Wikiźródła

Szabla hetmańska

<<< Dane tekstu >>>
Autor Wincenty Pol
Tytuł Szabla hetmańska
Pochodzenie Pieśni Janusza
Wydawca Krakowska Spółka Wydawnicza
Data wyd. 1921
Druk Drukarnia Literacka w Krakowie
Miejsce wyd. Kraków
Źródło Skany na Commons
Inne Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
Cały zbiór
Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
Indeks stron
›››
SZABLA HETMAŃSKA
I
Szabla ukuta po prostu... 
Adam Mickiewicz

Zarżały konie w staro-pańskim dworze,
 I rozkaz pana z ust do ust przebiega,
Pada się służba[1], — a w sąsiednim borze
 Czem-raz[2] się bliżej trzask biczy rozlega.       4


Hajducy[3] gości czekają w podwojach,
 Perska makata[4] posadzki zaściela,
Po marmurowych kominkach w pokojach
 Płonie jedlina czasami i strzela.       8

 Od czasu śmierci nieboszczki Jejmości
Nie było jeszcze w domu tyle gości,
 Ni śreber tyle w Hetmańskiej komnacie[9],
Ani Kasztelan[10] w tak bogatej szacie.       12
 Lecz od tygodnia gońce obesłano,
I Panów w goście zaprosić kazano.


 Zjechali dworno, i Panicz nadjechał,
A z domu wdowca — zda się — pierzchły troski,       16
 Wyszedł na salę, i rad się uśmiechał,
Ujrzawszy syna w sukmanie Krakowskiéj.[11]
 „Przybliż się Wasze, pokaż mi się przecie!
„No, lubię, — lubię Waści w takim stroju, —       20
 „Zda się, żeś podrósł, zmężniał, moje dziecie.
„Pobłogosławić nie żal ci do boju!
 „Sprosiłem na to somsiady[12] dostojne,
„By byli świadki, jak cię ślę na wojnę,       24
 „Jakie nauki, jaką daję zbroję:
„A gdy łaskawi na ojca i syna,
 „Spełnimy razem puhar tego wina,
„Com to przeznaczył na wesele twoje:       28
 „Bo kto tam zgadnie, jako Bóg uradzi
„W tej naszej wojnie o swojej czeladzi;
 „Więc wzniesiem puhar na powrót szczęśliwy,
„I na wygraną, — a resztę wypijem       32
 „— Jeśli powrócisz, a ja będę żywy —
„Trzewiczkiem Wandzi, albo jeszcze czyjem.

 Tutaj Kasztelan poprawił wylotów[13],
I matce Wandy szepnął coś zalotnie:       36
 „Miło mieć dziecie tak pięknych przymiotów.
— A Wanda wstydem spłonęła trzykrotnie —
 „O! warto walczyć, warto — jak Bóg żywy!
Za taką dziewę — a za nasze niwy!“       40
 „Przybliż się Wasze! — Raz ostatni może
„Daj posłuch jeszcze ojcowskiemu sercu: —
 „Uklęknij Wasze tu, tu, na kobiercu,
„Błogosławieństwo na twą głowę złożę,       44

 „Może ostatnie, ostatnie, mój synu!
„W niewoliś zrodzon, a nie do niewoli.
 „Nie z rodu sława, ale idzie z czynu;
„Bo pomnij Wasze, ni z soli, ni z roli,       48
 „Lecz z tego urósł Polak, co go boli.[14]


 „Widzisz tę szablę? Dzielna, chociaż rdzawa;
„Bo z starą zbroją chodzi stara sława.
 „Nie darmo ojców malowano w zbroi.       52
„Słuchaj Waść, jaki napis na niej stoi:

Pocięłam szyszak na Komtura czole,
A brałam Carów moskiewskich w niewolę;
Zna mię Szwed i Bisurman, sławnam przy Byczynie:       56
Za morzem i pod Wiedniem krzywa szabla słynie.[17][18]


 „Nie po kądzieli[19] szukał chluby pono,
„Kto taką szablą przed laty hetmanił; —
 „Nie na popisach rękojeść szczerbiono,       60
„Choć i tam pewno nikt jéj nie poganił: —

„Sam Ojciec święty poświęcił ją w Rzymie
 „Za Króla Jana, — bo już sławy syta
„Była na ów czas, — a Ksiądz Jezuita       64
 „Jej tu historją skomponował w rymie.
„Jak się sprawiła i oni mężowie
 „Co ją nosili, niechaj rzeką karty,
„Toć nie zpod ławy kroniki wydartéj[20],       68
 „I nie w jałowej osnowane głowie.

 „Lecz ród Waszeciów i o nowsze czasy
„Starą tą głownią[21] nie z hańbą zawadził;
 „Bo Dziad Waszecin poszedł z nią w zapasy,       72
„Jak to się z panem Puławskim[22] naradził,
 „A pan Naczelnik[23] ostrze jej pochwalił,
„Gdyśmy z Krakowa na harce ruszyli, —
 „I nią Stryj Waścin nie jednego zwalił,       76
„Kiedy się nasi pod Dąbrowskim[24] bili.
 „Toć i dziś warta nie trusa[25] — a męża!
„Z błogosławieństwem daję ją Waszeci,[26]

 „A Waść mi tego nie skalaj oręża,       80
„Bo klątwa ojca piekłem cię oświeci!“
 Rzekł — i na syna spojrzał pełen sromu[27],
— „Ojcze, mój Ojcze! — rzekł młodzian klęczący —
 „To mnie tak groźno nie wyprawiaj z domu“ —       84
A stary zwolniał, zawisł nad nim drżący,
 I lica jego czem-raz, czem-raz bladły,
Wyloty z ramion na piersi opadły,
 Chciał coś powiedzieć, a żal słowa zdławił,       88
Umilkł; i długo, długo błogosławił:
 I cicho było w hetmańskiej świetlicy[28]
Jako w kościele podczas podniesienia,
 A łzy błyszczały z nie jednej źrenicy,       92
I można było policzyć westchnienia:
 Stary Kapelan modlił się na stronie,
A dworska czeladź, stojąca u progu,
 Ciężko spłakana, załamawszy dłonie,       96
Błogosławieństwa polecała Bogu.

 Lecz któż opowie, co się Wandzie działo?
Gdy nad wieczorem w dziedzińcu zawrzało,
 A koń na przedzie chwycił grunt kopytem,       100
I po trzech susach — już po trakcie bitym
 Leciał, — już wioskę, — już figurę minął, —
Wstrzyma się jeszcze, spojrzał ku dworowi...
 — „Bywaj mi zdrowa! — Bywajcie mi zdrowi!“       104
Ruszył, — i niknie, — jeszcze — i już zginął:
 A wiatr grudniowy[29], zeschłym liściem młyńca
Pośród pustego zahasał[29] dziedzińca...






  1. ↑ w. 3 Pada się służba, tyle co rozpada się, rozbiega się na wsze strony.
  2. ↑ Czem raz, zam. co raz, często używane we Lwowie i na kresach południowo-wschodnich.
  3. ↑ w. 5 Hajduk, z węgierskiego, piechota za czasów Batorego, z czasem służba dworska w stroju hajduckim.
  4. ↑ w. 6 makata = dywan.
  5. ↑ forma prowincjonalna; tak mówią dziś jeszcze we Lwowie, Tarnopolu, Stanisławowie i t. d.
  6. ↑ wykładane.
  7. ↑ obramieniem, brzegiem.
  8. ↑ prowincjonalizm.
  9. ↑ w. 11 Ni śreber tyle w Hetmańskiej komnacie. Sale hetmańskie, te dzisiaj pogrobowe pomniki naszej wielkości i sławy dawnej, bywały przez całą szerokość domu budowane, miały zatem okna na trzy strony. Nad oknyma[5] i drzwiami wisiały gzymsa sztukateryjne dziwnej roboty włoskiej, i podpierały sufity z rzeźby złoconej, która była oprawą misternie malowanych obrazów historycznych familij. Ściany, krajowém drzewem taflowane[6], opływał adamaszek w deseń herbowy, złocistemi szyty bramami[7]. Równie framugi okien i drzwiów[8] taflowane, a czasem kryształowemi piaskami nasypywane były; drzwi zaś same taflowane lub rzezane. Posadzka zwykle marmurowa lub też gipsem barwistym wylana. — Na ścianach familijne obrazy męskie, tudzież królów polskich, lub znakomitych mężów i przyjaciół w kraju i za krajem żyjących, rozgradzały lustra, niewielkie całe, a wielkie składane z kawałków, oprawne w miedź lub inny bogaty kruszec, a przed niemi gorzało jarzące światło. Główne miejsce sali zdobiły chorągwie na nieprzyjacielu zdobyte, zbroje przodków sławnych i t. p. — Sprzętów nie wiele bywało w takiej sali; bo tylko pod ścianami stoliki nieruchome, marmurowe (a na tych wystawiano w dnie uroczyste całe bogactwo domu w śrebrach, jakoteż i w złocie) i krzesła duże, w rzeźbie, skórą złoconą a malowaną obite, czasami adamaszkiem pociągnięte: ale w ów czas na biało lakierowane, ze złotemi ozdobami. — Cała sala więcej do stania niż do siedzenia urządzona. — Podobne sale w wielu jeszcze miejscach do dziś dnia się zachowały. (Obj. poety).
  10. ↑ w. 12 Kasztelan, od castellum, gród, godność senatorska.
  11. ↑ w. 18 sukmana krakowska słynna, odkąd Kościuszko w niej chodził podczas powstania krakowskiego 1794 r.
  12. ↑ w. 23 somsiady = sąsiady. Pierwotna forma sam-siad, ten, co obok siadł, wespół, obok mieszka.
  13. ↑ w. 35 wyloty u kontusza, rękawy od ramienia rozprute, które w razie potrzeby wyrzucić można było na plecy.
  14. ↑ ww. 47—49 Stefan na Czarncy Czarniecki, wojewoda kijowski, hetman polny koronny, jest w dziejach naszych jednym z najznakomitszych synów Ojczyzny. On-to za panowania ostatniego z Wazów, pierwszy nieprzyjaciela odważył się odrzucić natenczas, kiedy bezbożna przemoc sąsiedzka sromotne jarzmo niewoli polskiemu narodowi wkładała, kiedy każdy, potęgą Szwedów stłumiony, opuszczał ręce, a Jan Kazimierz, straciwszy Warszawę, potém stolicę Kraków, nakoniec i samą koronę utracił, na Szląsk przed ścigającym zwycięzcą uchodząc, — kiedy już tylko, cudotwórczą Królowej Korony Polskiej łaską, i miłością wolnej Ojczyzny ożywieni Ks. Paulini, na Jasnej Górze Różańcowej lichemi siłami silny stawiali opór. — On to, miastom i narodowi całemu wracając swobodę, bił walne zwycięstwa prawie bez liku, zachował Ojczyznę, i usłał Jej drogę do chwalebnego pokoju. On to, widząc, iż w krótkim czasie cała Ukraina świętokradzką ręką przeciw własnej Ojczyźnie za broń chwyciła, w szybkości całą pomyślność uśmierzenia rokoszu zakładając, rozpraszał po różnych miejscach buntownicze kupy: a gdy niespracowany w obrotach swoich, dniem i nocą ścigał Kozaków, Bohun, rotmistrz Chmielnickiego, o jego zamyśle uwiadomiony, tudzież z doświadczenia mając, iż z wojskiem polskim w polu mierzyć się niepodobna, wszedł z kilku pułkami swemi do Monasterzysk, miasteczka wałem i fossami warownego. Chrobrość wodza i ochota naszych niewiele zakładały sobie czasu do zdobycia onegoż. Czarniecki nierobiąc ceregieli, ruszył natychmiast pod Monasterzyska, i raźną siłą uderzył na oblężeńców. Już pułki nasze, po zabiciu Drozdeńka, setnika kozackiego, stanęły na wałach, rozrywając parkany, gdy w tém nieszczęsny przypadek wyrwał im z rąk pewne już zwycięstwo, i napełnił niezmierną trwogą. Czarniecki nieustraszony wśród najtęższego ognia, nie mając na sobie żadnéj zbroi, którą-by się według ówczesnego zwyczaju zasłaniał, gdy pierwszy za swymi, dodając ochoty, wpada na wały, kulą w twarz na wylot raniony został. Ciężki postrzał wyrwał mu podniebienie, zalał krwią usta, i zaparł oddech. Zdjęto go z konia i położono na ziemi; a gdy przyszedłszy do zmysłów, krew spiekłą wyrzucił i wyplwał: „czyli wzięte miasto?“ — otaczających go zapytał; a gdy mu powiedziano, że trwoga o życie jego naszych do odstąpienia przymusiła, tak dalece żal i gniew go opanował, iż krew powtórnie z równą gwałtownością z rany buchnęła. Pośród czasu[15] Bohun, zwyczajem Tatarów, z krzykiem wypadając z miasta, by bardziej strwożonych o życie wodza przerazić, zmusił naszych do ucieczki. Czarniecki uwieziony stamtąd, często mawiał swoim, iż nierównie boleśniejsze z rąk wytrącone zwycięstwa, niżli rana z tak ciężkiego postrzału. Wśród zatamowania dalszych czynności wojennych, długiego lęku o życie wodza, — najbieglejsi bowiem nawet lekarze niewiele tuszyli dobrego, — i wśród powszechnej trwogi zamyślającego już o powrocie wojska, Czarniecki, nie tak umiejętnością leczących, jako raczej wyrokiem Opatrzności do znakomitszych dzieł go przeznaczającej, przyszedł szczęśliwie do zdrowia, a blizna w twarzy, i blaszka, którą podniebienie postrzałem zepsute zatykał, aby mógł zrozumiale wymawiać, były na całe życie zabytkiem męstwa i znamieniem chwały. — W późniejszych utarczkach, dowódcy buntowników Stawiszczańskich, Daszko i Bulan, obaj pod wodzem Chmielnickim w sztuce wojennej wyćwiczeni, a przez Czarnieckiego na głowę zbici, przezwali tegoż dla oszpeconej twarzy „rabaja sobaka“. — Wielki ten, prawdziwie polski wódz, z duszą miłością Ojczyzny i wolności płonącą, już od przyrodzenia wszystkiemi przymiotami wielkiego bojownika udarzony[16], doskonalił je pracą i doświadczeniem od lat młodych, a dosługując się stopniowo najwyższych dostojeństw w Rzeczy-pospolitej, zastępował takową, krwią własną gromiąc bezecnych jej wrogów, i zostawił z siebie wzór, jakim być, jak róść, i jak bić.
     Śmiało też Czarniecki odcinał zazdrośnym panom, zarzucającym mu, iż z prostego szlachcica przyszedł do najwyższej powagi w kraju, temi słowy: „Ja nie z soli, ani z roli, ale z tego — wskazując na bliznę w twarzy — co mię boli, urosłem. (Obj. poety).
  15. ↑ Tymczasem.
  16. ↑ obdarzony.
  17. ↑ Szabla z tym napisem podała myśl napisania niniejszej powieści. (Obj. poety).
  18. ↑ Komtur, dostojnik krzyżacki. — Byczyna, głośna zwycięstwem Jana Zamoyskiego nad cesarzem Maksymilianem; „pod Wiedniem“ 1683 r. podczas odsieczy Jana Sobieskiego.
  19. ↑ w. 58 po kądzieli. Kto miał taką szablę, ten po mieczu był sławny, nie po kądzieli, ten nie potrzebował szukać chluby pochodzeniem od matki, „po kądzieli“.
  20. ↑ w. 68 = z kroniki nie byle jakiej.
  21. ↑ w. 71 głownia, szabla nieoprawna, klinga.
  22. ↑ w. 73 Jest tu mowa o Kazimierzu Puławskim, czyli o Konfederacji Barskiej. (Obj. poety). — Pol pisze stale ówczesnym zwyczajem: Puławski. Nazwisko rodowe Pułaskich szło jednak od Pułazia, wioski mazowieckiej, nie od Puław — a zatem pisownia poprawna jest: Pułaski.
  23. ↑ w. 74 A pan Naczelnik — Tadeusz Kościuszko. (Obj. poety).
  24. ↑ w. 77 pod Dąbrowskim w legjonach włoskich.
  25. ↑ w. 78 trus = tchórz, częściej truś, po rosyjsku trus.
  26. ↑ w. 79 Z błogosławieństwem daję ją Waszeci Zwyczaj u Polaków dawania synom zbroi z błogosławieństwem nabył tem większego znaczenia po rozbiorze Polski, odkąd jedyna nadzieja w szabli położona. — Po ojcu, szabla z błogosławieństwem; po matce, obraz Boga-Rodzicy i łzy: owoż spuścizna nasza! (Obj. poety).
  27. ↑ w. 82 pełen sromu dlatego, że dał się ponieść niewczesnej groźbie.
  28. ↑ w. 90 świetlica = izba jasna, gdzie światło i przestrono.
  29. ↑ 29,0 29,1 w. 106 grudniowy, po wybuchu powstania listopadowego; młyńca zahasał wiatr = liść zwiędły kręcił się w kółko, obracany podmuchem wiatru.





Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Wincenty Pol.
Źródło: „https://pl.wikisource.org/w/index.php?title=Szabla_hetmańska&oldid=2966289”