[91]
Sonet I. — Treść: Zaproszenie na przejażdżkę łodzią.
W. 1. Lapo Gianni i Guido Cavalcanti byli poetami florentyńskimi z końca XIII. w. i przyjaciółmi Dantego.
W. 9. Wydanie Soc. Dant. przynosi odmienną wersięwersję:
«E monna Vanna e monna Lagia poi...»
Scherillo (Dante: Vita nuova e il Canzoniere, Milano, Introduzione, p. 20) pisze: «Monna Vanna jest zapewne tą samą, która występuje w Vita Nuova, monna Lagia prawdopodobnie jest ukochaną Lapa Gianni, a owa, która cyfrę ma trzydzieści, jest panią Dantego, lecz zaiste — jeszcze, lub już — nie Beatyczą!»
W. 11. Dante miał tu zapewne na myśli czarodzieja Merlina.
Sonet II. — Treść: Spotkanie z Beatryczą.
W. 5-6. jest wolnym przekładem wierszy:
De gli occhi suoi gittava una lumera,
la qual parea un spirito infiammato.
W. 9-10. brzmi w wydaniu Soc. Dant. nieco inaczej:
...........donava salute
co gli atti (nie occhi) suoi quella benigna e piana
W. 14. zawiera niemożliwą do oddania w innym języku aluzję do imienia Beatrice:
.....la nd’e beata chi l’e prossimana.
Sonet III. — Treść: Fraticelli (Il Canzoniere annotato e illustrato da P. Fraticelli, Firenze, 1861) przypuszcza, że treść rozumieć należy następująco: Beatrycze była tak przygnębiona śmiercią ojca swego, Folca Portinari (um. 1290), że poeta, zaniepokojony jej stanem psychicznym, prosi jej towarzyszki o wieści o niej.
[92]Sonet IV. — Treść: Barbi (Opere di Dante, testo critio della Soc. Dant. Ital., Firenze, 1921) uważa, że sonet ten jest zaprzeczeniem i cofnięciem sonetu: «O słowa moje». (Son. VIII). Oba mają znaczenie alegoryczne. Poeta buntował się przeciw Pani — Filozofji, a teraz cofa swe oskarżenia.
Sonet V. — Treść: Jest to odpowiedź na sonet Cina da Pistoia: «Dante, quando per caso s’abandona.....». Pod pokrywą erotycznej teorji możliwości zmiany przedmiotu ukochania kryje się alegorja polityczna (Dante dołączył utwór ten do łacińskiego listu: Exulanti Pistoriensi).
W. 1-2. Dante poznał Beatryczę mając lat dziewięć (vide: «Vita nuova», rozdź. II. początek).
Ballata I. — Fraticelli przypuszcza, że jest to jedna z «cosette per rima» pisanych dla Beatryczy, o których wspomina Dante (Vita nuova, V). Barbi (Studi sul Canzoniere di Dante) uznaje ballatę za nieautentyczną.
Ballata II. — Barbi zalicza ją do utworów miłosnych, podczas gdy Fraticelli dopatruje się w niej alegorji Filozofji. Z tego punktu widzenia 
(patrz: następne przypisy):
I. 1. «Jestem dziewczynką... młodą» — gdyż Dante niedawno zajmował się Filozofją.
II. 5-7. Natura spoiła filozofję z Bogiem, który oddaje ją w służbę cnotom.
III. 1-2. Każda z siedmiu planet, wyobrażających według systemu alegorycznego nauk (Convivio, traktat II.) siedm dziedzin wiedzy ziemskiej, dała Filozofji część swej mocy.
IV. 5-7. Brzmi w oryginale:
Perocch’io ricevetti tal ferita
Da un, ch’io vidi dentro agli occhi sui,
Ch’io vo piangendo, e non m’acqueto pui.
Kancona I. — Jest to jeden z wczesnych utworów Dantego.
I.1-3. Wspomnienie pobytu z ukochaną.
I. 6. Może pisane podczas jakiejś podróży, zdala od Florencji? (Fraticelli).
[93] II. 1-2. Piacciavi, donna mia, non venir meno
a questo punto al cor che tanto v’ama...
IV. 10-11. La fede ch’eo v’assegno
muove dal portamento vostro umano;
V. 12. «potężny pan» — Amor.
Kancona II.
II. 5-6. ...che per forza di lei
m’era la mente già ben tutta tolta...
III. 11. zn. pragnie skarżyć się na Miłość.
III. 13. Duchy (spiriti), oraz (V, 11) najwyższy duch (spirito vitale, Vita Nuova, II) stoją w związku z średniowiecznem pojęciem genezy życia.
IV. 3. ....l’a ’ve la pose quei che fu sua guida.
VI. 4. «Najszlachetniejsza z... władz duszy», to intelekt.
Kancona III. — Treść: Inwokacja do śmierci.
Barbi (Op. di D. — Soc. Dant. p. 143) uznaje tę kanconę za nieautentyczną i przypisuje ją Jakóbowi Cecchi.
III. 6. Tu l’alto effetto — spegni di mercede.
(wedł. Fraticellego)[2]
Kancona IV. — alegoryczno-doktrynalna.
I. Określa pojęcia «leggiadria» (przełożyłem: «wdzięk» lub «rycerskość») i odróżnia wdzięk prawdziwy (połączony z cnotą) od fałszywego.
II. Przeciw rozrzutnikom.
II. 7-9. Ma lor messione a’ bon non pò piacere,
perchè tenere
savere fora, e fuggiriano il danno.
III. Przeciw zarozumialcom.
IV. 1-3. Ancor che ciel con cielo in punto sia,
che leggiadria
disvia — cotanto, e più che quant’io conto...
IV. 5. Beatrycze (donna gentile).
IV. 14. Na Amora.
V. «Leggiadria» nie jest sama przez się cnotą, a nawet [94]może się stać wadą, jeśli się oddali od cnoty (ludzi nie dbajacych o blask doczesny bytu) i mądrości tych, co wiedzy życie ślubowali.
VI-VII. traktują o bezinteresowności. Podobnie w Convito (tratt. I, cap. 9) mówi Dante: «E a vituperio di loro dico che non si deono chiamare litterati, pero che non acquistano la lettera per lo suo uso, ma in quanto per quella guadagnano denari o dignitate...».
Kancona V. — Przeciw skąpstwu, pochodzi z czasów wygnania (Barbi).
I. 7-10. Obdarzanie uczuciem miłości ludzi nieobdarzonych łaską cnoty jest grzechem.
I. 11-14. Miłość łączyć powinna piękno (kobiece) i cnotę (męską).
Uwaga: «Virtù» (jak łacińskie virtus) oznaczać może tak cnotę, jak i odwagę.
I. 15-17. Skoro cnota zamiera, tedy i piękno musi zmarnieć, jeśli miłość nie ma się stać występkiem.
II. 12. Cnota dąży do Mądrości.
III. 1-2. Kto nie wejdzie w służbę Cnoty, ten uwikła się w występki i grzechy (stanie się «sługą podłego sługi»).
III. 6. «Panem-sługą» jest Występek, co, sam zależny od Cnoty, włada ludźmi, którzy mu podlegają.
III. 14-21. Dante zapowiada, że wyłuska właściwą swą myśl z pod ogólnikowej alegorji Cnoty i Występku.
IV. Występkiem, omawianym v I. - III. zwrotce, jest więc skąpstwo.
IV. 9-11. Vide: Convito, tratt. III, cap. 15.
V. 9-10. Wszystkich nas otacza jeden krąg Przeznaczenia, przed którem ugina się nawet Rozum.
VI. 5-12. Skąpiec gardzi «strawą cnoty», t. j. argumentami rozumowemi, jakie wywodzi hojność, przeciwniczka skąpstwa, a jeżeli już podniesie tę strawę (t. zn. dokona jakiegoś czynu szlachetnego), dzieje się to z chęci chwały, czyli właśnie wtedy, gdy cnota «się już odeń odwraca».
VII. 7. Znaczy: Jeden występek pociąga za sobą drugi.
VII. 8. Miłość przeciwdziała występkom, skupiając wszystkie cnoty i wzmacniając się w ten sposób.
[95] VII. 11-21. Nawrót do I. Miłość nie łącząca piękności z cnotą jest zwierzęcą żądzą, więc przestępstwem.
(VIII). Kancona ta zaopatrzona jest w wydaniu Soc. Dant. w commiato, które podaję w dopisku.
Kancona VI. Poeta boleje nad upadkiem prawości, hojności i umiarkowania.
I. 18. Panem znanym z poezji Dantego jest Amor.
III. Prawość jest siostrą nauki Amora, Sprawiedliwości, ponieważ od niej pochodzi umiłowanie cnoty. PotowstwemPotomstwem Prawości jest Hojność i Umiarkowanie.
IV. 17-18. ...e pur tornerà gente
che questo dardo farà star lucente.
Dante wierzy, że w przyszłości ludzkość nawróci się do tych cnót, które teraz są w zaniedbaniu.
V. 9-11. Tęsknota za Florencją (?).
(VII.) Drugie commiato, figurujące w wydaniu Soc. Dant., umieściłem w dopisku.
Kancona VII. — Jedna z czterech «kancon skalistych», biorących nazwę od wyrazu «pietra» (= skała), powtarzającego się w ich rymach. Jest to zapewne kryptogram imienia kobiecego, Pietra.
Wykład alegoryczny (Fraticelli) tłumaczy, że Dante myśli tu o trudach, na jakie napotyka umysł, zajmujący się Filozofją.
II. 3-5. porto nascoso il colpo de la petra,
con la qual tu mi desti come a petra
che t’avesse innoiato lungo tempo...
Wiara w uzdrawiającą moc pewnych talizmanów mineralnych.
III. 1. Panie!... — odnosi się do Miłości.
IV. 11. solo per lui servire, e luogo e tempo!
V. 10. Po końcu świata i sądzie ostatecznym.
VI. 3. ...mi da baldanza, ond’ogni nom mi par freddo;
Kancona VIII. również «skalista». Porównuje w niej poeta swój stan psychiczny z czterema porami roku.
I. 1. Niebieskie koło, to orbita pozornego ruchu słońca.
I. 3. Kastor i Polluks.
[96] I. 1-5. Wenus jest niewidoczna, ponieważ promienie słońca padają do niej równolegle, tak jakby ją otaczały zasłoną. Stąd w oryginale:
e la stella d’amor ci sta rimota
per lo raggio lucente che la ’nforca
si di travesto, che le si fa velo;
I. 7. Mars (v. Purgatorio II. 14., Convito tratt. II. capitolo 14).
I. 8. Południk.
I. 9. «Wszystkich siedem» scil. siedem planet, które stojąc u szczytu horyzontu, rzucają swe promienie prostopadle i stąd «mało dają cienia».
III. 3. Siedem lodowych gwiazd — konstelacja Wielkiej Niedźwiedzicy.
III. 13. Ta, co krótkie tak ma życia czasy — «donna c’ha picciol tempo», w VI. «pargoletta» t. j. młodziutka, oznacza w wykładzie allegorycznym, że Dante niedługo dopiero zajmował się Filozofją.
IV. 1-3. Uwiędły liście, które wrosły na wiosnę, gdy słońce jest w znaku Koziorożca.
Kancona IX. Jedni (Fraticelli) podają wykład alegoryczny (filozofja), drudzy (Barbi) skłaniają się do literalnego.
III. Dante porównuje stosunek swej wyobraźni do ukochanej (filozofji), do tego stosunku, w jakim pozostaje płomień i słońce. Pierwszy żywioł jest ograniczony w swem działaniu i zależny od drugiego, potężniejszego i szerszego w zakresie swych atrybutów.
IV. Prośba, by Amor (żądza wiedzy) pozwolił mu widzieć ukochaną (dostąpić poznania prawdy).
Kancona X. Co do wykładu treści różnica zdań podobna, jak w kanconie poprzedniej.
I. Dante pragnie, aby miłość jego (żądza wiedzy) wciąż wzrastała, choć wie, że wszelka energja ma swe granice przepisane przez Naturę, których przekroczyć nie może.
III. 14. kancona VIII. uw. ad III. 13.
IV. Stając się niewolnikiem Miłości (wiedzy), jest się [97]równocześnie panem egoizmu, wychodzi się poza siebie, dążąc do istoty ukochanej (poznania).
V. Przedmiot miłości (poznanie) objawia się chwilami tylko i pozostaje obojętnym na uczucia (zdobycie wiedzy połączone jest z szeregiem trudów).
(VII.) W wyd. Soc. Dant. znajduje się u końca kancony commiato umieszczone w dopisku.
Kancona XI. «skalista». Nie nosi cech alegorji.
II. 8. Myśl jego nie znajduje wyrazów na oddanie uczucia.
II. 13. Amora.
Sestyna. «Skalista».
I. 1-3. Zima.
II. 4-6. Wiosna.
IV. 1. znaczy: Piękność jej ma większą moc od kamieni, którym starożytność i średniowiecze przypisywały własności pożyteczne, czy też zgubne.
Ballata III. według Barbiego doktrynalno-alegoryczna. O utworze tym mówi zapewne Dante w Convivio (Traktat III. cap. 9), omawiając kanconę: «Amor che nella mente...».
II. 5. obraz. słodki — Amor.
III. 3. dto.
Ballata IV.
VW. 1. i 5. u Scherilla, Barbiego i i. zamiast dawniejszego nuvoletta, t. zn. chmurka, jest wersja violetta, czyli fiolek.
Sonet VII. W wyd. Soc. Dant. (wiersz 3. i 12.) występuje imię «Lisetta», zamiast ogólnikowego «una donna».
Barbi (Due noterelle: Lisetta) pisze: «Jest możliwym tylko kontrast między Beatryczą a kobietą prawdziwą i realną, lub między Filozofią a miłością do prawdziwej kobiety...».
Sonet VIII. alegoryczny. Odpowiedzią nań jest sonet IV. «O słodkie rymy...» Poeta buntuje się przeciw Filozofji i nie chce poświęcać się jej dłużej.
[98] W. 2-3. ...voi che nasceste poi ch’io cominciai
a dir per quella donna in cui errai...
W. 4. Jest to pierwszy wiersz kancony: «Voi che ’ntendento il terzo ciel movete» z Convito (Tratt. II.).
W. 9-14. Praca wyłącznie intelektualna zabija uczucie, które tedy gdzieindziej musi znaleźć swój wyraz.
Sonet IX. Barbi uznaje go za nieautentyczny i przypisuje Cino da Pistoia.
Wykład alegoryczny brzmi: Filozofja podbija nawet proste dusze, ale każąc im kroczyć przy swym zwycięskim rydwanie, nigdy nikomu nie odkrywa swej twarzy, — oblicza upragnionej Prawdy (vide Convito, Tratt. II, cap. I.).
Kancona XII. Utwór erotyczny, pisany zapewne nad Arnem, w jednej z dolin podalpejskich, w czasie wygnania (Fraticelli).
I. 1. jest podobny do pierwszego wiersza kancony III.
«Morte, poich’io non trovo a cui mi doglia».
II. 13. L’angoscia, che non cape dentro, spira
fuor de la bocca si ch’ella s’intende...
III. Miłość pozbawiła poetę woli i kazała mu ugiąć się przed swą przemocą. Jednak lituje się nad nim i daruje mu życie.
IV. 6. zn. przez ukochaną.
V. 1-3. Chodzi tu o rzekę Arno, bo nad nią leży Florencja; stąd usprawiedliwione twierdzenie, że wzdłuż niej zawsze czuł moc miłości (v. VI. 1.).
V. 11. Amorze!
Kancona XIII. Barbi uważa ten utwór polityczny a nieautentyczny (W Wyd. Soc. Dant. kancony tej niema).
I. 3. Siostra Florencji — Rzym.
I. 7. Wrogie Dantemu stronnictwo «Czarnych».
II. 6. «Siedmiu pań chóry» oznaczają siedem cnót, trzy teologiczne, wiarę, nadzieję i miłosierdzie, oraz cztery kardynalne, mądrość, sprawiedliwość, wstrzemięźliwość (v. Purgatorio XXIX. wiersz 121. i nast.).
II. 9. «Fuori i leai Farbrizii» (Fraticelli) Fabrycjusze [99]oznaczają tu dobrych, zdolnych do poświęcenia. Stąd przekład: «A dobrym iść kazano precz...».
II. 13. «Punisci in antenora qual verace...».
Antenora jest to część piekła, przeznaczona dla zdrajców ojczyzny (v. Inferno XXXII.).
II. 14. i III. 3. mowa o herbie Florencji, lilji.
III. 7. Światło Justynjana, zam. prawa Justynjana, tu oznacza wogóle sprawiedliwość.
III. 14. «Mądrość i wszystkie siostry jej» v. uwaga do II. 6.
V. 10-13. Nazwy alegoryczne, oznaczające szereg występków. Aglaur oznacza zazdrość, Jugurta obłudę, ślepy Mahomet schizmę, Grek zwodny (Sinon) chytrość, Kapaneus pychę, Krassus skąpstwo, Faraon upór.
Sonet X. polityczny, z czasów wygnania.
W. 6. Zbrodniarzem tym jest papież Klemens V. (1304-1314), który przeniósł stolicę papieską do Avignonu i podlegał wpływom dworu francuskiego (v. Inferno XIX.).
W. 7. Wielkim tyranem jest król francuski, Filip Piękny, wspomniany parokrotnie w Boskiej Komedji (Purg. VII. 109, Parad. XIX. 119.), który tak smutną rolę odegrał w życiu Florencji.
Sonet XI. zwrócony jest do Cina da Pistoia i zawiera skargę na zanikający idealizm erotyczny.
Odpowiedzią na ten utwór jest sonet Cina:
«Dante, i’ non so in qual albergo soni...»
Sonet XII. zwrócony do Cina, jest późnym utworem Dantego. Cino odpowiedział nań sonetem:
«Poi ch’i’ fu’, Dante, dal mio natal sito...».
