Na bruku/I
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Na bruku |
| Podtytuł | Powieść z życia miejskiego |
| Wydawca | Księgarnia i skład nut Stanisława Sadowskiego |
| Data wyd. | 1897 |
| Druk | Drukarnia i Introligatornia P. Laskauera & W. Babickiego |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
Między ulicą Ś-to Krzyzką, a placem Grzybowskim w Warszawie ciągnie się uliczka, siedmio- czy ośmiorzędna, zwana Bagno. Błotnista, ale handlowa, ciasna i nie pachnąca, lecz pełna ożywienia i ruchu.
Przejeżdżający tamtędy dorożkarze zrywają płuca, wrzeszczą «na bok», woźnica tramwajowy rozbija dzwonek, ale co to pomoże! Handel jest zbyt hardy, aby miał ustępować komunikacyi, która jest tylko jego pomocnicą i służebną, więc też i dorożki i tramwaje, wobec przemagającej siły pieszej, spuszczają z tonu i jadą wolno, noga za nogą, wrzeszcząc i dzwoniąc, więcej z przyzwyczajenia, niż z przekonania, że krzyk i dzwonienie mogą rozpędzić i skłonić do ustąpienia handlującą rzeszę. Nie sposób!
Na Bagnie jest dużo sklepów, a w sklepach bywa zwykle ciasno, właściciele więc i ich rodziny wylegają na trotuary, tam przyjmują interesantów, familię, gości, a że mają interesa rozległe, familie liczne, i że są przytem gościnni, więc, co się na trotuarze nie pomieści, wylega na ulicę. Przytem jak z Lubartowa, dajmy na to, trzeba jechać do Kocka koniecznie przez Firlej, tak z Grzybowa na Pańską, Święto-Krzyzką, Marszałkowską, Złotą, droga przez Bagno prowadzi.
Tłum ludzi płynie, przelewa się jak wezbrana fala, a każda tego tłumu cząsteczka, niby kropla w rzece, pcha się naprzód, prześciga z drugiemi, usiłuje być pierwszą.
Miliony interesów ludzie w tamtych stronach mają. Grzybów to targowica ogromna, rynek ruchliwy, na którym trwa jarmark nieustanny; fur się tam zjeżdża tysiące. Na nim to, na tym placu, wieś wizytuje miasto i pożywienie dla niego składa, na nim dostanie wszystkiego, co tylko w życiu codziennem potrzebnem być może.
Ruch zawsze wielki w tem ogromnem drobnego handlu ognisku, więc i na przyległych, prowadzących doń ulicach, narodu ciągle jak nabił.
Jeżeli pragniemy z Grzybowa na Marszałkowską, na wielki elegancki świat się dostać, radzi nie radzi, musimy przejść przez Bagno i będziemy mieli po prawej stronie piękne sklepy ze skórami, piwem, starem żelaztwem, tanią galanteryą, fajn towarem łokciowym, koszerne restauracye, z lewej zaś... o tej lewej właśnie tomy pisaćby można.
Z pozoru kamienice to zwyczajne, jak wszystkie, a tem się chyba od innych różniące, że bramy większe mają i że w tych bramach nieustannie gromady żydów się tłoczą — ale przyjrzawszy się bliżej i uważniej, widzimy, że i bramy są insze i żydzi poniekąd insi i fizyognomia tych posesyi odmienna.
Po za bramami ciągną się ogromne podwórza, zabudowane dokoła, zarzucone rupiecami różnemi. Zdaje się, wszedłszy tam, że nie w Warszawie jesteśmy, ale w Staszowie, lub Kozienicach na rynku, z tą tylko różnicą, że rynek większy i zaopatrzony obficiej.
Te składy przeróżnego towaru, starzyzny najrozmaitszej, tandety — to Pociejów. Wielkie cmentarzysko wiedeńskich karet, eleganckich mebli, resztek błyskotliwego szyku, prawdziwego, lub pożyczanego blasku, zmarnowanych fortun. Zbytek i nieszczęście, nieoględność i niedola... wszystko na Pociejowie koniec swój znajduje, a ktoby chciał w tej starzyznie kurzem przyprószonej grzebać, ktoby z jakiegoś wspaniałego niegdyś sprzętu, a dziś bezużytecznego grata, chciał, niby z jednego zęba zwierzęcia szkielet i całokształt odbudować, toby tu znalazł tyle materyału na powieści, nowelle i dramaty, żeby go przez całe życie nie zużytkował i nie przerobił.
Czego tam nie znajdzie? Biurko gdańskie, antyk, w którym dziadek dukaty przechowywał, na to, aby je wnuczek roztrwonił; wypłowiały klęcznik starej matrony obok fantazyjnej, jedwabiem krytej kozetki z buduaru kurtyzanki; łóżeczko dziecinne, przy którem nieszczęśliwa matka oczy wypłakała, stolik z zielonem suknem, po którym potoczyły się tysiące, zardzewiała maszyna, odebrana za komorne biednej wdowie, fajczarnia dandysa z przed pół wieku, szafa biblioteczna po uczonym, klatka po papudze, pudło od faetonu, w którym się niegdyś bezmyślny panicz po Warszawie rozbijał.
Poszukawszy, nawet i stare portrety się znajdą, by odnowione, w bogate ramy oprawne, mogły za wizerunki przodków młodej arystokracyi służyć i komnaty świeżych, na spekulacyach wyrosłych pałaców ozdabiać.
Jednego dnia jesienią, po południu, zatrzymał się w bramie na Pociejów wiodącej człowiek jakiś, w kapeluszu nasuniętym na oczy, w paltocie, którego podniesiony kołnierz połowę twarzy zasłaniał. Nad głową trzymał rozpostarty parasol, gdyż deszcz mżył ciągle, drobniutki, taki co to przez dziewięć dni z rzędu padać może.
Cały Pociejów tonął niby we mgle, żydzi tłumnie się tam snujący, byli zaszargani, zabłoceni po same uszy.
Ledwie ów człowiek w bramę wszedł, już mu się u jednego rękawa uczepił żydek czarny, u drugiego rudy i każdy w swoją stronę go ciągnął.
— Co potrzeba, panie, co potrzeba? — wołał — co pan chce kupić?
— Niedrogie mebelki.
— Aj, aj, dostanie pan, za co nie? Jakie śliczności, fajn meble, amerykański orzech z adamaszkiem, z utrechtem. Abram ma takie, ja zaprowadzę, ja pokażę!
— Ja pokażę — wołał drugi — a może jeszcze co potrzeba? Jakie mebelki pan chce? kanapa, sześć krzesełek, stół?
Zanim przybysz odpowiedzieć zdołał, rudy żydziak zawołał:
— Mojsie, a bidne garnitur!
— «A bidne garnitur» — powtórzył drugi żyd, i niby echo, rozlegające się po lesie, przeleciało po całem Pociejowie hasło: «a bidne garnitur! a bidne garnitur!» i wnet we wszystkich sklepach, sklepikach, składach i składzikach wiedziano, iż przyszedł jakiś człowiek, który ma zamiar kupić skromny garnitur.
Rudy żydek zwyciężył i pociągnął przybysza za sobą.
— Ja panu pokażę coś fajn, pierwszą elegancyę — rzekł — hrabiowskie meble, na moje sumienie, osobliwość.
— Byle nie drogie.
— Za pół darmo. Ha panie, tutejsze magazyny sławne są, w całej Warszawie takiej rarytności pan nie dostanie.
Pochwycili go pod ramię i przemocą wepchnęli do składu, w którym piętrzyły się całe stosy gratów, złożonych jedne na drugie, aż pod sam sufit. Nieprzyzwyczajony do takiego obejścia się człowiek, energicznym ruchem odepchnął handlarzy.
— Precz! zawołał — a czarne jego oczy błysnęły takim gniewem, że nawet rudy żydek, bardzo do handlu namiętny, odskoczył, jak oparzony.
— Co pan bije, co to jest?! zawołał — tu nie las, tu nie można zrobić zabójstwa!
— Cicho — sztile Berek — odezwał się stary żyd z długą, siwą brodą. Ty jesteś grubian, nie umiesz się obchodzić z delikatną osobą. Ustąp ztąd. Po co się mięszasz gałganie. Szlachetna i delikatna osoba potrzebuje też delikatności. Niechno pan dobrodziej usiądzie, bardzo proszę.
To rzekłszy, podsunął wypłowiałe krzesełko.
— Nie mam czasu, radbym sprawunek jak najprędzej załatwić, pilno mi.
— Oj, oj, właśnie u mnie nie ma bałamuctwa. Inni klektają i gadają długo, jak baby, ja w trzy słowa robię zgodę. Pan chce garnitur mebli? pan żąda coś fajn.
— Skromny i niedrogi.
— Będzie skromny jak panienka, a tańszy, niż barszcz. Patrzno pan dobrodziej, ta kanapka, oj, co to za kanapka! Czysty orzech, a sprężyny! a pokrycie, czy pan wie, jakie to pokrycie jest?
— Coś bardzo wypłowiałego.
— Pan dobrodziej żartuje, to wcale nie jest wypłowiałe, ale z przeproszeniem czysty adamaszek, jedwabna nitka, żeby tak moje wrogi jedwabne życie mieli. Do tego stół. Patrz pan co za stół!
— Trzeszczy — rzekł człowiek w paltocie, przyciskając blat stołu.
— No to co? Niech on sobie trzeszczy, aby był w sobie zdrów i aby stał na nogach. To właśnie dobrze, to znak, że w nim suchy materyał. Mokre drzewo trzeszczeć nie potrafi, a suche to się samo chwali i woła gwałtu, że suche jest.
— Już wy mnie nie uczcie, ja się na drzewie znam.
— Pan znawca? No to mogę pokazać antyków, mam takie, co u mnie po trzydzieści lat leżą, też trzeszczą, bo są suche, jak pieprz. Weźmie pan antyk.
— Nie.
— Ja panu każę. Jesionowe są, włosienicą kryte, rarytna rzecz. Dziś włosiennicy w całej Warszawie niema. Nie chce pan włosiennicy, to mam czarną dębinę z utrechtem, z kurdybanem, z czem pan chce. Nie potrzebuje się chwalić, ale mój magazyn jest pierwszy na całą Warszawę.
Kupujący w milczeniu przyglądał się starym meblom. Obejrzał krzesełka, probował ich mocy, wreszcie zapytał:
— Ileż za ten garnitur?
— Zgodzimy się w dwóch słowach, poco dużo gadać. Powiem odrazu ostatnią cenę: sto siedemnaście rubli. Niech ja stracę.
— Bądźcie zdrowi.
— A ile pan daje, niech usłyszę, ile dla pana warte?
— Takie wygórowane żądanie, że ja nie mam co mówić, pójdę gdzieindziej.
Łatwo to powiedzieć. We drzwiach składu stali żydzi tak zwartą gromadą, że przecisnąć się nie było sposobu, a każdy krzyczał: Cena? jaka pańska cena? Co pan daje? Jakto pan chce kupić i nie mówi, ile chce płacić?
— Trzydzieści pięć i ani grosza więcej.
— Trzydzieści pięć! ha! ha! ha! Pan widać zagraniczny jest. Pan pewnie z Sochaczewa, a może z Łowicza. Co to? Z przeproszeniem, adamaszek za trzydzieści pięć rubli? Wielki kupiec! Może panu dodać jeszcze weneckie lustro z palisandrową konsolą i angielski dywan? Będzie cały garnitur.
— Powiedziałem, że nie dam więcej. Ustąpcie.
— Aj, aj wolna droga, niech pan idzie... Pan tu jeszcze wróci, doprawdy, szkoda chodzenia.
Odszedł i zniknął w ruchliwym tłumie.
Rudy żydek drogę mu torował, prowadził go po wąziutkich schodach, po drabinach, na poddasza, zarzucone gratami.
I znowu powtarzały się takie same sceny, tarmoszenie, szarpanie za poły, zagradzanie wyjścia. Pociejów to niby rzeka, gdy się w niej kupująca ryba pojawi, stu rybaków sieci na nią zarzuca. Z powierzchowności sądząc, człowiek ów, co skromny garnitur na Pociejów kupować przyszedł, ani do grubych, ani do tłustych ryb zaliczać się nie mógł. Palto miał podniszczone, kapelusz stary, parasol bawełniany ordynaryjny, a w twarzy wyraz takiego przygnębienia i goryczy, że odrazu można było zgadnąć, że mu nie ściele się droga różami. Są takie twarze szczere, które stanu ducha nie potrafią ukryć, na których, niby w źwierciadle, odbija się smutek, czy wesele, radość, czy troska...
Ten miał twarz bladą, wąsy opuszczone, obwisłe, brodę niegoloną może od tygodnia, a głęboka zmarszczka na czole świadczyła o jakiemś ciężkiem strapieniu.
Przed tygodniem przybył do Warszawy, najął mieszkanie nie duże, w oficynie na trzeciem piętrze, na samym końcu Hożej.
Teraz właśnie to mieszkanie mebluje. Radzono mu, żeby na Pociejów się udał i żeby się do upadłego targował, a za tanie pieniądze do pięknych ruchomości przyjść może. Posłuchał, zanurzył się w pociejowskim odmęcie, ochrypł od targowania i w rezultacie nic nie nabył.
Wszędzie we wszystkich składach było za drogo. Marszczył czoło, coraz bardziej zastanawiał się, obliczał w myśli, czy może do sumki na meble przeznaczonej coś dodać. Nie; byłoby to z krzywdą innych niezbędnych wydatków.
Ciężka jest taka arytmetyka, zwłaszcza, gdy w drugiej połowie życia uczyć się jej zaczyna, gdy z winą, czy bez winy, tysiące straciwszy, musi dziesiątki i trojaki rachować. Wówczas to wianek cyferek drobnych opasuje skronie niby ostry kolący łańcuszek i wpija się w czaszkę, boleśnie dolega, pali jak ogień.
«A bidne garnitur». Ma racyę rudy żydek, to w rzeczy samej, okropnie biedny garnitur.
Człowiek w podniszczonym paltocie, przeszedłszy cały Pociejów i wszystkie składy zwiedziwszy, ku bramie już zmierzał. Stary żyd zastąpił mu drogę.
— Gdzie mam odesłać pańskie meble? — zapytał.
— Przecież ich nie kupiłem.
— No to co? Pan kupi.
— Za drogo żądacie.
— Chodź pan do sklepu, zgodzimy się. Pan trochę postąpi, ja cokolwiek opuszczę i będzie git.
Kupujący zawahał się.
— Aj, aj — nalegał żyd — co się pan ociąga? Pan widać nigdy się handlem nie trudnił, kiedy na mały sprawunek potrzebuje pan tak wielkiego namysłu. Oto — dodał wskazując na kilku zasmolonych postronkami opasanych żydów — oto są tragarze. Oni zawsze odemnie wszystkim panom meble odnoszą. Niedrogo biorą, a noszą ostrożnie, nic nie łamią. Im trzeba też parę rubelków zarobić. No panie, dokąd ten garnitur mają odnieść.
— Trzeba go przedewszystkiem kupić?
— Rachuj pan, że już kupiony, a może pan ma stare meble, moglibyśmy zamienić, możebym ja jeszcze co dopłacił?
— Nie mam żadnych. Nie dawno przyjechałem tu na mieszkanie i urządzam je dopiero.
— Jakto? Pan urządza mieszkanie i żąda tylko jeden garnitur? a gdzie łóżka, gdzie szafy, stół, kredens, krzesła? Pan to wszystko u mnie znajdzie w doskonałym gatunku i nie drogo, na sumienie, nie drogo!
Zaczęło się ściemniać, szare niebo nabrało nad Pociejowem jeszcze brudniejszej barwy, drobny deszczyk padać nie przestawał, gdzieniegdzie migotały już lampy, których promienie z trudnością przebijać się mogły przez duszne, gęste, wilgoci i wyziewów pełne, powietrze.
Ktoby z bramy wchodowej spojrzał w głąb pociejowskiego targu, mógłby mniemać, że ma przed sobą jakieś ogromne, mętną wodą napełnione aquarium, w którem uwijają się rozmaite fantastyczne stworzenia. Gestykulujący przed sklepami żydzi wyglądają niby polipy morskie, wyciągające ramiona, aby zdobycz pochwycić, tragarz dźwigający wielką szafę na plecach, wydaje się zdaleka jak dziwaczny potwór o ogromnym kadłubie i dwóch króciutkich nogach; żydówka obładowana koszami, podobna jest do kraba.
Gwar dzienny ucisza się nieco, ale nie kończy, kupujących już nie wiele przybywa, natomiast sprzedający obliczają się, likwidują krótkotrwałe spółki, na przeciąg kilku godzin, na jedną niewielką tranzakcyę zawarte. Kilkunastu złożyło się na kupno jakiejś starej tandety, sprzedali ją zaraz i teraz groszowym zyskiem się dzielą. I kłócą się przytem, przeklinają nawzajem, szarpią, dopóki do porozumienia nie dojdzie. Tu walka o byt, wyraźniej się, niż gdzieindziej maluje, i, prawdę rzekłszy, nie o byt się ona toczy, ale o milionowe bytu cząstki, o wartość dzwonka śledzia, cebuli, lub funta chleba czarnego. Mają swoich szermierzy i bohaterów, owe nieustanne zapasy o grosz, toczone w błocie, stęchliźnie i zaduchu. Ta targowica pociejowska, to niby rola, na której codziennie grosze i trojaki sieją i codziennie grosz z grosza zrodzić się musi i z tego grosza znów grosz i tak ciągle bezustanku, bez końca. Mózgi się na to wysilają, nogi biegają, gardła wrzeszczą, od świtu aż do późnej nocy.
I teraz oto z głębi ogromnego podwórza, z mroków wilgotnych, wysuwa się chuda, jak szkielet szkapa, ciągnąca wóz starem naładowana żelaztwem. Ciężkie koła turkoczą po nierównym bruku, żelazo zgrzyta na wozie, szkapa z wysilenia i pod razami bata stęka. Będzie na tem żelastwie zysk drobny, wspólnicy nim się podzielą i nazajutrz znów się po mieście rozbiegną, znów innej starzyzny nazwłóczą i tak codzień, codzień.
Stary żyd prawdę powiedział: człowieka w wyszarzanym paltocie od siebie nie wypuścił. Obniżał cenę po kilka rubli, po pół, przysięgał na wszystko, że ma mały zarobek, że nic nie zyskuje, że traci, że z własnego majątku dokłada, że posag żony narusza — ale gdy graty sprzedał, gdy pieniądze już zgarnął, pogładził się po brodzie, szczęśliwy, że miał dzień tak piękny, że ma jutro żyć z czego i nowe operacye handlowe prowadzić.
Sprzedał piękny garnitur mebli, szafę wpół spróchniałą, stół na nogach niepewnych, kilka krzeseł i szafkę. Za to z górą pięćdziesiąt rubli dostał. Zarobił na tem trochę i wspólnicy jego trochę i tragarze trochę; walkę dzienną o grosz zakończył stanowczem, niezaprzeczonem zwycięztwem.
Żegnając człowieka w podniszczonym paltocie i życząc mu, aby w krótkim czasie te meble sprzedał, a nowych, bardzo kosztownych się dorobił, zakończył sentencyą: że każdy człowiek potrzebuje żyć z żoną i dziećmi swemi.
Nabywca pięknych mebli odpowiedział ciężkiem westchnieniem i powoli ze spuszczoną głową za tragarzami poszedł.
W parę godzin później na pociejowskim dziedzińcu, czy rynku, jeżeli kto tak go nazwać woli, nastała cisza zupełna. Składy utonęły w ciemnościach, kupcy poszli spać, a natomiast szczury i myszy rozpoczęły gonitwę i całonocną walkę o byt.
