. wieku. Nazwa od miasta Wronek, które w wiekach dawnych znaczniejszą niż dziś odgrywały rolę. Nazwę tę nosiła ulica zawsze. Istniała pozatem do r. 1803 uliczka zwana „Żydowską ulicą Wroniecką“ (może Mokra). W brzmieniu polskiem aprobowano ją urzędowo 16. 6. 1919.
320. Ul. Wspólna. (Wilda i Dębiec. Od Dolnej Wildy przez Górną Wildę do toru kolejowego). Otrzymała poza budynkami na narożniku Górnej Wildy pierwsze zabudowania na terenie miasta w r. 1923 i nazwana została w r. 1924 na linji od Dolnej Wildy do Górnej Wildy „ul. Wspólną“, a nazwana tak dlatego, że stanowiła wspólną granicę Poznania i Dębca. Gdy Dębiec włączono 1. I. 1925 do miasta, wcielono także przedłużenie „ul. Wspólnej“ poza Górną Wildę aż do toru kolejowego. Odcinek ten zwany był w Dębcu „ul. Kolejową“. Dnia 19. 8. 1926 przyłączono i ten odcinek do „ul. Wspólnej“.
321. Ul. Wszystkich Świętych. (Śródmieście, południe. Od ul. Mostowej do ul. Za Bramką). Na przedmieściu Piaski stał m.in. kościół Wszystkich Świętych na miejscu w pobliżu dzisiejszej szkoły miejskiej przy ul. WW. Świętych. Ulica Wszystkich Świętych założona została po r. 1803. Nazwę dawnego kościoła zachowano w oznaczeniu ulicy tudzież szkoły. W brzmieniu polskiem ustalono nazwę 16. 6. 1919.
322. Ul. Jakuba Wujka. (Wilda, północ. Od ul. Przemysłowej do ul. Topolowej). Przejęta w r. 1900 z gminą wildecką. Zwała się za czasów niemieckich „Koppenstr.“. Od 14. 8. 1920 nosi miano „ul. Jakuba Wujka“.
- *) Jakub Wujek urodził się w r. 1540 w Wągrowcu (Wielkopolska), umarł w r. 1597. Czynny przez pewien czas w zakonie Jezuitów w Poznaniu. Wielce słynny teolog i kaznodzieja. Tłumacz Pisma Świętego, dotychczas powszechnie używanej Biblji polskiej, odznaczającej się przepięknym językiem.
323. Ul. Wybickiego. (Wilda, centrum. Od Górnej Wildy do ul. Gen. Prądzyńskiego). Ulica ta zwała się do r. 1906 nieoficjalnie „ulicą Jarnatowskiego“ (była własnością prywatną). W r. 1906 przezwano ją „ul. Freblowską“ (Froebelstr.). Od 12. 4. 1920 nosi nazwę „ul. Wybickiego“.
- *) Józef Wybicki urodził się w r. 1747 na Pomorzu, umarł w r. 1842. Już w r. 1767 posłował na sejm, brał potem udział w konfederacji barskiej, należał do stronnictwa patrjotycznego, występując odważnie w obronie interesów Rzeczypospolitej. Poszedł później na emigrację, brał udział w tworzeniu legjonów, napisał nieśmiertelny mazurek Dąbrowskiego „Jeszcze Polska nie zginęła“. Z wojskami Napoleona wkroczył 1806 do Poznania i zreorganizował tu i spolszczył administrację Wielkopolski. W Królestwie Polskiem był prezesem sądu najwyższego. Umarł w r. 1842. Spoczywa obecnie w Grobach Zasłużonych w Poznaniu.
324. Ul. Wysoka. (Śródmieście, południe. Od Piekar do św. Marcina). Uliczka w kształcie obecnym powstała w pierwszej połowie 19. wieku i zwała się zawsze „Wysoką“ (Hohe Gasse), ze względu na nierówności terenowe. Nazwę polską ustalono oficjalnie 16. 6. 1919.
325. Ul. Wyspiańskiego. (Św. Łazarz, centrum. Od ul. Głogowskiej do Grunwaldzkiej, z projektowanem przedłużeniem do al. Okrężnej). Przejęta w r. 1900 z gminą Św. Łazarz. Zwała się za czasów niemieckich „ul. Hardenberga“. Od 15. 11. 1919 zwie się „ul. Wyspiańskiego“. W r. 1923 zamierzano placyk przy ulicy tej położony wyodrębnić, uchwalono jednakże placyk wliczyć do ulicy.
- *) Stanisław Wyspiański urodził się w r. 1896, umarł w r. 1907, Krakowianin. Wielki poeta polski, jeden z najgenialniejszych twórców polskich czasów nowszych. Równocześnie niepospolity talent malarski. Z wielkich jego utworów najważniejsze: Wesele, Wyzwolenie, Akropolis, Legjon, Warszawianka, Kazimierz Wielki, Bolesław Śmiały.
326. Wzgórze Św. Wojciecha. (Śródmieście, północ. Przy Św. Wojciechu, prowadzi do kościoła Św. Wojciecha). Uliczka istniejąca bardzo dawno, otrzymała własną nazwę w r. 1870 (St. Adalbertkirchgasse). Od 16. 6. 1919 zwie się „Wzgórze Św. Wojciecha“. (Dalsze objaśnienia p. „313. Św. Wojciech“). Uliczka znajduje się na samem wzgórzu.
327. Za Bramką. (Śródmieście, południe. Od Nowego Rynku do placu Bernardyńskiego). Stara uliczka na dawnem przedmieściu Piaski tuż pod t. zw. Ciemną Bramką przy Nowym Rynku. (Bramkę zburzono w r. 1871). Istniała już w 15. wieku, zwała się wówczas „Gaszka“, później także „Gaski“. Za niemieckich czasów zwała się ulica ta „ul. Bramkową“ („Torstrasse“). Od 16. 6. 1919 zwie się „Za Bramką“.
328. Zacisze. (Jeżyce, północ. Od ul. Jasnej do ul. Mickiewicza). Powstała w r. 1905 i otrzymała nazwę „ul. Habsburgów“. Od 15. 11. 1919 zwie się „Zaciszem“. Nazwa charakterystyczna, gdyż uliczka mała i spokojna, otoczona małemi wilkami.
329. Zagórze. (Zagórze. Dzisiaj zaliczane do dzielnicy ostrowskiej. Od ul. Wieżowej do mostu Śródeckiego). W wiekach dawnych osobna osada z kościołem św. Mikołaja. Zwana także Podgórze. Wymienione wedle Łukaszewicza po raz pierwszy w wieku 15-tym. Było własnością kościoła katedralnego, miało pewien samorząd. Włączone do Poznania właściwego w r. 1800. Ulica zachowała nazwę dawnej osady. Aprobowano ją ostatnio 16. 6. 1919.
330. Za Groblą. (Śródmieście, południowy wschód. Od Warty do ulicy Mostowej). Powstała w postaci obecnej po zburzeniu fortyfikacyj. Była dawniej ulicą prywatną i przez jakiś czas pisano ją „ul. Prywatną“. W r. 1908 otrzymała nazwę niemiecką „An der Grabenpforte“. Od 16. 6. 1919 zwie się „Za Groblą“.
331. Ul. Zamkowa. (Stare Miasto. Od Starego Rynku, przy Górze Przemysława do ul. Pocztowej). Istniała już w średniowieczu o biegu nieco odmiennym od dzisiejszego. Ulica ta zwała się zawsze „Ul. Zamkową“, prowadzi bowiem do zamku Przemysławowskiego. Ostatnio aprobowano nazwę polską oficjalnie 16. 6. 1919.
332. Zaułek Katarzyński. (Śródka. Od Rynku Śródeckiego do Cybiny). Uliczka bardzo stara, prowadząca do starego młyna. Zwała się za czasów niemieckich w 19. wieku (jeszcze 1886) „Katharinenmühlengasse“, później „Katharinenstrasse“; równocześnie istniało zniesione później „Katharinengässchen“ przy ul. Masztalarskiej. Od 14. 8. 1920 zwie się „Zaułkiem Katarzyńskim“. Nazwa wywodzi się stąd, że mała, wąska uliczka ta tworzy dojazd do młyna Katarzyńskiego przy Cybinie.
333. Zaułek Św. Wojciecha. (Środmieście, północ. Przy św. Wojciechu). Uliczka należąca do starszych w mieście, w każdym razie już w początkach 19. wieku zabudowana. Zwana za czasów niemieckich „St. Adalberthof“. Od 29. 8. 1919 zwie się „zaułkiem św. Wojciecha“. (Bliższe uwagi p. „313. Św. Wojciech“).
334. Zawady. (Zawady. Od b. bramy Bydgoskiej ku Głównej. Dzielnica dziś zaliczona do Śródki). Stara osada wiejska. Była własnością kapituły katedralnej i stała pod jurysdykcją magistratu Śródki. Nazwa powstała może z powodu bagien lub t. p. właściwości terenu. Osadę tę wcielono do miasta w r. 1800. W nazwie ulicy zachowano potem stale pamięć o dawnej osadzie. Niemcy przekręcili jedynie nazwę na „Zawade“. Starą nazwę aprobowano ostatnio oficjalnie 16. 6. 1919.
335. Ul. Zielona. (Śródmieście, południe. Od ul. Strzeleckiej do pl. Bernardyńskiego). Leży na terenie dawnego przedmieścia Piaski. Powstała w wieku 19. Nazwę swą nosiła zawsze (po niemiecku Grüne Strasse). Nazwę polską ustalono urzędowo 16. 6. 1919. Ulica została tak nazwana od pierwszego ogródka publicznego stworzonego wewnątrz miasta Poznania (Zielonych Ogródków).
336. Zielone Ogródki. (Śródmieście, południe. Między ul. Zieloną, Strzelecką, Długą i placem Bernardyńskim). Leżą na terenie dawnego przedmieścia Piaski. Plac powstał w 19. wieku. Założono na nim pierwszy ogródek publiczny, skąd wziął nazwę „placu Zielonego“ (Grüner Platz). Ludność polska zwała plac już za czasów niemieckich „Zielonemi Ogródkami“. Nazwę tę nadano urzędowo 16. 6. 1919.
337. Ul. Zwierzyniecka. (Jeżyce, południe. Od Kaponiery do ul. Kraszewskiego). Przejęta w r. 1900 z gminą jeżycką. Nosiła za czasów niemieckich nazwę „Tiergartenstr.“ Nazwę polską ustalono urzędowo 29. 8. 1919. Nazwa wzięta od Ogrodu Zoologicznego (Zwierzyńca) przy ulicy tej położonego.
338. Ul. Żórawia. (Jeżyce, centrum. Od ul. Dąbrowskiego do ul. Poznańskiej). Przejęta w r. 1900 z gminą jeżycką pod nazwą „ul. Średniej“ (Mittelgasse). Ponieważ były dwie ulice tej nazwy, przezwano ją w r. 1907 na „ul. Anny“, dołączając do niej przedłużenie jej przez Rynek Jeżycki, projektowane aż do ul. Zwierzynieckiej. Przedłużenie to nazwano w r. 1907 osobno „ul Heleny“ (dzisiaj „ul. Prusa“). Od 14. 8. 1926 zwie się „ul. Anny“ — „ulicą Żórawią“. Nazwa wywodzi się stąd, że przy ulicy tej stała we wsi Jeżyce stara, bardzo głęboka studnia z żórawiem, która dużo pochłonęła ofiar.
339. Ul. Żupańskiego. (Wilda, północ. Od ul. Przemysłowej do ul. Różanej i Górnej Wildy). Przejęta w r. 1900 z gminą wildecką. Zwała się za czasów niemieckich „ul. Hohenlohego“. Od 14. 8. 1920 nosi miano „ul. Żupańskiego“.
- *) Jan Konstanty Żupański urodził się w r. 1801 w Poznaniu, umarł 1883 tudzież. Właściciel księgarni w Poznaniu, najwybitniejszy i najbardziej zasłużony wydawca polski wieku minionego, gorący patrjota.
340. Ul. Żydowska. (Stare Miasto. Od Starego Rynku do Małych Garbar). Jedna z ulic średniowiecznych, powstała tuż po założeniu miasta autonomicznego. Zwała się pierwotnie „ul. Sukienniczą“. Z powodu wczesnego napływu Żydów, przydzielono im ulicę tę jako ghetto, w którem wyłącznie mieszkać mogli. W wieku 15. ulica nazywała się Sukienniczą i Żydowską, później tylko Żydowską. Do ghetta należały także niektóre boczne uliczki, „mała żydowska“ i „żydowska wroniecka“. W samej Żydowskiej mieszkali zresztą także chrześcijanie, i Magistrat baczył pilnie, aby domy chrześcijańskie nie przechodziły w ręce żydowskie. Ghetto obowiązywało do pożaru miasta 1803. Po pożarze osiedlali się Żydzi gdzie chcieli w mieście, choć praw obywatelskich jeszcze nie uzyskali. Bądź co bądź żywioł żydowski zawsze się jeszcze gromadził przy swej ulicy.
W trakcie druku pracy niniejszej nadano nazwy kilku nowym ulicom, których nie można było wcielić w porządku alfabetycznym do zbioru nazw ulicznych. Uzupełnienie to dodajemy tutaj. Równocześnie określono nazwy w niektórych dzielnicach wcielonych z początkiem r. 1925 do Poznania. Przedstawiamy tutaj spis nowoustalonych wzgl. zachowanych nazw ulicznych, przyczem zaznaczamy, że nie wszystkie ulice w dzielnicach tych są ustalone. Braki wykazują głównie Winiary. W Starołęce dotychczas nie określono wcale nazw. W dzielnicach przedmiejskich uwzględniamy — prócz ulic — również punkty topograficzne mogące uchodzić za oddzielne osiedla. Z chwilą gęstszego zabudowania i ściślejszego określenia nazw ulicznych osiedla te przestaną istnieć, nazwy ich wszakże zachowają się prawdopodobnie w nazwach ulicznych.
Do nr. 75. Ul. św. Jacka. Z dniem 19. sierpnia 1926 przezwano dawną „ul. św. Jańską“ na Śródce „ul. św. Jacka“. Ulica św. Jańska powstała na Komandorji, dokąd ze względów historycznych stanowczo należy. Imię św. Jacka, nie odbiegające w brzmieniu wiele od dawnej nazwy, wybrano dlatego, że określa jednego z świętych polskich.
341. Aleja Okrężna. (Św. Łazarz i Jeżyce, zachód. Od zakrętu na południe do ul. Chociszewskiego do ul. św. Wawrzyńca). Ulica ta istniała w części swej południowej (aż do ul. Dąbrowskiego) już przed wojną międzynarodową i zwała się po niemiecku nieoficjalnie „Gürtelstrasse“. Umocniona jest na odcinku od ul. Grunwaldzkiej do ul. Bukowskiej (szpital Djakonisek). Część północna (od ul. Dąbrowskiego do ul. św. Wawrzyńca) stanowiła dotychczas odcinek szosy Okrężnej, zbudowanej przez władze wojskowe przy fortyfikowaniu miasta w 19. wieku. Obecną swą nazwę zawdzięcza ulica ta dawniejszym określeniom nieoficjalnym. Nazwa obowiązuje od 19. sierpnia 1926.
342. Ul. Biała. (Św. Łazarz, półn. zachód. Od alei Okrężnej do ul. Niecałej; naprzeciw szpitala Djakonisek). Ulica nowo-powstała, nieuregulowana jeszcze. Zawdzięcza swą nazwę białym budynkom mieszkalnym wystawionym przy niej w najnowszych latach. Nazwa obowiązuje od 19. 8. 1926.
343. Ul. Marynarska. (Św. Łazarz, półn. zachód. Od ul. Grunwaldzkiej do ul. Wyspiańskiego). Ulica nowa, powstała przy zabudowie tego terenu. Nazwa należy do kompleksu nazw wojskowych w pobliżu koszar. Nadana 19. 8. 1926.
344. Ul. Niecała. (Św. Łazarz, półn. zachód. Od ul. Grunwaldzkiej do ul. Marcelińskiej, na zachód od ul. Polnej). Istnieje w postaci ścieżki od kilkunastu lat. Otrzymała za czasów niemieckich nazwę „Roonstr.“. Władze polskie nazwę tę skreśliły, jednakże w roku 1926 z powodu częściowego zabudowania przyległego terenu wprowadziły ponownie oznaczenie. Od 19. 8. 1926 zwie się „ul. Niecałą“, ponieważ stanowi tylko wąską ścieżkę.
345. Ul. Taborowa. (Św. Łazarz, zachód. Przy koszarach taborów, od ul. Niegolewskich w stronę ul. Chociszewskiego). Ulica istniejąca — nieuregulowana — już od pewnego czasu. Otrzymała nazwę 19. 8. 1926. Nazwę swą zawdzięcza przyległym koszarom taborów.
346. Ul. Wojacka. (Św. Łazarz, półn. zachód. Od ul. Wojskowej do ul. Marynarskiej, południowa). Ulica nowa. Z powodu zabudowania terenu otrzymała 19. 8. 1926 nazwę, należącą do kompleksu nazw wojskowych w tej części miasta.
347. Ul. Żołnierska. (Św. Łazarz, półn. zachód. Od ul. Wojskowej do ul. Marynarskiej, północna). Ulica nowo zabudowana. Otrzymała 19. 8. 1926 nazwę, należącą do grupy nazw wojskowych w tej części miasta.
Osiedla: Dębiec — wieś i Dębiec — kolonja.
348. Ul. Bluszczowa. (Dębiec-kolonja. Od ul. Dębieckiej do cmentarza parafji Bożego Ciała). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Dębiec. Zwała się dawniej ul. Spokojną (Friedenstr. — od cmentarza). Ponieważ ulica taka już istnieje w mieście, nazwana została 19. 8. 1926 „ul. Bluszczową“. Nazwa charakterystyczna dla ulicy wilowej pełnej zieleni.
349. Ul. Bzowa. (Dębiec-kolonja. Od pl. Lipowego do cmentarza par. Bożego Ciała — ul. Wiśniowej). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Dębiec. Zwała się dawniej ul. Zieloną. Dla odróżnienia od ulicy tejże nazwy w Śródmieściu, nazwana została 19. 8. 1926 „ul. Bzową“. Nazwa charakterystyczna dla ulicy wilowej z ogródkami.
350. Ul. Dębiecka. (Dębiec, ulica główna. Przedłużenie „Górnej Wildy“ do drogi lubońskiej przy południowej granicy Dębca. Główna droga przez wieś). Przejęta 2. 1. 1925 wraz z nazwą z gminą Dębiec.
351. Dębina. (Las po lewym brzegu Warty). Dawna własność Karmelitów, przez Ks. Ludwikę Radziwiłłową zamieniona na las spacerowy, zwany dawniej po niemiecku „Louisenhain“, potem „Eichwald“, po polsku zawsze „Dębina“. Oddzielny punkt topograficzny, nazwa zwyczajowa, wzięta od rodzaju drzew.
352. Ul. Lipowa. (Dębiec — kolonja. Od pl. Lipowego do ul. Wiśniowej, na południe od ul. Bzowej). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Dębiec wraz z nazwą. Nazwa charakterystyczna dla ulicy wilowej.
353. Plac Lipowy. (Dębiec — kolonja. Placyk łączący ul. Lipową, ul. Bzową oraz ul. Bluszczową). Przejęty 2. 1. 1925 z gminą Dębiec wraz z nazwą. Nazwa charakterystyczna.
354. Ul. Południowa. (Dębiec — wieś. Od ul. Wiśniowej przy torze ostrowskim do ul. Dębieckiej z przedłużeniem poza tor kolejowy leszczyński). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Dębiec. Zwała się dawniej ul. św. Wojciecha. Ponieważ nazwa taka już istnieje w mieście, zmieniono ją 19. 8. 1926 na „ul. Południową“. Leży ona istotnie na dalekim południu obecnego miasta i tworzy przeciwstawienie do ul. Północnej przy Tamie Garbarskiej.
355. Ul. św. Szczepana. (Dębiec — wieś. Od ul. Dębieckiej do ul. Wiśniowej z przedłużeniem do szosy Okrężnej). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Dębiec wraz z nazwą. W Dębcu — wsi kilka ulic nosiło imiona świętych.
356. Szosa Okrężna w Dębcu. (Dębiec — wieś. Szosa okalająca zabudowaną część terytorjum Dębca). Wchodzi z terytorjum Górczyna na obszar Dębca i kończy się przy Drodze Dębińskiej). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Dębiec. Stanowi odcinek fortecznej szosy Okrężnej, nie wyodrębniony jeszcze pod osobną nazwą. Szosa zbudowana w okół miasta Poznania przy budowie fortecy w 19. wieku.
357. Ul. Świerczewska. (Dębiec — wieś. Od ul. Południowej do granicy Dębca. Proste przedłużenie północnej części ul. Dębieckiej). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Dębiec. Zwała się dawniej „ul. św. Magdaleny“. Dla odróżnienia od ul. św. Marji Magdaleny, nazwana została 19. 8. 1926 „ul. Świerczewską“. Nazwa kierunkowa: droga ta prowadzi bowiem do wsi Świerczewa.
358. Ul. Wiśniowa. (Dębiec — wieś i kolonja. Ma trzy odcinki. Zasadniczo nazwa stosowana do odcinka środkowego: od ul. św. Szczepana do toru ostrowskiego. Przedłużenie południowe sięga do szosy Okrężnej, północne zaś do ul. Wspólnej). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Dębiec. Zwała się dawniej „ul. Ogrodową“. Dla odróżnienia od istniejącej już w mieście ulicy tejże nazwy, przezwana została 19. 8. 1926 „ul. Wiśniową“. Nazwa charakterystyczna dla ulicy przy ogrodach leżącej.
Do 320. Ul. Wspólna stanowi w wschodniej swej części granicę Wildy i Dębca. Część zachodnia należy do terytorjum Dębca i zwała się „ul. Kolejową“. Dnia 19. 8. 1926 nazwę tę zniesiono i odcinek ten doliczono do ul. Wspólnej.
Osiedla: Główna — wieś, Czekalskie, Pustkowie Główna, Karolin, Nadolnik — leśniczówka, Nadolnik — młyn.
359. Ul. Bartnicza. (Główna. Od ul. Gnieźnieńskiej do ul. Suchej). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Główna. Zwała się dawniej „ul. Ogrodową“, dla odróżnienia od istniejącej ulicy tejże nazwy w Śródmieściu nazwana „ul. Bartniczą“ (19. 8. 1926). Nazwa uzasadniona.
360. Czekalskie. (Południowy wschód obszaru Głównej na południe od ul. Warszawskiej, przy Topolach). Punkt topograficzny przejęty 2. 1. 1925 z gminą Główna.
361. Ul. Główna. (Od Zawad do północnej granicy Głównej, zgięcie przy ul. Gnieźnieńskiej). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Główna wraz z nazwą. Była to centralna ulica wsi, i stąd nazwa. Równocześnie nazwa ta zachowuje nazwę dawnej wsi a obecnej dzielnicy miasta.
362. Ul. Gnieźnieńska. (Od ul. Głównej do granicy północno-wschodniej miasta, wzdłuż toru do Gniezna). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Główna. Zwała się dawniej „ul. Pobiedziską“ (błędna forma językowa). Dnia 19. 8. 1926 nazwana została „ul. Gnieźnieńską“, ulica ta stanowi bowiem dawny trakt do Gniezna.
363. Ul. Harcerska. (Od ul. Głównej przy Wschodnim Rynku do toru Gnieźnieńskiego). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Główna. Zwała się dawniej „ul. Szkolną“. Dla odróżnienia od ul. Szkolnej w Starem Mieście przezwana została 19. 8. 1925 „ul. Harcerską“. Przy ul. tej stoi budynek harcerski, najstarszy w Wielkopolsce.
364. Karolin. (Osiedle młyńskie przy rzece Głównej i ul. Gnieźnieńskiej na północy dzielnicy). Punkt topograficzny przejęty 2. 1. 1925 z gminą Główna. Zwał się po niemiecku dawniej „Carlsbrunn“, po polsku Karolin.
365. Ul. Krańcowa. (Od ul. Głównej przy fabryce Cegielskiego w kierunku południowym poza ul. Warszawską do Komandorji). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Główna, część szosy Okrężnej. Dnia 19. 8. 1926 nazwana została „ul. Krańcową“, ponieważ leży na północno-wschodnim krańcu miasta.
366. Ul. Krótka. (W centrum Głównej. Od ul. Marjackiej do ul. Średniej). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Główna wraz z nazwą. Nazwa charakterystyczna.
367. Ul. Marjacka. (Główna, centrum. Od ul. Smolnej poza Nadolnik). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Główna pod nazwą „ul. Granicznej“. Dla odróżnienia od ul. Granicznej na św. Łazarzu, przezwana została 19. 8. 1926 „ul. Marjacką“. Nazwa wzięta od przyległego kościoła Niepokalanego Poczęcia Najśw. P. Marji.
368. Nadolnik. (Centrum Głównej. Od ul. Głównej w kierunku punktu topograficznego Nadolnik — Młyn). Ulica przejęta 2. 1. 1925 z gminą Główna pod nazwą „ul. Młyńczej“. Dla odróżnienia od istniejącej już ul. Młyńskiej przezwana została 19. 8. 1926 ulicą „Nadolnik“. Nadolnik — jest to nazwa starego młyna, dziś w gruzach leżącego w pobliżu, a zarazem osobnego punktu topograficznego.
369. Odbudowanie. (Numerowane oddzielnie zabudowania w Głównej). Przejęta 2. 1. 1925 wraz z gminą Główna.
370. Ul. Rzeczna. (Główna, centrum. Od ul. Głównej w stronę Nadolnika). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Główna wraz z nazwą. Ulica ta prowadzi ku rzece Głównej, skąd jej nazwa.
371. Ul. Smolna. (Od wschodniego Rynku poza ul. Marjacką, w centrum Głównej). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Główna pod nazwą „ul. Fabrycznej“. Dla odróżnienia od ulicy tejże nazwy na Wildzie przezwana została 19. 8. 1926 „ul. Smolną“. Nazwa wzięta od przyległych fabryk papy itp.
372. Ul. Sucha. (Od ul. Głównej do granicy półn.-wschodniej, prawie równoległa ul. Gnieźnieńskiej). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Główna pod nazwą „ul. Piaskowej“. Dla odróżnienia od ulicy tejże nazwy w Śródmieściu, przezwana została 19. 8. 1926 „ul. Suchą“. Nazwa zbliżona do dawniejszej, charakteryzuje piaszczystą okolicę.
373. Szosa Okrężna w Głównej. (Odcinki). Część szosy Okrężnej na terytorjum Głównej oznaczona jest osobno (np. odcinek ul. Głównej). Niektóre odcinki szosy nie mają nazw osobnych i stanowią część szosy Okrężnej w Głównej.
374. Ul. Średnia. (Centrum Głównej. Od Wschodniego Rynku do ul. Nadolnik). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Główna wraz z nazwą. Nazwa „Średniej“ przeciwstawia się „Krótkiej“.
375. Ul. Wiejska. (Centrum Głównej. Od ul. Głównej do ul. Krańcowej). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Główna pod nazwą „ul. Polnej“. Dla odróżnienia od ul. Polnej w Jeżycach, przezwana została 19. 8. 1926 „ul. Wiejską“.
376. Ul. Wrzesińska. (Od toru gnieźnieńskiego przy torze wrzesińskim do wschodniej granicy miasta). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Główna, bez nazwy. Dnia 19. 8. 1926 otrzymała nazwę „ul. Wrzesińska“. Ulica ta stanowi odcinek szosy nad torem do Wrześni.
377. Wschodni Rynek. (Centrum Głównej. Łączy ul. Główną, Harcerską, Średnią i Smolną). Przejęty 2. 1. 1925 z gminą Główna pod nazwą „Rynek“. Od 19. 8. 1926 zwie się „Wschodni Rynek“. Dodatek „Wschodni“ zastosowano w Głównej dla rynku jakoteż dworca kolejowego.
Uwaga: Poza tem istnieje w Głównej kilka ulic bez nazw, sporadycznie nazywanych np. ul. Nieokreśloną, ul. Projektowaną itp.
Osiedla: Białagóra, Jankowo — Młyn, Łączny Młyn, Olszak — Młyn, Dolina Świętojańska, Topole.
378. Białagóra. (Komandorja, wschód. Blisko Cybiny między Łącznym Młynem a Olszakiem). Osiedle przejęte 2. 1. 1925 z gminą Komandorja. Stara nazwa osiedla (za czasów niemieckich pisana Weissberg).
379. Dolina Świętojańska. (Przy ul. Maltańskiej). Punkt topograficzny przejęty 2. 1. 1925 z gminą Komandorja. Nazwę należy tłumaczyć dosłownie: jest to dolina na św. Janie (bo tak zwykle nazywają Komandorję). W dolinie tej zgromadzili się w r. 1846 powstańcy kórniccy i z sąsiednich okolic, z zamiarem uderzenia na twierdzę poznańską.
380. Jankowo — Młyn. (Komandorja, południe. Przy ul. św. Jańskiej). Folwark wcielony 2. 1. 1925 razem z gminą Komandorja. Stanowi osobny punkt topograficzny.
381. Ul. św. Jańska. (Komandorja. Od ul. Warszawskiej przy kościele w stronę Zegrza. Przejęta dnia 2. 1. 1925 z gminą Komandorją, bez nazwy. Dnia 19. 8. 1926 nazwana została „ul. św. Jańską“. Komandorja zwała się i zwie się dotąd popularnie „Św. Janem“. Przedmieście św. Jana stanowiło już w pierwszych wiekach historycznych część Poznania, z powodu odrębnej jurysdykcji (zakonu rycerzy św. Jana Jerozolimskiego) uważane było później za miejscowość oddzielną. Nazwę tę zastosowano tutaj z pełną słusznością. Równocześnie zmieniono nazwę małej uliczki „św. Jańskiej“ na Śródce, zastępując ją mianem „ul. św. Jacka“.
382. Komandorja. (Komandorja. Od drogi z Głównej do Zegrza wzdłuż Cybiny do Łącznego Młyna). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Komandorja, droga polna bez nazwy. Od 19. 8. 1926 zwi się „Komandorją“. W nazwie ulicy tej zachowa się nazwa miejscowości. Na czele zakonu, który był właścicielem „św. Jana“, stał komandor, który później, gdy zakon składał się z rycerzy raczej tytularnych, brał dochody z wsi zakonnej. Stąd wprowadziła się nazwa Komandorja, przetrwała czasy niemieckie (Kommenderie), i pozostała gdy wieś zamieniono na dzielnicę miasta.
383. Łączny Młyn. (Komandorja — wschód. W pobliżu zbiegu ul. Komandorja i ul. Krańcowej). Punkt topograficzny przejęty 2. 1. 1925 z gminą Komandorja. Nazwę swą nosi od dawna.
384. Ul. Maltańska. (Komandorja. Od bramy Kaliskiej do wschodniej granicy miasta w stronę Kobylepola). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Komandorja, bez nazwy, droga umocniona. Od 19. 8. 1926 zwie się „ul. Maltańską“, ponieważ prowadzi do Malty i kopca Wolności na terytorjum Malty. Razem z ul. św. Jańską i Komandorją stanowi grupkę nazwisk przypominającą zakon rycerski.
385. Ul. św. Michała. (Komandorja. Od zbiegu ul. św. Jańskiej i Komandorji do granicy dzielnicy Komandorji w stronę Głównej). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Komandorja, bez nazwy. Od 19. 8. 1926 zwie się „ul. św. Michała“. Nazwa wzięta od wezwania pobliskiego kościoła w Komandorji.
386. Olszak — Młyn. (Komandorja — wschód. W pobliżu Białejgóry i ul. Maltańskiej czyli szosy do Kobylepola). Osiedle przejęte 2. 1. 1925 z gminą Komandorja wraz z starą nazwą.
387. Topole. (Komandorja — wschód. Między Czekalskiem a Łącznym Młynem. Opodal ul. Krańcowej i ul. Komandorja). Osiedle przejęte 2. 1. 1925 z gminą Komandorja. Nazwa stara.
Do nr. 297 Ul. Warszawska w części swej położonej na wschód od b. bramy Warszawskiej leży na terytorjum Komandorji oraz Głównej. Przedłużenie to, wcielone do miasta 2. 1. 1925 w charakterze szosy, doliczone zostało oficjalnie do „ul. Warszawskiej“ dnia 19. 8. 1926. Nazwa kierunkowa.
388. Naramowice. Obszar dworski Naramowice wcielono do Poznania 2. 1. 1925. Wieś Naramowice leży poza granicami miasta. Naramowice stanowiy starą osadę wiejską już w pierwszych wiekach historycznych. Z miastem nie miały na ogół łączności. Rodzina Naramowskich odgrywała natomiast w Poznaniu w 15. wieku poważną rolę. Majątek Naramowice jest obecnie własnością miejską. Obszar dworski Naramowice stanowi osobną dzielnicę. Ulice nie mają własnych nazw prócz tych, które przechodzą z terytorjum Winiar na obszar Naramowic (ob. w dzielnicy Winiarach).
389. Wilczy Młyn. (Naramowice — wschód. Przy Warcie). Osiedle wcielone do miasta 2. 1. 1925 wraz z obszarem dworskim Naramowice. Stara nazwa osady młyńskiej.
Osiedla: Cegielnia, Odbudowanie.
390. Ul. Kórnicka. (Rataje, północ. Szosa od drogi wokół warowni Marcinkowskiego w stronę Kórnika). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Rataje, w charakterze szosy. Nazywana dawniej szosą Kórnicką. Od 19. 8. 1926 zwie się „ul. Kórnicką“. Nazwa kierunkowa.
391. Rataje. (Rataje, droga główna przez dzielnicę, z północy od warowni Marcinkowskiego na południe do granicy Rataj). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Rataje, umocniona na całej linji, bez nazwy. Dnia 19. 8. 1926 nazwana „Ratajami“. Nazwa ulicy zachowa nazwę starej miejscowości. Wieś Rataje istniała w pierwszych wiekach historycznych. Była własnością książęcą. Nazwa zawodowa, należy do najstarszych polskich określeń topograficznych. W r. 1253 darowana miastu, pozostawała przez długie wieki wsią miejską aż do separacji w 19. wieku.
392. Ul. Wioślarska. (Rataje, centrum. Od Warty do ul. Kórnickiej). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Rataje, bez nazwy. Od 19. 8. 1926 zwie się „ul. Wioślarską“. Nazwę tę wybrano ze względu na to, że ulica ta prowadzi do terenu przy Warcie, na którym projektuje się założenie kilku przystani klubów wioślarskich, dwie takie przystanie już są zbudowane z tej strony Warty.
Uwaga. Kilka ulic w Ratajach nie ma dotąd nazw. Na obszarze Rataj istniała dawniej wieś Obrzyca, zniesiona w 19. wieku.
Dzielnicę Starołękę (wieś Starołękę Małą) wcielono do miasta 2. 1. 1925. Wieś stara, darowana 1253 miastu, później przez miasto utracona. W dzielnicy tej istnieją osiedla, osada młyńska i stacja kolejowa, oraz ulice: ul. Dmowskiego, ul. Forteczna, ul. Kanałowa, ul. Kolejowa, ul. Kręta, ul. Dr. Romana Maya, ul. Paderewskiego, ul. Podgórna, ul. Poznańska, ul. Szkolna i szosa Okrężna. Ponieważ prawie wszystkie nazwy doznają w najbliższym czasie zmiany, opuszczamy przedstawienie ich i opisanie.
Osiedla: Cytadela, Szeląg, Urbanowo.
393. Aleja Szelągowska. (Winiary — Szeląg, szosa od Tamy Garbarskiej na Szeląg). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Winiary pod nazwą „szosa Szelągowska“. Od 19. 8. 1926 zwie się „aleją Szelągowską“. Nazwa wzięta od osiedla zwanego Szelągiem, wzdłuż którego prowadzi.
394. Bonin. (Winiary, centrum. Z pośród kilku równoległych najdalej na południe wysunięta). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Winiary, pod nazwą „ul. Podgórna“. Dla odróżnienia od ulicy tejże nazwy w Śródmieściu, przezwana 19. 8. 1926 „Bonin“. Tak ulicę tę zwano w Winiarach popularnie od dawna. Bonin był w wiekach dawnych wsią odrębną, należącą zwykle do miasta. Przy budowie cytadeli poznańskiej zburzono Bonin, a mieszkańców przeniesiono do nowo pobudowanych Winiar, które również wskutek budowy fortecy usunięto z dawnego miejsca, bardziej na wschód wysuniętego i bliżej miasta położonego. Nazwa ulicy zachowuje oznaczenie dawnej wsi.
395. Cytadela. (Winiary, wschód. Wzgórze między ul. Obornicką, Wartą, Szelągiem a cmentarzami na północy miasta). Zbudowana w wieku 19. jako ośrodek nowych fortyfikacyj miasta. Po niemiecku zwana oficjalnie „Fort Winiary“, popularnie „Kernwerk“, po polsku „Cytadela“. Osiedle wojskowe przejęte do miasta z gminą Winiary.
396. Ul. Kowalska. (Winiary, centrum. Od zbiegu ul. Obornickiej z ul. Strzeszyńską do ulicy przy szkole). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Winiary wraz z nazwą. Nazwa zawodowa, przejęta od kuźni.
397. Ul. Naramowicka. (Winiary — wschód. Droga od Cytadeli do Naramowic). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Winiary, bez nazwy. Od 19. 8. 1926 zwie się „ul. Naramowicką“. Nazwa kierunkowa. Nazwę swą zatrzymuje także na terytorjum Naramowic.
398. Ul. Obornicka. (Winiary, główna droga na terytorjum dzielnicy. Od Tamy Garbarskiej do północnej granicy Winiar). Przejęta 2. 1. 1925 z Winiarami jako „szosa Obornicka“. Od 19. 8. 1926 zwie się „ul. Obornicką“. Nazwa kierunkowa.
399. Ul. Piątkowska. (Winiary — północ. Od ul. Obornickiej w kierunku Piątkowa). Przejęta 2. 1. 1925 z Winiarami wraz z nazwą. Droga ta prowadzi do Piątkowa, wsi sąsiedniej.
400. Ul. Sokoła. (Winiary — Urbanowo. Od Drogi Urbanowskiej w kierunku północnym, na wschód od ul. Źródlanej). Przejęta 2. 1. 1925 z Winiarami wraz z nazwą. Zloty sokole odbywały się za czasów niemieckich często w Urbanowie, a to dla tego, że w samym Poznaniu nie wolno było na zebraniach politycznych — Sokół uważano za stowarzyszenie polityczne — mówić po polsku. Ze względu na to i na sokolnię winiarską nazwę tę ulicy nadano.
401. Ul. Strzeszyńska. (Winiary — północ. Od ul. Obornickiej w kierunku półn.-zachodnim). Przejęta 2. 1. 1925 z Winiarami wraz z nazwą. Droga ta prowadzi do Strzeszyna, wsi pobliskiej.
402. Szeląg. (Winiary — wschód. Na północ od Cytadeli, przy Warcie). Osiedle przejęte 2. 1. 1925 z Winiarami. Nazwa stara, pochodząca stąd, że rodzina patrycjuszowska Schillingów z Poznania, posiadała na gruncie Winiar folwark, który popularnie przezwano „Szelągiem“ (podobnie jak Wierzbięcice — od Wildów — Wilda)
403. Szosa Okrężna w Winiarach. (Odcinki wielkiej tej drogi fortecznej przechodzą także przez terytorjum Winiar i nie noszą odrębnej nazwy.
404. Ul. Włościańska. (Winiary — północ. Blisko północnej granicy Winiar od ul. Obornickiej w kierunku wschodnim). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Winiary wraz z nazwą. Słuszna nazwa zawodowa dla drogi wśród pól ornych.
405. Ul. Źródlana. (Winiary — Urbanowo. Od Drogi Urbanowskiej w kierunku północnym, na zachód od ul. Sokoła). Przejęta 2. 1. 1925 z gminą Winiary wraz z nazwą. Nazwę swą zawdzięcza studniom wodociągowym rozmieszczonym w większej ilości w tej okolicy.
Do nr. 44. Droga Urbanowska w części leży na terytorjum Winiar. Nazwę otrzymała razem z częścią miejską. Część winiarską wcielono do miasta 2. 1. 1925. Mimo to pozostaje jeszcze część drogi poza granicami miasta, na terytorjum wsi Sołacz.
Uwaga. Istnieją ponadto w Winiarach, prócz dróg bez nazw, ulice Długa, św. Jana, Szkolna i św. Wawrzyńca, których nazwy ulegną zmianie.
Pod nr. 87 podano mylnie daty biograficzne o Janie Karłowiczu. Winno natomiast być:
DAWNE NAZWY NIEMIECKIE.
Aleja Chopina 1
Aleja Litewska 2
Aleja Małopolska 3
Aleja Okrężna 341
Aleja Szelągowska 398
Aleja Wielkopolska 4
Aleje Marcinkowskiego 5
Ul. Artyleryjska 6
„ Asnyka 7
Ul. Babińskiego 8
„ Św. Barbary 9
„ Bartnicza 359
„ Bednarska 10
Berdychowo 11
Ul. Berwińskiego 12
„ Biała 342
Białagóra 378
Bielniki 13
Ul. Bluszczowa 348
Błonia Grunwaldzkie 14
Błonia Wildeckie 15
Bocianka 16
Ul. Bogusławskiego 17
Bonin 394
Ul. Bosa 18
„ Bóźnicza 19
„ Bukowska 20
„ Bydgoska 21
„ Bzowa 349
Ul. Calliera 22
„ Hip. Cegielskiego 23
„ Ceglana 24
„ Chełmońskiego 25
„ Gen. Chłapowskiego 26
„ J. Chociszewskiego 27
Chwaliszewo 28
Ul. Ciasna 29
„ Cicha 30
„ Cieszkowskiego 31
„ Cybińska 32
Cytadela 395
Ul. Czajcza 33
Czartoryja 34
Czekalskie 360
Ul. św. Czesława 35
Ul. Daleka 36
Ul. Dąbrowskiego 37
„ Dąbrówki 38
„ Dębiecka 350
Dębina 351
Ul. Długa 39
Dolina 40
Dolina Św.-Jańska 379
Dolna Wilda 41
Ul. Dominikańska 42
Droga Dębińska 43
Droga Urbanowska 44 i str. 97
Ul. Drużbackiej 45
„ Dworcowa 46
„ Działyńskich 47
Ul. Estkowskiego 48
„ Ewangelicka 49
Ul. Fabryczna 50
„ Filipińska 51
„ Franciszkańska 52
„ Fredry 53
Ul. Gajowa 54
„ Garczyńskiego 55
„ Garncarska 56
„ Gasiorowskioh 57
„ Głęboka 58
„ Głogowska 59
„ Główna 361
„ Gnieźnieńska 362
„ Golęcińska 60
„ Gołębia 61
Góra Przemysława 62
Ul. Górczyńska 63
Górki 64
Górna Wilda 65
Ul. Graniczna 66
Grobla 67
Grochowe Łąki 68
Ul. Grottgera 69
„ 27. Grudnia 70
Grudzieniec 71
Ul. Grunwaldzka 72
„ Gwarna 73
Ul. Harcerska 363
Ul. św. Jacka 75 i str. 89
„ Patr. Jackowskiego 74
Jankowo-Młyn 380
Ul. Św. Jańska 381
„ K. Jarochowskiego 76
„ Jaskółcza 77
„ Jasna 78
„ św. Jerzego 79
„ Ad. Jeskiego 80
„ Jezuicka 81
„ Jeźycka 82
„ św. Józefa 83
Ul. Kanałowa 84
„ Kantaka 85
Kaponiera 86
Ul. Karłowicza 87 i str. 97
Karolin 364
Ul. Stan. Karwowskiego 88
„ Kaszubska 89
„ Kilińskiego 90
„ Klasztorna 91
„ Klonowicza 92
„ Kluczborska 93
„ Stan. Knapowskiego 94
„ Kochanowskiego 95
„ Kolejowa 96
Komandorja 382
Ul. Konopnickiej 97
„ Kopanina 98
Ul. On. Kopczyńskiego 99
„ Kopernika 100
„ Gen. Kosińskiego 101
„ Julj. Kossaka 102
„ Kosynierska 103
„ Koszarowa 104
„ Kościelna 105
„ Kowalska 396
„ Kozia 106
„ Kórnicka 390
„ Kramarska 107
„ Krańcowa 365
„ Krasińskiego 108
„ Kraszewskiego 109
„ Krauthofera 110
„ Kręta 111
„ Krótka 366
„ Krzyżowa 112
Ku Cytadeli 113
Ul. Kujawska 114
Kurzanoga 115
Ul. Kuźnicza 116
„ Kwiatowa 117
Ul. Langiewicza 118
„ Lenaua 119
„ Libelta 120
„ Lipowa 352
„ Lodowa 121
„ Lubrańskiego 122
„ Ludgardy 123
Ul. Łazarska 124
„ Łazienna 125
Łączny Młyn 383
Ul. Łąkowa 126
„ Łukasiewicza 127
Ul. Maltańska 384
„ Małeckiego 128
Małe Garbary 129
Ul. Marcelińska 130
św. Marcin 131
Ul. Marjacka 367
„ Św. Marji Magdaieny 132
„ Marynarska 343
„ Masztalarska 133
„ Matejki 134
„ Mazowiecka 135
„ Mączna 136
„ św. Michała 385
„ Mickiewicza 137
„ Sew. Mielżyńskiego 138
„ Młyńska 139
„ Mokra 140
Most Bolesława Chrobrego 141
„ Chwaliszewski 142
„ Cybiński 143
„ Dworcowy 144
Ul. Mostowa 145
Most św. Rocha 146
„ Teatralny 147
Ul. Marc. Mottego 148
„ Murna 149
„ Mylna 150
„ Myśliwska 151
Nad Bogdanką 152
Ul. Nadbrzeżna 153
„ Nadolnik 368
Nad Starą Wartą 154
Nad Wierzbakiem 155
Na Podgórniku 156
Naramowice 388
Ul. Naramowicka 397
„ Niecała 344
„ Niegolewskich 157
„ Niestachowska 158
„ Niska 159
„ Noskowskiego 160
„ Nowa 161
Nowy Rynek 162
Ul. Obornicka 398
Odbudowanie (Główna) 369
Odskok 163
Ul. Oficerska 164
„ Ogrodowa 165
Ogród Zoologiczny 166
Olszak-Młyn 386
Ul. Orzeszkowej 167
„ Ostatnia 168
Ostrówek 169
Ostrów Tumski 170
Ul. Owocowa 171
Ul. Palacza 172
„ Pamiątkowa 173
Park Marcinkowskiego 174
„ Moniuszki 175
„ Wilsona 176
Ul. Piaskowa 177
„ Piątkowska 399
Piekary 178
Piotrowo 179
Plac Bergera 180
„ Bernardyński 181
„ Prez. Drwęskiego 182
„ Działowy 183
„ Karmelicki 184
„ św. Krzyski 185
„ Lipowy 353
„ Niepodległości 186
„ Nowomiejski 187
„ Orawski 188
„ Sapieżyński 189
„ Spiski 190
„ Stawny 191
„ Wolności 192
„ Zjednoczenia 193
Ul. Pocztowa 194
„ Podgórna 195
Podgórnik 196
Ul. Podhalańska 197
„ Podlaska 198
„ Podolska 199
Podwale 200
Ul. Polna 201
„ Południowa 351
„ Pomorska 202
„ Poplińskich 203
„ Powstańcza 204
„ Poznańska 205
„ Północna 206
„ Półwiejska 207
„ Gen. Prądzyńskiego 208
„ Prusa 209
Przebieg 210
Przecznica 211
Ul. Przemysłowa 212
Przepadek 213
Ul. Pusta 214
Ul. Raczyńskich 215
„ Fr. Ratajczaka 216
Rataje 391
Ul. Ratuszowa 217
„ Reya 218
„ Robocza 219
Św. Roch 220
Ul. Rolna 221
„ Różana 222
Rybaki 223
Rynek Górczyński 224
„ Jeżycki 225
„ św. Łazarski 226
„ Śródecki 227
„ Wildecki 228
Ul. Rynkowa 229
„ Rzeczna 370
„ Rzeczypospolitej 230
„ Ludw. Rzepeckiego 231
UL Saperska 232
„ Em. Sczanieckiej 233
„ Sielska 234
„ Siemiradzkiego 235
„ Sienkiewicza 236
„ Sienna 237
„ Sieroca 238
„ Skarbowa 239
„ Składowa 240
„ Skośna 241
„ Skryta 242
„ Słoneczna 243
„ Słowackiego 244
„ Smolna 371
„ Sokoła 400
„ Solna 245
„ Sołacka 246
„ Spadzista 247
„ Spokojna 248
„ Sporna 249
„ Florj. Stablewskiego 250
Stare Targowisko 251
„ Starołęka str. 95
Ul. Starościńska 252
Stary Rynek 253
Ul. Staszica 254
„ Stawna 255
„ Stolarska 256
„ Stroma 257
„ Strumykowa 258
„ Strusia 259
„ Strzałowa 260
„ Strzelecka 261
„ Strzeszyńska 401
„ Sucha 372
„ Szamarzewskiego 262
„ św. Szczepana 355
Szeląg 402
Ul. Szewska 263
„ Szkolna 261
Szosa Okrężna w Dębcu 356
Szosa Okrężna w Głównej 373
Szosa Okrężna w Winiarach 403
Ul. Szwajcarska 265
„ Rom. Szymańskiego 266
„ Szyperska 267
„ Śląska 268
„ Ślusarska 269
„ Śniadeckich 270
„ Średnia 374
Śródka 271
Ul. Świerczewska 357
Ul. Taborowa 345
Tama Berdychowska 272
„ Garbarska 273
Ul. Targowa 274
Topole 387
Ul. Topolowa 275
„ Towarowa 276
„ Traugutta 277
„ Trzeciego Maja 278
Tylne Chwaliszewo 279
Ul. Ułańska 280
„ Gen. Umińskiego 281
Wały Batorego 282
„ Jagiellończyka 283
„ Jagiełły 284
„ Jana III 285
„ Kazimierza Wielkiego 286
„ Kościuszki 287
„ Król. Jadwigi 288
Wały Księcia Józefa 289
„ Leszczyńskiego 290
„ Warneńczyka 291
„ Wazów 292
„ Zygm. Augusta 293
„ Zygm. Starego 294
Ul. Warciana 295
„ Warmińska 296
„ Warszawska 297 i str. 94
„ Piotra Wawrzyniaka 298
„ św. Wawrzyńca 299
„ Wąska 300
„ Wenecjańska 301
„ Wesoła 302
„ Węglowa 303
„ Wiankowa 304
„ Wiejska 375
„ Wielka 305
Wielkie Garbary 306
Wierzbięcice 307
Ul. Wierzbowa 308
„ Wietrzna 309
„ Wieżowa 310
Wilczy Młyn 389
Ul. Wioślarska 392
„ Wiśniowa 358
„ Wjazdowa 311
„ Włościańska 404
„ Wodna 312
„ Wojacka 346
Św. Wojciech 313
Ul. Wojskowa 314
Wolnica 315
Ul. Wołyńska 316
„ Woźna 317
„ Wrocławska 318
„ Wroniecka 319
„ Wrzesińska 376
Wschodni Rynek 377
Ul. Wspólna 320 i str. 91
„ Wszystkich Świętych 321
„ Jakuba Wujka 322
„ Wybickiego 323
„ Wysoka 324
„ Wyspiańskiego 325
Wzgórze św. Wojciecha 326
Za Bramką 327
Zacisze 328
Zagórze 329
Za Groblą 330
Ul. Zamkowa 331
Zaułek Katarzyński 332
„ św. Wojciecha 333
Zawady 334
Ul. Zielona 335
Zielone Ogródki 336
Ul. Zwierzyniecka 337
„ Źródlana 405
„ Żołnierska 347
„ Żórawia 338
„ Żupańskiego 339
„ Żydowska 340
- ↑ Dokładniej opisali topografję starego Poznania Łukaszewicz (Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania), a przedewszystkiem Warschauer (Stadtbuch von Posen).
- ↑
Z chronologii w tekście wynika że chodzi o rok 1919.
- ↑ W spisie dawnych nazw niemieckich zapisane z odmienną pisownią „Golenzinerstr.”
- ↑ „Ogród Botaniczny“ ob. „Park Wilsona“.
- ↑ Nb. w ogłoszeniu oficjalnem z 16. 6. 1919 błędnie wydrukowano „ul. Piotrowa“.
- ↑ Brak pozycji 288 w oryginale.
