Życie Henryka Brulard/Rozdział XLIII
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Życie Henryka Brulard |
| Wydawca | Bibljoteka Boy’a |
| Data wyd. | 1931 |
| Druk | Drukarnia Zakładów Wydawniczych M. Arct, S.A. |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Tłumacz | Tadeusz Boy-Żeleński |
| Tytuł orygin. | Vie de Henri Brulard |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
Wpadłbym w romans, gdybym chciał notować tutaj wrażenie, jakie zrobił na mnie Paryż; wrażenie bardzo odmienione później.
Nie wiem, czy powiedziałem, że, na życzenie swego ojca, pan Daru zaprowadził mnie do paru owych towarzystw literackich, którym przewodniczył, ku wielkiej dumie ojca. Podziwiałem talję a zwłaszcza biust pani Pipelet, żony biednego chirurga od przepuklin. Znałem ją trochę później, po jej awansie na księżnę.
Pan Daru recytował swoje wiersze z dobrodusznością, która zdawała mi się bardzo osobliwa na tej surowej i płomiennej twarzy; patrzałem nań ze zdumieniem. Powiadałem sobie: trzeba go naśladować, ale nie czułem do tego żadnej ochoty.
Przypominam sobie głęboką nudę niedzieli; wałęsałem się bez celu, więc to był ów Paryż, którego tak pragnąłem! Brak gór i lasów ściskał mi serce. Lasy były ściśle związane z memi marzeniami o tkliwej i wiernej miłości, jak w Arjoście. Wszyscy ludzie zdawali mi się prozaiczni i płascy w pojęciach swoich o miłości i o literaturze. Strzegłem się zwierzać z mojem rozczarowaniem co do Paryża. W ten sposób nie spostrzegłem się, że centrum Paryża jest o godzinę drogi od pięknego lasu, siedziby jeleni za czasu królów. Jakiż byłby mój zachwyt w 1800 na widok lasu Fontainebleau, gdzie są małe skałki w minjaturze, na widok lasów Wersalu, Saint-Cloud, etc. Prawdopodobnie byłbym osądził, że te lasy zbyt są podobne do ogrodu.
Była mowa o tem, aby zamianować pomocników komisarzy wojennych. Spostrzegłem to ze zdwojonych uprzejmości pani Cardon dla rodziny Daru, a nawet dla mnie. Jednego dnia pan Daru udał się do ministra z raportem w tym przedmiocie.
Niepokój mój utrwalił w mej głowie obraz biura, w którem czekałem wyniku. Pan Daru przechodził tamtędy wracając od ministra: uzyskał nominację, zdaje mi się, dla pp. Cardon i Barthomeuf. Nie byłem zazdrosny o Cardona ale o pana Barthomeuf, do którego miałem antypatję. Czekając wyniku, napisałem na mojej podkładce wielkiemi literami: ZŁY KREWNY.
Zważcie, że pan Barthomeuf był wybornym urzędnikiem, którego wszystkie listy pan Daru podpisywał (to znaczy Barthomeuf przedkładał dwadzieścia listów, p. Daru podpisywał z poprawkami sześć czy siedem, a odsyłał do przerobienia jeden lub dwa).
Z moich podpisywał ledwie połowę, i to jakie listy! Ale Barthomeuf miał ducha i fizjognomję sklepikarza, i wyjąwszy autorów łacińskich, których umiał tak jak umiał Regulamin żołdu, niezdolny był powiedzieć ani słowa o związkach literatury z naturą człowieka, ze sposobem jego odczuwania; ja zaś rozumiałem doskonale sposób, w jaki Helwecjusz tłumaczy Regulusa, robiłem sam z siebie mnóstwo zastosowań tego rodzaju, przegoniłem o wiele Cailhawę w sztuce pisania komedyj, etc., etc., tem samem uważałem się za wyższego lub co najmniej równego panu Barthomeuf.
Pan Daru powinien był mnie zamianować i następnie tęgo mnie wziąć w kluby. Ale los prowadził mnie za rękę w kilku wielkich okolicznościach mego życia. W istocie, winien jestem mały posążek Fortunie. To było prawdziwe szczęście, że nie zostałem mianowany z Cardonem. Ale wówczas byłem innego zdania: wzdychałem trochę, patrząc na jego piękny złocisty mundur, na jego kapelusz, szpadę. Ale nie miałem najmniejszego uczucia zawiści. Widocznie rozumiałem, że nie mam matki takiej jak pani Cardon. Widziałem ją, jak męczy pana Daru (Piotra) aż do zniecierpliwienia najflegmatyczniejszego z ludzi. Pan Daru nie gniewał się, ale jego dzicze oczy warto było odmalować. Wreszcie powiedział jej przy mnie: „Pani, mam zaszczyt pani przyrzec, że jeżeli będą adjunkci, syn pani będzie w ich liczbie“.
Siostrą pani Cardon była, zdaje mi się, pani Augué des Portes, której córki żyły wówczas blisko z obywatelką Hortensją Beauharnais. Panienki te chowały się u pani Campan, koleżanki i prawdopodobnie przyjaciółki pani Cardon.
Żartowałem i rozwijałem mój wdzięk z r. 1800 z pannami Augué, z których jedna zaślubiła niedługo potem, zdaje mi się, generała Ney.
Wydawały mi się wesołe, co do mnie zaś musiała być ze mnie osobliwa figura: może te panienki miały dość sprytu, aby poznać że ja byłem dziwny a nie płaski. Wreszcie, nie wiem czemu, byłem tam mile widziany. Cóż za cudowny salon do kultywowania! Oto co stary pan Daru powinien mi był wytłumaczyć. Tę prawdę, fundamentalną w Paryżu, zrozumiałem pierwszy raz aż w dwadzieścia siedem lat później, po sławnej bitwie pod San Remo. Los, któremu tyle zawdzięczam, oprowadzał mnie po wielu najwpływowszych salonach. Odrzuciłem, w 1814, miljonowe stanowisko; w 1828 byłem w najbliższych stosunkach z pp. Thiers (wczoraj ministrem Spraw Zagranicznych), Mignet, Aubernon, Beranger. Miałem wielkie uważanie w tym salonie. Pan Aubernon wydał mi się nudny, Mignet niedowcipny, Thiers zbyt bezczelny i gadatliwy, jeden Beranger mi podobał, ale, aby nie wyglądać na człowieka który schlebia władzy, nie odwiedziłem go w więzieniu i dopuściłem aby mnie pani Aubernon znienawidziła jako człowieka niemoralnego.
A hrabina Bertrand, w 1809 i 1810! Co za rok ambicji, lub raczej co za lenistwo!
Mało żałuję straconej sposobności. Zamiast dziesięciu, miałbym dwadzieścia tysięcy; zamiast kawalerem, byłbym oficerem Legji honorowej; ale spędziłbym trzy albo cztery godziny dziennie na tych podłostkach ambicji, które stroi się mianem polityki; popełniłbym wiele nikczemności, byłbym prefektem w Mans (w 1814 miałem być mianowany prefektem w Mans).
Jedyna rzecz, której żałuję, to pobyt w Paryżu; ale byłbym zmęczony Paryżem w 1836, tak jak jestem zmęczony moją samotnością wśród dzikich w Civita Vicchia.
Razem wziąwszy, nie żałuję niczego, chyba tylko tego, że nie kupiłem renty za gratyfikacje Napoleona około roku 1808 i 1809.
Mimo to, stary Daru popełnił błąd (w duchu swoich pojęć) że mi nie powiedział:
„Powinieneś starać się spodobać pani Cardon, i pannom Augué, jej siostrzenicom. Przy ich protekcji byłbyś komisarzem wojennym o dwa lata wcześniej. Nie piśnij nigdy ani słowa, nawet panu Daru, o tem, co ci tu mówię. Pamiętaj, że nie dojdziesz do niczego inaczej, niż przez salony. Pracuj dobrze rano, a wieczór tkwij w salonie, moją sprawą jest pokierować tobą. Zacznij od tego, aby sobie zdobyć zasługi pilności. Nie przepuść nigdy wtorku pani Cardon“.
Trzeba było aż tyle słów, aby trafić do pojęć warjata, który więcej myślał o Hamlecie i o Mizantropie niż o życiu rzeczywistem. Kiedy się nudziłem w salonie, nie przychodziłem następnego tygodnia, zjawiałem się aż za dwa tygodnie. Przy mojej szczerej fizjognomji oraz straszliwej męce i wycieńczeniu o jakie przyprawia mnie nuda, łatwo pojąć, ile zyskiwałem przez te zaniedbania! Zresztą, zawsze mówiłem o głupcu: to głupiec. Manja ta zyskała mi cały tłum wrogów. Od czasu jak stałem się dowcipny (1826), tłumem cisnęły się złośliwości i słówka, których się nie zapomina, jak mówiła mi raz dobra pani Mérimée. Powinienem był być zabity dziesięć razy, a przecież mam tylko trzy rany, z których dwie są dzieciństwem (w rękę i w lewą mogę).
Moje salony, od grudnia 1799 do kwietnia 1800, to były: pani Cardon, pani Rebuffel, pani Daru, pan Rebuffel, pani Rosset (zdaje mi się), której mąż służył mi za przyzwoitkę w czasie podróży. Byli to ludzie mili i usłużni, którzy liczyli się ze mną z przyczyny wzrastającego wpływu pana Daru (hrabiego). Nudzili mnie, bo nie byli nic a nic romantyczni ani literaccy (cut there): umykałem im ile mogłem.
Moi kuzyni, Marcjal i hrabia Daru, wojowali niegdyś w Wandei. Nigdy nie widziałem ludzi bardziej wyzutych z, uczucia patrjotyzmu; mimo to, narażali się w Rennes, w Nantes, w całej Bretanji na to, że mogą zginąć dwadzieścia razy; nie uwielbiali wcale Burbonów, mówili o nich z szacunkiem, jaki się należy nieszczęściu. Pani Cardon mówiła nam mniej więcej prawdę o Marji Antoninie: dobra, ograniczona, wyniosła, bardzo skłonna do amorów i drwiąca sobie na potęgę ze ślusarza zwanego Ludwikiem XVI, tak różnego od miłego hrabiego d’Artois. Zresztą, Wersal — dwór króla Fajdana... I nikt, z wyjątkiem może Ludwika XV-go, i to rzadko, nie dał tam obietnicy lub przysięgi ludowi inaczej niż w intencji złamania jej.
Zdaje mi się, że czytano u pani Cardon Pamiętniki jej koleżanki, pani Campan, bardzo różne od cielęcych morałów, wydrukowanych w r. 1820. Często wychodziliśmy stamtąd aż o drugiej rano, byłem w mojej sferze jako wielbiciel Saint-Simona i mówiłem w sposób który odbijał od mego zwyczajnego niezdarstwa i egzaltacji.
Ubóstwiałem Saint-Simona w 1800, jak w 1836. Szpinak i Saint-Simon, to były jedyne moje trwałe gusty; poza gustem do życia w Paryżu, o stu ludwikach renty, pisząc książki. Feliks Faure przypomniał mi w 1829, że mówiłem to do niego w 1798.
Rodzina Daru była zrazu cała zajęta dekretem organizacji korpusu inspektorów rewji, dekretu często poprawianego, zdaje mi się, przez pana Daru (hrabiego), a potem nominacją hrabiego Daru i Marcjala: pierwszy został inspektorem, a drugi podinspektorem rewji, obaj z haftowanym kapeluszem i czerwonym frakiem. Ten piękny mundur raził wojsko, o wiele mniej próżne wszakże w r. 1800, niż w dwa albo trzy lata później, kiedy rzymską cnotę obrócono w śmieszność.
Sądzę, że opisałem ściśle mój pierwszy pobyt w Paryżu, od listopada 1799 do kwietnia lub maja 1800; zanadto nawet paplałem, będzie trzeba niejedno wymazać. Wyjąwszy piękny mundur Cardona (kołnierz haftowany złotem), salę fechtunku Fabiena i moje lipy w ogrodzie ministerjum, wszystko inne widzę jedynie przez mgłę.
W ministerjum, Barthomeuf i Cardon byli adjunktami, a ja bardzo urażony i bardzo pocieszny, z pewnością, w oczach pana Daru. Bo, ostatecznie, nie byłem zdolny napisać najgłupszego listu. Marcjal, ten kochany chłopiec, był zawsze ze mną na wesoło, i nigdy nie dał mi uczuć, że jako urzędnik byłem zupełnie do niczego. Był cały pochłonięty swemi amorami z panią Lavalette, z panią Petiet, dla której jego rozsądny brat, hrabia Daru, porobił wiele śmiesznych głupstw. Miał pretensje wzruszyć tę niedobrą wróżkę wierszami. Dowiedziałem się o tem w kilka miesięcy później.
Wszystkie te rzeczy, tak nowe dla mnie, stanowiły okrutną dystrakcję dla moich pojęć literackich lub marzeń o miłości namiętnej i romantycznej, co było wówczas jedno i to samo. Z drugiej strony, wstręt mój do Paryża malał, ale byłem zupełnie pomylony; to, co mi się jednego dnia zdawało prawdziwe, nazajutrz wydawało mi się fałszywe. Głowa moja była absolutnie igraszką mojej duszy. Ale przynajmniej nie zwierzyłem się nigdy nikomu.
Od trzydziestu conajmniej lat zapomniałem tę tak pocieszną epokę mego pierwszego pobytu w Paryżu: czując z grubsza, że trzebaby tylko gwizdnąć, nie zatrzymywałem na niej myśli. Niema tygodnia jak myślę o tem na nowo; jeżeli jest jakie uprzedzenie w tem co piszę, odnosi się ono tylko do Brularda z owego czasu.
Nie wiem, czy robiłem słodkie oczy do pani Rebuffel i do jej córki w czasie tego pierwszego pobytu i czy byłem w Paryżu kiedy straciliśmy panią Cambon. Przypominam sobie tylko, że panna Adela Rebuffel opowiadała mi szczególne rzeczy o pannie Cambon, której była towarzyszką i przyjaciółką. Panna Cambon, mając posagu dwadzieścia pięć albo trzydzieści tysięcy franków renty, co wówczas, tuż po Republice, w 1800, było olbrzymie, doświadczyła losu wszystkich zbyt pięknych pozycyj, stała się pastwą najgłupszych pojęć. Sądzę, że trzeba ją było wydać za mąż w szesnastym roku, lub przynajmniej kazać jej zażywać wiele ruchu.
Nie zachowałem najmniejszego wspomnienia z mego wyjazdu do Dijon i z armji rezerwy; nadmiar radości pochłonął wszystko. Pan Daru (hrabia), wówczas inspektor rewji, i Marcjal, podinspektor, pojechali przedemną.
Cardon nie przybył tak prędko; jego sprytna matka chciała dlań czego innego. Przybył niebawem do Medjolanu, jako adjutant ministra wojny, Carnota. Napoleon użył tego wielkiego obywatela aby go zużyć (id est: uczynić niepopularnym i śmiesznym, jeśli możebne. Niebawem, Carnot popadł w szlachetne ubóstwo, którego Napoleon zawstydził się aż koło 1810, kiedy się go już nie bał).
Nie mam żadnego pojęcia o mojem przybyciu do Dijon, tak jak o mojem przybyciu do Genewy. Obraz tych dwóch miast zatarły obrazy bardziej pełne, jakie mi zostały z późniejszych podróży. Zapewne byłem pijany radością. Miałem z sobą jakieś trzydzieści tomików stereotypowanych. Myśl o udoskonaleniu nowego wynalazku sprawiała, że ubóstwiałem te tomy. Bardzo wrażliwy na zapachy, zawsze myłem sobie ręce po przeczytaniu książki; brzydki zapach zrodził we mnie uprzedzenie do Dantego i do pięknych wydań tego poety zgromadzonych przez moją biedną matkę.
Za przybyciem do Genewy (szalałem za Nową Heloizą), pierwszą moją myślą było pobiec do starego domu, gdzie się urodził J. J. Rousseau w r. 1712; ujrzałem go zmienionym, w r. 1833, we wspaniały dom, obraz praktyczności i handlu.
W Genewie brak było dyliżansów; zastałem tam początek nieładu, który zaczął przejawiać się w armji. Miałem polecenie do kogoś, zapewne do francuskiego komisarza wojennego, zostawionego dla transportów. Hrabia Daru zostawił chorego konia, czekałem jego wyzdrowienia.
Tu wreszcie odnajduję moje wspomnienia. Po wielu mitręgach jednego rana, około ósmej, umieszczają na tym młodym koniu szwajcarskim, jasnym gniadoszu, mój olbrzymi tłumok i nieco za bramą lozańską wsiadam na konia.
Było to drugi albo trzeci raz w życiu. Serafja i ojciec stale sprzeciwiali się temu, abym jeździł konno, fechtował się, etc.
Ten koń, który nie opuścił stajni od miesiąca, po dwudziestu krokach ponosi mnie, skręca z drogi i rzuca się ku jezioru, na pole zasadzone wierzbami: zdaje się że tłumok go uwierał.
