| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Gehenna |
| Wydawca | Wielkopolska Księgarnia Nakładowa |
| Data wyd. | 1921 |
| Druk | L. Kapela |
| Miejsce wyd. | Poznań |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
Styczeń otulał świat obfitością śnieżysk, ściął go mrozem krzepkim. Istny cud przyrody. Połacie zmarzniętej bieli wiszą na gałęziach. Drzewa niby kolumny białe, podszycie niskie lasu, krępe leszczyny, drobiazg drzewny zanurzony w chmurach sypkich, bieli nieskalanej, wszystko pławi się jak w kąpieli. Potężna, niewysławiona pagoda, białości przeczystej poświęcona.
Na rozstaju dróg, w lesie wilczarskim, stały małe saneczki zaprzężone w parę koni. Hawryłko drzemał na koźle, konie chrupało siano z wielkiej więzi położonej przed nimi. Dokoła bór głuchy, krakanie wron, jednostajny lament wróbli i szum drzew iglastych.
Grześko przechodząc linję leśną, dojrzał saneczki, poznał czyje są; zawrócił w tę stronę i wkrótce stanął obok Hawryłka. Zbudził go.
— Gdzie bojarzynka?
— Na Temnyj hrad pijszła.
— Sama?
— A szczoż.
— Boże chorony! A czegoż ty tak daleko stoisz?
— Tak kazała, to i słuchaju. Treba żdaty.
— Toż wiorsta drogi do zamczyska a śniegu po kolana.. Dawno przyjechała?...
— Oho! Wże dawno, wże i koniaki pomerzły na czysto. Pohany moroz.
— Często ona tak jeździ, biedniedka?...
— O czasto! Czut‘ ne każdoho dnia. Tuży za mołodym, panom, szczo tutki szczez. Neszczastnaja takaja dola.
Stary borowy westchnął.
— Boże chorony, żal i smutek. Taka młoda, urodna i ot co... nieszczęsna. Jej matka niedolę miała i dla niej niedola rośnie.
— A nie wraca ona do Turzerogów?...
— Gde tam! Pan był w Wilczarach, tak prosył, tak prosył — to i słuchaty ne chocze. Sydyt z huwernantkoj w leśniczówce daj na zamczysko, pryjeżdżajet.
— Gadają, że pani ze Smoczewa chora, panicz Jasio, nie da sobie rady, naszą panienkę tam proszą, stara Smoczyńska lubi ją, daj chciała by mieć przy sobie. Ale ktoby jej nie lubił, gołąbkę tę naszą. Tylko znowu będą ją turbować, da męczyć... i popłakać swobodnie też nie dadzą. A pojedzie ona do Smoczewa?... Maj but‘ tak, pani ze Smoczewa welme chorujet, a tam taja panna, ich doczka, gadajut szczo za muż wyszła zahranyciu.
Grześko mruknął z gniewem.
— Tak ona za mężem, jak ja bojarom. Wołoczytsia za chłopcami taj hodi! Matka na mogiłę już patrzy a donia bryka po świecie z paniczami Tfu!...
— Tak to i jest, sprawedływe — odrzekł Hawryłko. — Tamta panna to praworna do chłopciw.
Grześko zawołał nagle.
— Pójdę na zamek, zobaczę co ona biedneńka robi. Boże chorony!...
Stary ruszył na moczary, twarde teraz i zasypane zwałami śniegu. Szedł śladami Andzi i wkrótce ujrzał ją zdaleka, siedzącą na pniu pod dębem, tym samym, który był świadkiem śmierci Andrzeja.
Grześko spostrzegłszy jej żałobną postać usunął się dyskretnie za drzewa.
Tarłówna siedziała cicho, o dwa kroki od dębu i, rękoma ogarnąwszy kolana, patrzała tępo na jasny, metalowy krzyż z czarną pasyjką, przykuty do drzewa. Sama go tu zawiesiła w jakiś czas po pogrzebie Andrzeja. Krzyżyk ten, pamiątka po matce, wisiał dotąd nad łóżkiem Andzi, niech teraz uświęci miejsce zgonu jej ukochanego. On tu wydał tchnienie ostatnie, tu rozbrzmiały krzykiem przedśmiertnym słowa jego, przed samym skonem wyszarpnięte z piersi, a wołające jej imię.
Tu pożegnała oczy jego gasnące, takie drogie, takie jedyne.
Tu poczuła w momencie straszliwym, jak głowa jego zwisła bezwładnie, tu ogarnął go mrok śmierci; serce bić przestało, zamilkły pulsa, twarz powlokła się sztywną, wapienną martwotą. Tu skonał Jędrek ukochany, żoną jego miała zostać, ale jej go zabrano, wydarto przemocą. To jej fatum! Kula zabijająca go to tylko narzędzie ślepe jej losu. Tyle męki, niepewności, tyle walki poprzedziło krótkie minuty ich szczęścia. Po to, by ciosem morderczym zniszczyć je, rozwalić....
Zamilkły brutalnie tony nokturnu, który w duszy rozlewał się nutą przesłodką, który do serca wprowadzał szał upojeń niezgłębionych, który porywał całą istotę w przestworza zjawisk olśniewających. Zachwyt, urok, prysnął na drobne cząsteczki bezpowrotnie. Niesłychany szczyt szczęścia runął w przepaściste wyrwy żalu. Wszystko się skończyło. Pozostał smutek bezdenny, że stało się to mirażem.
Czy mirażem?...
Nie, to raczej fatum ocknięte trysnęło jadem, by zatruć szczęście.
Istniała miłość wielka, silna i zdrowa jak sama młodość, która ją poczęła; miłość przepojona zapałem, posiadająca w sobie mnóstwo entuzjazmu i szału. Były w tem uczuciu atomy świętej mocy, zarodki poświęceń słodkich i wiary. Wszystkie te skarby królewskie zgruchotał okrutny obuch nieszczęścia.
Gdzież są ich idealne myśli, marzenia szczytne, wzniosłe, piękne horoskopy przyszłości z takim artyzmem malowane przez Andrzeja, któremi się ona upajała?...
Gdzie jest ten wszechmocny świat szczęścia?... Zdawał się być trwałym jak natura i jak ona żywiołowym. Olbrzymim jak bór dębów potężnych, nie, jak ocean niezmierzony a cudnym niby gwiazda wieczorna, co subtelne lecz jasne ma promienie; a upoistym jak wieczór lipcowy, zatopiony w zapachu lip rozkwitłych i w woni macierzanki.
Potworny grad rzeczywistości nędznej zasypał te uroki, kawały lodu przybiły do ziemi ich szczęście tyle obiecujące. I... nawet tęcza nadzieji nie świeci. Zaległy chmury, ciężkie jak żelazo i trwają. Na horyzoncie jej życia już pozostaną.
Duch jej nie upadł, nie zmalał, przeciwnie wzrósł niebywale. Czuła jego skrzydła w mózgu swym; łopocą w nim, buntem kołaczą. Grad zimny, który obrócił w niwecz plony jej marzeń, który połamał, stratował złote kłosy uczuć młodzieńczych nie zabił ducha, ale go zranił boleśnie. Rany jątrzyły, lecz duch wzmocnił się przez te blizny siłą dziwną i twórczą. Cios katowski natchnął go jakąś wielkością mistyczną i ona w nim króluje.
Duch żyje i rośnie. Serce ocieka krwią zawodu i bólu. Serce to jedna rana. Oplwane jest śliną trującą z paszczy nienasyconego nigdy Fatum. Serce zdrętwiałe niby pod chloroformem żalu, że rozkwit swój krótki a czarowny już opłakuje, że płatki z kielicha kwiatu uczuć, z jego pąka prześwietnego zwiędły przed czasem. Serce płacze i skarży się, serce bije z trwogą przed życiem, boi się okaleczeń, czynionych w sposób wyrafinowany, złośliwy.
Czy los jej stanie się dla niej katem?...
Czy i nadal bujne zapały jej serca, o ile będą żywotne, los zawsze chwyci tragicznie, niby ręka komandora i buchnie je w przepaść grząską, w bagnisko nędzy, w utrapienie?...
Oto jest szczęście zrodzone z szału zachwytów. Szczęście poczęte w ekstazie duchowej, w pożodze uczuć serdecznych, co zagorzało łuną gorącą, świetlistą; łuną wiary, ufności, nadzieji, entuzjazmu niewysłowionego. Łuną palącą się jasno, ale wśród mroków... wśród nocy ciemnej, dla nich niewidzialnej. Łuna ta olśniewała ich blaskiem przepysznym, promieniowała jak gwiazda sturamienna i stubarwna, lecz nie przeczuła... krańca.
Ten zaś nadszedł i, zgasił zorzę rozpłomienioną.
Wielkie kolisko blasków niebiańskich znikło... bez śladu.
Dokoła pustka, noc czarna, chmury stężałe ołowiem.
— Nie. Ślad jest, ślad na całe życie pozostanie...
Jest nim krwawa, ropiąca, z kroplami krwi wartkiej, spływającej w soplach karminowych, straszna rana w sercu.
... Spływające sople karminowe...
...Gdzie ja to widziałam?... — myśli Andzia.
W tem spadło na nią przypomnienie snu. Tak to było we śnie w Wilczarach, po owym pamiętnym dniu cudnym, gdy spotkali się oboje z Andrzejem, w zagrodzie Grześka...
Był to więc sen wróżebny?...
... Szła pośród kwiatów, na łące, do kielicha purpurowego, który dla niej płonął szkarłatem...
...Tak, szła przez nadzieję do miłości ogromnej, do szczęścia, do Andrzeja...
... Zagradzały jej drogę bodziaki ostre i kłóły ją, raniły — ona szła... wytrwale...
.. Przeszkadzał jej ojczym, bronił szczęścia, męczył duszę jej, targał serce — ona dążyła wytrwale do celu.
...I doszła. Piła zachłannie woń uroczą, niebiańską z purpurowego kielicha kwiatu...
..I została narzeczoną Andrzeja. Pochłonął ją czar rozkoszy nieznanej, otoczyła ją atmosfera szczęścia nieprzewidzianego.
...Kwiat purpury roztopił się, spływał kroplami karminu, została tylko krwawa plama na jej rękach.
... Andrzej, w zaraniu szczęśliwości niezmiernej skonał w jej oczach, słyszała jego ostatnie tchnienie i... została jej tylko nicość, rozpacz w sercu krwią zlanem. Ta rana już pozostanie.
Sen się sprawdził...
Zapamiętała go dobrze i oto... spełniony.
Teraz wstąpiła na pustkę szarą, głuchą.
A chór śpiewów anielskich?... a rulon spadły ze skrzydeł hufca niebieskiego, który ona rozwinęła i czytała? Jakie też tam były wróżby?... Tyle drobnych liter — zagadek i zakończenie.
Miej Boga w sercu!...
Może to był wyrok na jej życie, karta jej przeznaczeń.
...Miej Boga w sercu... Czyli, że w Bogu szukaj pociechy, ukojenia, gdy srogi ból nawiedzać cię będzie. Niech ci wiara duszę zahartuje, by nie zrodził się w niej bunt.
Tarłówna zadygotała przerażeniem.
...I to już na całe życie?...
Cóż jej pozostało bez Andrzeja? Prócz żalu, tragedji duchowej, smutku i żałoby... nic, nic nadto.
Życie?... Mało je jeszcze zna, ale już wie, jak jest ciężkie.
Mogło być promienne, ale, może nie dla niej. Matka tak samo cierpiała, los jej był ciężki. Andzia rozumie teraz niedolę matki, była ona wszakże żoną Kościęszy. Może trapiła matkę nietylko własna męka, lecz i przeczucie, że córka ją odziedziczy?...
— Mamo, mamo czemu tak źle żyć?!...
— Mamo, tyś na to pozwoliła?...
Płynęła cicha skarga z ust dziewczyny.
Hańdzia szarpnęła się. Twarz schowała w dłoniach i szept cichy, modlitewny, pełen wymówek gorzkich wyrywał się z piersi udręczonej do Boga, do matki.
A wspomnienia nasuwały chmurą, rosły prawie w wizję.
Pogrzeb Andrzeja. Te chwile groźne, dzwony, jęk dzwonów, śpiewy, modły...
Andrzej na katafalku, potem w kościele, wśród zieleni, płomyki świec... pożegnanie się z nim... Ach, ten moment barbarzyński, zamykanie go na wieki, otwarty grób dla niego, w rodzinnych grobach Olelkowiczów...
I ona to jednak przeżyła?...
A przecież miała ciągle uczucie, że sama kona, że umarła, że to jej pogrzeb? Więc jednak żyje?...
Zabrali jej go bezwzględnie ojcowie, pradziadowie jego, obok ojca swego spoczął, w podziemiach kościoła w Dubowej. Ona musiała się z nim rozstać, oderwano ją od grobu przemocą, ale oderwano na pół żywą. Konstanty Olelkowicz, stryj, prowadził ją, gdzie, nie pamięta, coś do niej mówił łagodnie, całował jej ręce. Tuliła ją do siebie jakaś starsza, poważna pani... Andzia słyszała słowa kojące, słowa dobra, macierzyńskie, ale jej ulgi nie przyniosły. Poważna pani nazwała ją córką, to była żona Konstantego Olelkowicza — powiedziała jej to panna Ewelina. Dużo tam było obcych ludzi, panów i pań, rodzina Andrzeja.
...Czy Andzia miała ich poznawać w takiej chwili?...
Byli i Hadziewiczowie. Pamięta ich jak przez mgłę. Był i Jaś Smoczyński. Jego i Hadziewicza ujrzała pierwszy raz jak nieśli jej Andrzeja zamkniętego w metalowem pudle, widziała z nimi Drohobyckiego i obcych panów. Administrator szedł z twarzą pełną grozy. Jan blady był jak giezło. Jakie są Prokopyszcze, Andzia wcale nie pamięta, Andrzeja tylko widziała i to, co się go tyczyło najbliżej.
Kochano go tam bardzo. Ryk służby, płacz chłopów, tyle żalu po nim zostało, tyle tęsknoty.
Ocknęła się dopiero w Wilczarach, tu było bliżej od Prokopyszcz i tu ją ulokowano, gdyż podobno była chora. Ale i tego nie pamięta.
Minęło z górą dwa miesiące.
Odwiedzała już parokrotnie grób Andrzeja w Dubowej, lecz i tu, pod dębem, także jego grób, tu jest częściej i oswoić się nie może. Wyobraźnia jej nie jest zdolna objąć ogromu faktu potwornego, a choć go już zgłębiła, nie może się z nim pogodzić...
... Trzeba na to może całego życia?...
Zaszeleściało głośno w pobliżu.
Andzia obejrzała się.
Podchodził do niej Grześko. Rzekł głosem błagającym:
— Bojarzynko, hołubko, już dosyć smutków, da płaczu. Zimno, mróz bierze jak w żelaza, pannuńcia zmarznie a do domu szmat drogi.
Prosił ją serdecznie, po ojcowsku.
Zgodziła się. Powstała z pnia i przeżegnawszy się, uklękła na moment pod dębem z krótką modlitwą na ustach.
Tak czyniła zawsze, odchodząc stąd.
Wracali inną drogą, po za jeziorkiem.
Grześko Andzię poinformował, że konie pomarzły i że kazał Hawryłkowi przyjechać dalej, dla rozgrzewki i czekać na głównym trakcie leśnym, dokąd oni dojdą piechotą, co także będzie lepiej dla zdrowia bojarzynki.
— Boże chorony, po takiem długiem siedzeniu trzeba się przejść a rozruszać, w sankach odrazu wiatr by chwycił i źle, choroba pewna.
Poszli przez moczary, białe i chrupkie od śniegu i mrozu, dotarli do lasu i zanurzyli się w jego otchłanie. Grześko prowadził, Tarłówna postępowała za nim bez słowa. Gąszcze zwarte otoczyły ich zaśnieżoną barykadą. Jak fortece stały olbrzymy splątanych z sobą jodeł, połączonych śniegowemi arkadami. Gałęzie pojedyńcze, usłane bielą, tworzyły niby krużganki, baszty i wieże zębate na potężnych zamczyskach.
Grześko i Tarłówna nikli w ogromie boru, zakutego w biel mroźną. Majestatem tchnął las.
— A czy, Boże chorony, nie zmęczy się bojarzynka takim spacerem?...
— Nic mi nie będzie, Grześku, owszem dobrze tak iść.
— Kopno to tu nie jest, bo ja prowadzę dróżką co zwierzyna wędruje, taki przesmyk w boru, to ich gościniec. O... ile tropów, wszystkiego tu dosyć szło. Tędy się niby nie chodzi, dla tej przyczyny, żeby zwierzaków nie strachać, ale za to równo jak na trakcie.
Szli już z kwadrans Grześko się niepokoił, że wybrał za długą drogę. W tem stanął, cofnął się w tył jakby z przestrachem.
— A toż co??!...
Andzia zdziwiona, wyprzedziła go i ujrzała tuż przed sobą czyjeś nogi stężałe, owiane śniegiem, wysunięte z pod obwisłych gałęzi wielkiej jodły.
— Co to jest? Jezus Marja! To człowiek zmarznięty!... Może jeszcze żywy?... ratujmy!
Odchyliła gałęź i jęła rozkopywać śnieg gorączkowo, Grześko pomagał jej sapiąc. Rychło śnieg odwalili, rozmietli gałęźmi. Andzia krzyknęła przeraźliwie. Oczom ich przedstawił się straszny widok.
Leżał człowiek martwy, widocznie od dawna, były śladu rozkładu, ale mróz ściął ciało w lód, który osiadł gęsto w źrenicach, otwartych przerażeniem może w minucie skonu i na ustach wykrzywionych boleścią, z wyszczerzonymi zębami, pełnymi śniegu i lodu. Ubranie, same łachmany, zgnilizną zda się przesiąkłe, na nogach postoły z łyka. Twarz była jakby zmurszała, czy poszarpana, ubranie na piersiach i nogach również. Ciało, odkryte w paru miejscach i zmarznięte nosiło też same znamiona.
Jednocześnie z krzykiem Andzi, Grześko zawołał głośno:
— To Chwed‘ko!...
Tarłówna poznała zwłoki i dreszcz przestrachu zabobonnego zatrząsł nią tyranicznie.
— Chwed‘ko — powtórzyła ze zgrozą.
Stali chwilę w osłupieniu.
Nagle Grześko wziął Andzię za rękę, dziwnie nerwowo.
— Chodźmy stąd bojarzynko. Ot i ładną drogę wybrał. Nic tu po nas. Chodźmy żywo.
Pchnął ją prawie naprzód, pobiegła, borowy ruszył za nią.
Nie mówili do siebie nic długi czas, nareszcie Grześ mruknął:
— Ot tak, wołokitę czort wziął. Swój swego zabrał... Dawno ja jego nie widział w boru... ostatni raz... przed obławą.
Tarłówna drgnęła. Spojrzała groźnie na starego.
— Przed jaką obławą?...
— A ot przed tą... nieszczęsną... na Temnym hradzie.
— Jak to!? tam... wtedy był Chwed‘ko?...
— Ej bojarzynko, żeby ja jego tam widział, to już... Strach gadać!... Albo mnie byłaby śmierć albo... komuś innemu.
— Co wy mówicie?...
— Nie strachajcie się paniuńciu. Ja Chwed‘ka widział wieczorem przed obławą, w uroczysku pod wołkiem, ale tędy co on szedł... można i na Temnyj hrad, — on w tamtą stronę wołoczyłsia.
— Grześku, ja nic nie rozumiem! Co wy mówicie?...
— Boże chorony, bo to... parszywa wołokita była, pannuńciu. To niesamowity, pohany, samego biesa kum. To zmora była, bestja, pluhawiec.
— Nie klnijcie Grześku, przecie on już nie żyje. Czy on zamarzł?...
— Ot jeszczeby! On by zmarzł! Przyszło jemu na taki sam koniec hadki, jak i jego życie było. Jak żył tak i zdechł. Już go i wilki widno naruszyły, widziała bojarzynka, ale takej kożemiachy lucyperskiej to i wilk nie dokończy. Ścierwo, taj hodi!...
— Ach Boże! Więc go wilcy szarpali?... ale z czego umarł? Może ludzi przysłać, może go pochować?...
Stary oburzył się.
— Tfu! Boże chorony, niech bojarzynka tak nie turbuje się. On nie umarł, ale zdechł i nie sam. Jego kto zabił.
— Zabił?... Za co?... Kto?...
— Trzeba pytać tego co to zrobił, za co. A kto?... Boże chorony!...
— Grześku! Wy coś wiecie, tak dziwnie mówicie.
— Ot bojarzynko... Bóg to wie najlepiej, co się na świecie wyrabia. A ja wiem tyle, że widział Chwed‘ka wieczorem przed obławą, lazło to wszarstwo, przez suche paprocie, w stronę na wielki las... toż tam i Temnyj hrad. Potem już ja jego nie widział więcej, aż teraz... zabity leży, blisko hradu i dawno zabity... dwa miesiące pewnie jak już leży, toż znać dobrze, a to zima... nie lato.
Zaległa cisza. Andzia szła wolno, nogi jej ciężyły. Jakieś myśli przerażające błąkały się pod jej czaszką, nie chciała ich związać w całość zrozumiałą. Lęk ją dławił, strach przemożny włosy podnosił na głowie. Nie mogła słowa przemówić.
Grześko znowu rzekł, głosem ponurym:
— Strzelać to on umiał zdrowo, parszywiec, ja wiem, a i rusznicę czasem nosił, dobrą nawet. Skąd ją miał, licho wie, ale to dziw, co teraz jej przy nim niema? Wilki nie zjedli żelaza... Dla takiego, jak Chwed’ko człowiek, czy zwierz... to jedno. Musi on... na Temnym hradzie był... w ruinach... Taki sam spróchniały zawsze jak i mury... kto zobaczy?... Szukali... szukali... i ja szukał... w piętnaście minut po... strzale... Daleko już można być przez tyle czasu, jak komu pilno... Zamęt... gwałt... nikt nie uważał... Wszyscy rozum postradali... tylko on pewnie nie. Kula z murów... ot tobie na! Mury strzeliły?!... Boże chorony! A taka kula stamtąd wyszła... Fedor tyż to samo mówi. Każe... w tamtą stronę, do zamczyska pan był odwrócony, do dzików strzelał... a tu z murów... śmierć.
Chryste Boże!
Znowu milczenie posępne. Tarłówna w miarę słów Grześka przyspieszała kroku. Robił się wieczór, ją zaś gnał lęk paniczny, chciała uciec z tego boru i... od słów Grzesia.
Wżerały się w jej mózg z natrętną, niczem nie zwalczoną mocą, budziły świtanie straszne w jej umyśle skołatanym, budziły świadomość, co raz wyraźniejszą, że wypadek tragiczny nie był... wypadkiem.
Borowy mruczał jeszcze.
— Swój swego znajdzie... wiadomo. Od Chwed‘ka ludzie uciekali... a ot i nie wszyscy... Choć taki pohaniec... a miał łaski... Czasem i czortowski syn przyda się... Ojoj, czemu nie!... Jak komu w duszy sumienie wystygnie, to taki djabeł niesamowity w sam raz wierny sługa. A już do wszystkiego taki... Boże chorony!... Kiedy już... niepotrzebny... idy do czorta, skąd pryjszoł!... Ot tobi za służbę nagroda... Tak bywa, ile że czasem taki druh niebezpieczny potem robi się. Lepiej w łeb takiego i spokój... Cicho, sza, taj hodi!
Tarłówna pędem wybiegła, na szeroką drogę leśną, i ujrzała sanki swoje o kilkanaście kroków. Zdyszana była, blada, przejęta do głębi duszy tem, co słyszała, co się teraz uplastyczniło w umyśle, który od dwóch miesięcy, prócz rozpaczy, dociekał, błądził, szukał.
Andzia w podnieceniu gorączkowem zwróciła się do Grześka i rzekła prędko, jakby nic poprzednio nie słysząc od niego.
— Może on się sam zabił?...
Stary popatrzał na nią zdumiony.
— Może? — zamruczał. — Śladu nijakiego... zatarte... czysto hładko, ni widu, ni słychu... Lucyperska robota... Przepadło!
Andzię odczuła ironję i gorycz w głosie starego.
Wskoczyła na sanki.
— Siadajcie Grześku... podwiozę.
Konie ruszyły. Stary borowy kiwał głową żałośnie.
— I on... jasny pan, tak samo mnie zapraszał raz... przed obławą. A teraz gdzie on?... Biedneńki!...
Starzec objął rękoma głowę ruchem desperackim.
— Boże, Boże, Boże! — wyło w duszy Tarłówny.
Ciężar jej wzmógł się, ból jeszcze spotężniał.
