Germinal/Część piąta/Rozdział V
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Germinal |
| Wydawca | W. Podwiński |
| Data wyd. | 1906 |
| Druk | Drukarnia A. Koziańskiego w Krakowie |
| Miejsce wyd. | Lwów |
| Tłumacz | Franciszek Mirandola |
| Tytuł orygin. | Germinal |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
Pan Hennebeau wyglądał chwilę oknem za powozem wiozącym jego żonę do Marchiennes na proszone śniadanie i za jadącym konno u drzwiczek Negrelem, potem usiadł spokojnie przy biurku. Dom po ich odjeździe zapadł w milczenie, furman pojechał, Rózia pokojówka miała urlop do piątej, został więc jeno kamerdyner Hipolit, cicho w pantoflach snujący się po pokojach i kucharka zajęta od rana obiadem na który przyjechać mieli goście. Pan Hennebeau zamierzał skorzystać z tej ciszy i pracować intenzywnie do wieczora.
Około dziewiątej pozwolił sobie Hipolit, wbrew zakazowi wpuszczania kogokolwiek, zaanonsować Dansaerta, który przynosił ważne nowiny. Dozorca powiedział dyrektorowi o wczorajszem zgromadzeniu w lesie, a relacya Dansaerta była tak ścisła, że pan Hennebeau domyślił się jaką drogą doń przyszła. Co tydzień niemal listy anonimowe oskarżały dozorcę o miłostki z żoną Pierrona. Naturalnie z łóżka do łóżka wieść doszła aż do dyrektora. Skorzystał z tego, by oświadczyć dozorcy, że wie o wszystkiem, ale poprzestał na zaleceniu mu ostrożności i unikaniu skandalu. Dansaert dziwił się, że raport jego wywołał takie uwagi, zaczerwienił się i nie bardzo nawet wypierał zadowolony, że na tem poprzestaje pan Hennebeau, który był niezwykle surowy w takich razach z całem przeświadczeniem słuszności, karcił miłostki dozorców z robotnicami sam czując się bez zarzutu pod tym względem. Rozmowa zeszła na strejk i obaj wyrazili przekonanie, że zgromadzenie, to dzieło kilku krzykaczy, bez większego znaczenia. Pod wrażeniem porannej defilady dragonów górnicy, kilka dni conajmniej będą siedzieli cicho.
Panu Hennebeau, gdy został sam przyszło mimo to na myśl, wysłać depeszę do prefekta, ale powstrzymała go obawa zdradzenia własnego niepokoju. Nie mógł sobie dotąd darować, że miał tak zły węch i wszystkim rozpowiadał, a co gorsza napisał do rady nadzorczej, że strejk ustanie do dni czternastu. Oto trwa już niemal dwa miesiące ku jego wielkiemu zdumieniu. Z każdym dniem znaczenie upada, traci swój wpływ! Pan Hennebeau uczuł, że musi się odznaczyć czemś niezwykłem, jeśli zrehabilitować się ma w oczach rady. W ostatnim liście prosił o wskazówki na wypadek zaburzeń. Odpowiedzi nie było. Może ostatecznie nadejdzie dziś pocztą popołudniową. Będzie przecież i tak dość czasu na depeszę z żądaniem wojska, dla ochrony kopalń! Był pewny, że wojsko sprowokuje robotników, że krew popłynie zrobi się wielka awantura, a mimo swej energii nie chciał brać na siebie odpowiedzialności.
Aż do jedenastej pracował bez przeszkody. Ciszę przerywał jeno skrzyp szczotek, któremi Hipolit wycierał podłogę oddalonego pokoju na pierwszem piętrze. Nagle dostał razem niemal dwie depesze. Pierwsza donosiła o napadzie na Jean-Bart dokonanym przez strekujących z Montsou, druga zawierała szczegóły o przecięciu lin, zgaszeniu ogni i spustoszeniu. Nie mógł pojąć. Czegóż chcieli strejkujący od Deneulina? Czemu raczej nie rzucili się na którąś z kopalń Kompanii? Zresztą tem lepiej! Niech całe Vandame przewrócą do góry nogami, to przyspieszy jeno spełnienie jego planów. O dwunastej sam zjadł śniadanie w pustej jadalni, a służący obsługiwał go tak cicho, że nawet szmeru pantofli słychać nie było. Osmuciła go ta cisza, a wreszcie przeraziło wprowadzenie dozorcy, który przybiegł co sił w nogach i przyniósł mu wieść o pochodzie strejkujących na Mirou. Nim skończył kawę dostał depeszę, że Cevecoeur i Madeleine zagrożone. To wprawiło go w desperacyę. Poczta z Paryża nadejść mogła dopiero po drugiej. Czy telegrafować po wojsko, czy czekać rozkazów? Poszedł do swej pracowni, by przeczytać list do prefekta zredagowany dnia poprzedniego przez Negrela. Nie znalazł go i przyszło mu na myśl, że Negrel zostawił może brulion w swym pokoju na górze, gdzie często późno w noc pisywał. Nie rozstrzygnąwszy co do depeszy, myśląc o liście poszedł go szukać do pokoju Negrela.
Pierwszą rzeczą, która go uderzyła, był nieporządek panujący w pokoju. Niezawodnie Hipolit zapomniał, albo lenił się. Było tu gorąco, gdyż dotąd nie zamknięto kaloryfera i całe powietrze przepojone było silnym zapachem perfum. Pan Hennebeau przypisywał to zaperfumowaniu wody, której pełna była miednica. Nieporządek panował tu wielki, walały się po meblach części ubrań, z poręczy krzeseł zwisały wilgotne ręczniki, łóżko rozburzone było, a prześcieradło jednym końcem dotykało dywanu leżące na podłodze. Nie wiele na to wszystko zważając pan Hennebeau zbliżył się do stołu zarzuconego papierami i brał do ręki jedną ćwiartkę po drugiej szukając listu. Nie znalazł go. Gdzież u licha mógł go zapodziać ten wartogłów Paweł?
Wrócił na środek pokoju i powiódł wzrokiem po meblach. Wtem na rozburzonem łóżku dostrzegł coś połyskującego. Zbliżył się mimowoli i wziął w rękę porzucony tam złoty flakonik. Było to własność jego żony. Nie rozstawała się z tym gracikiem. Nie mógł pojąć skąd się to wzięło w łóżku Negrela? Nagle pobladł... Tak, żona jego spędziła tu noc.
— Przepraszam — ozwał się poprzez drzwi Hipolit — widziałem, że pan dyrektor idzie na górę, więc...
Hipolit wszedł. Zmartwił go nieład panujący w pokoju.
— Ach Boże, pokój nie posprzątany! Ta Rózia wszystko spycha na mnie! Ot i dziś wyszła...
Pan Hennebeau ukrył flakonik w dłoni ściskając go kurczowo.
— Czego chcesz?
— Panie dyrektorze! Przyszedł posłaniec z Crévecoeur! Ma list.
A więc żona jego spędziła noc w tem łóżku? Zaryglował drzwi i otworzył dłoń na której odcisnęły się czerwono kontury flakonika. Nagle, zrozumiał wszystko, czego dawniej pojąć nie mógł. Wiarołomstwo trwało już od szeregu miesięcy. Przypomniał sobie owe szelesty kobiecych spodnie po kurytarzu, stąpanie bosych nóg w nocy. Tak, to żona jego tu chodziła, tutaj spędzała noce.
Upadł na stołek naprzeciw łóżka i siedział zgnębiony długą chwilę. Szmer się rozległ potem pukanie do drzwi i głos Hipolita.
— Panie dyrektorze!... Ach pan dyrektor zamknął się!
— Cóż tam znowu? — spytał.
— Zdaje się, że sprawa nagląca. Robotnicy niszczą wszystko. Jest dwu nowych posłańców. I depesze też nadeszły.
— Daj mi spokój! Idę zaraz!
Zdrętwiał na myśl, że Hipolit sprzątając rano mógł znaleść flakonik. Zresztą prawda. Służący musiał wiedzieć. Ze dwadzieścia już razy pewnie słał łóżko gorące jeszcze od uścisków, znalazł pewnie włosy kobiece na poduszkach, ślady na prześcieradle. Może przeszkadzał mu teraz ze złośliwości. Może nieraz zabawiał się podsłuchiwaniem pod drzwiami, delektując się wybrykami swej pani! Nie ruszał się, patrzał na łóżko. Długa historya cierpień przemknęła mu w pamięci. Małżeństwo, potem nieporozumienia, zerwanie, kochankowie żony, o których nie wiedział i ten kochanek, którego tolerował przez całe dziesięć lat. Dalej przyjazd do Montsou, nadzieje uleczenia, spodziewany wpływ zmiany otoczenia, wiek, który jak mu się zdawało położy wszystkiemu koniec. Wreszcie przyjazd Pawła, któremu chciała być matką. Jej opowiadania o sercu zamarłem, przysnutem popiołem. A on ślepy mąż, nie widzący, że żona jego!... Ubóstwiał ją z namiętnością, której się wstydził. Byłby padł na kolana, gdyby chciała mu oddać jeszcze te resztki po innych. A oto te resztki ona dawała temu chłopcu.
Drgnął na odgłos dzwonka, którym kazał zawsze oznajmiać przybycie listonosza. Wstał i począł głośno wyrzucać z piersi, słowa dławiące go w gardle.
— A, do licha z waszemi depeszami! Niech was biorą djabli!
Szał go ogarnął, szał rospaczy, Dom jego był więc plugawą kloaką, żona heterą! Do obłędu doprowadzała go myśl, że z taką dobrocią z taką słodyczą zajęła się małżeństwem Pawła z Cecylką. A więc nie miłość nawet, popychała ją do występku, nie czuła zazdrości! Była to przewrotna zabawka, przyzwyczajenie obrzydliwe, smakoszostwo. Całą winę jej przypisywał. Paweł był jeno narzędziem jej, zbudzonego na nowo w późnym wieku apetytu, zielonym jabłkiem, które skradła po drodze i wbiła weń zęby. Kogóż obdarzy swemi względami, gdy zbraknie jej tego siostrzeńca tak mało skrupulatnego, który przywłaszczył sobie mieszkanie, jedzenie i żonę wuja.
Szelest u drzwi rozległ się znowu. Hipolit mówił przez dziurkę od klucza.
— Panie dyrektorze... są listy! Przyszedł też pan Dansaert.
Zaszedł wypadek zabójstwa.
— Do stu tysięcy djabłów, daj mi spokój! Idę zaraz!
Cóż miał uczynić? Czy wygnać ich jak psy wściekłe, gdy wrócą? Czy wziąść kija i krzyknąć, by sobie szli gdzieindziej ze swą plugawą zabawką? Ta duszna woń pokoju, ciężkie powietrze, to ich oddechy, ich spazmy namiętne. Przenikliwy zapach piżma, który bił zawsze od jego żony, to dowód nowy, jej przewrotnego, przytępionego węchu wymagającego ostrych odurzających woni. Zmysłowość znamionowały porozstawiane naczynia, pełna miednica, porozrzucana odzież, meble tego pokoju. W bezsilnej złości rzucił się na łóżko i tłukł w nie pięściami, tam gdzie dostrzegł odcisk kobiecego ciała. Ale puchowe poduszki i materace, poddawały się miękko bezwładnie jego uderzeniom, jakby wyczerpane całonocną orgią miłosną.
Wydało mu się, że Hipolit idzie znowu. Wstał zawstydzony. Stał chwilę zadyszany, ocierał pot z czoła. Serce jego poczęło tętnić wolniej. W lustrze widział swą pobladłą, zmienioną do niepoznania twarz. Potem zmuszając się siłą woli do spokoju, zszedł na dół.
Czekało pięciu posłańców nie licząc Dansaerta. Wszyscy przynieśli niepokojące wieści o marszu strejkujących od kopalni, do kopalni. Dansaert opowiadał szczegółowo co zaszło w Mirou, jak Quandieu taktownem zachowaniem się ocalił kopalnię. Pan Hennebeau słuchał, potrząsał głową, ale nie słyszał nic. Myśli jego były ciągle jeszcze tam na górze. Wreszcie odprawił posłańców, został sam i usiadłszy przy biurku wsparł głowę na rękach. Siedział tak jakby spał. Wreszcie machinalnie wziął w rękę list rady nadzorczej. Czytał... nie rozumiał. Po chwili pojął, że ci panowie właściwie życzą sobie walki i krwi. Wprawdzie proszono, by sprawy nie zaostrzał, ale dawano do zrozumienia, że interwencya wojska zakończyłaby strejk, umożliwiając szybką represyę. Ach, jeśli tylko chcą... i owszem, pomyślał i bez namysłu pchnął depeszę do Lille do prefekta do komendy w Douai, do Marchiennes po żandarmów. Na rękę mu to było, mógł się zamknąć, wszystkim rozpowiedziawszy, że cierpi na reumatyzm. Całe popołudniu siedział przy biurku, o niczern nie myśląc, przebiegając jeno oczyma napływające listy i depesze. W ten sposób szedł za tłumem strejkujących z Madeleine do Crévecoeur, stamtąd do Victoire, z Victoire do Gaston Marie. Dowiedział się też, o niepowodzeniach żandarmów i dragonów, którzy źle informowani, ciągle odwracali się plecami od zagrożonych kopalń i ciągle przybywali albo za wcześnie, albo za późno. A, niech tam wszyscy się wymordują wzajem. Cóż go to mogło obchodzić? Siedział z twarzą w rękach ukrytą, a z kuchni dochodził szczęk garnków gotującej obiad kucharki.
Już mrok począł padać, gdy nagle obudził go z głębokiej zadumy hałas jakiś. Zerwał się sądząc w pierwszej chwili, że wracają Negrel i żona jego. Ale tumult rósł z każdą chwilą i właśnie gdy wyjrzał przez okno, zahuczał potężny okrzyk z trzech tysięcy piersi:
— Chleba! Chleba! Chleba!
Strejkujący zalali Montsou i obiegli budynek dyrekcyi. W tejże samej chwili żandarmi, przekonani, że tłum zamierza zniszczyć Voreux ruszyli tam galopem.
W odległości dwu kilometrów od pierwszych domów Montsou niedaleko skrzyżowania się gościńca z drogą do Vandame, pani Hennebeau i wszyscy wycieczkowicze mieli sposobność przyjrzenia się z bardzo bliska tłumowi strajkujących. Dzień im upłynął w Marchiennes bardzo przyjemnie. Po śniadaniu u dyrektora hut zwiedzono warsztaty przypatrzono się wyrobowi szkła i już słońce zachodziło gdy jechali z powrotem. Po drodze Cecylka zaproponowała, by napić się mleka w małym folwarczku gdzie właśnie dojono krowy.
Damy wysiadły, Negrel także zeskoczył z konia, a gospodyni zaskoczona tak wykwintną wizytą chciała nakryć stół obrusem. Ale Łucya i Janka chciały przypatrzyć się dojeniu, więc wszyscy udali się do stajni z garnuszkami w rękach. Śmiano się z tej idylki wiejskiej i wszyscy grzęźli w słomie wędrując przez boisko otwarte przytykające do stajni.
Pani Hennebeauz miną macierzyńskiej pobłażliwości umoczyła usta w mleku, gdy nagle zaniepokoił ją hałas dochodzący od drogi.
— Cóż się stało? — spytała.
Stodoła i stajnia stały przy samej drodze, a do nich przypierała wozownia posiadająca wielką bramę. Dziewczęta wyjrzały i ze zdumieniem ujrzały po lewej stronie ogromną falę ludzi płynącą od Vandame z wielkim krzykiem.
— A do licha! — zawołał Negrel wyjrzawszy także — Czyżby nasi krzykacze nareszcie zamyślali o czemś na seryo?
— To pewnie górnicy — rzekła gospodyni. — Już drugi raz przechodzą tędy. Niech państwo się schowają lepiej. Z nimi niema żartów.
Wymawiała każde słowa z rozwagą i badała jakie wrażenie wywrze na gościach. Widząc że pobledli z przerażenia dodała szybko:
— To draby! To draby!
Negrel widząc, że za późno wsiadać do powozu i uciekać do Montsou rozkazał woźnicy szybko wjechać w podwórze i skryć powóz za stodołą. Sam uwiązał też swego konia, którego dotąd trzymał chłopiec. Gdy wrócił zastał kobiety przerażone i wybierające się z gospodynią do jej mieszkania. Ale prosił, by zostały. Tu zdaniem jego daleko bezpieczniej. Nikt nie mógł się domyślić, że są tutaj w stajni. Brama nie domykała się, a przez szpary można było widzieć spory kawał drogi.
— Odwagi! — rzekł Negrel. — W każdym razie drogo sprzedamy życie.
Żart ten zwiększył jeszcze przerażenie kobiet. Krzyki wzmogły się. Nic jeszcze widać nie było, ale czuło się, że nadciąga chmura brzemienna piorunami.
— Nie, nie chcę się patrzyć! — zawołała Cecylka i poszła zagrzebać się w słomie.
Pani Hennebeau blada siedziała pod ścianą i miotała wściekłe spojrzenia na bramę, a Łucya i Janka mimo strachu wyglądały przez szpary nie chcąc stracić żadnego szczegółu.
Burza nadciągnęła, rozległ się tupot nóg, od którego zdało się, że drży ziemia, ukazał się biegnący na czele, dmący w róg Jeanlin.
— Ma pani flakonik z perfumami? — spytał Negrel pani Hennebeau. — Lud francuski wydziela odór niezbyt miły!
Mimo zasad republikańskich lubił drwić z „hołoty“.
Ale dowcipy jego zgłuszył łomot nóg i ryki rozszalałego tłumu.
Ukazały się kobiety biegnące na przedzie. Było ich z tysiąc. Leciały jak furye z rozwianym włosem, okryte łachmanami, przez które przeglądało ciało nagie, ciało nędzarek zaludniających świat głodomorami. Niektóre niosły na rękach dzieci, podnosząc je w górę i wywijając niemi niby sztandarami smutku i zemsty: Inne, młodsze z ob nażonemi piersiami potrząsały kijami, a stare wiedźmy darły się i wyły jak wilki, aż im nabrzmiały grube żyły na piersiach. Za niemi pędziło przeszło dwa tysiące rozszalałych mężczyzn w tak zbitej masie, że nie można było odróżnić ani ich pobladłych spodni, ani podartych w strzępy kaftanów. Była to jedna plama koloru ziemi. Oczy ich pałały, usta były szeroko otwarte. Śpiewali, a raczej ryczeli Marsyliankę bezdźwięcznymi, ochrypłemi głosami, a śpiew głuszył łomot ciężkich sabotów po twardej ziemi.
Górą sterczał las sztab żelaznych, a pośród niego w powietrzu zawieszona niby sztandar, rysowała się na tle jasnego nieba jedna jedyna siekiera, ponura i krwi łakoma jak brzeszczot gilotyny.
— Co za straszne twarze! — Wyjękła pani Hennebeau.
Negrel syknął przez zęby:
— To ciekawe, nie mogę rozpoznać ani jednego z nich! Skądże się wzięli tu ci rozbójnicy.
Wściekłość, głód kilkutygodniowy i znużenie zmieniły w istocie dobroduszne zazwyczaj twarze górników Montsou w paszcze dzikich zwierząt. W tej chwili zachodzące słońce rzuciło na białą równię snop czerwonych blasków. Wszystko spłynęło krwią, droga, lecące jak furye kobiety, mężczyźni, siekiera, wszystko zajaśniało purpurą.
— Cudny widok! — szepnęły Łucya i Janka półgłosem tknięte malowniczością widowiska.
Ale przerażone cofnęły się zaraz ku pani Hennebeau spartej o dzieżę. Na myśl, że któryś z pędzących drogą mógłby je dojrzeć w stodole.... zdrętwiały. Śmierć była wówczas pewna. Negrel sam, choć zazwyczaj odważny, czuł, że blednie. Nie mógł się oprzeć drżeniu, choć się go wstydził, Cecylka zakopana w sianie leżała bez ruchu, a panny Deneulin odwracały głowy od straszliwego widoku, choć oczy ich rwały się patrzyć.
Była to wizya rewolucyi, która kiedyś niechybnie przyjdzie i zmiecie posiadających z powierzchni ziemi. Tak, nadejdzie napewne czas, gdy lud zleje ulice ich krwią, podrzucał będzie w górę ściętemi ich głowami, grzęznąc w błocie rozbitych kas. Kobiety tak będą wyły, mężczyźni tak błyskać zębami będą i pędzić w łachmanach z gromowym łoskotem nóg. Dzika horda zatrutym oddechem świat zamieni w grób. Nie zostanie kamień na kamieniu z tego co było. Pożary obejmą świat, a ludzkość zamieszka w lasach i na pogrzeliskach miast obróconych w perzynę. W ciągu jednej nocy nędzarze wypiją wino i zgwałcą córki i żony posiadających. Nic nie zostanie, ani grosz zarobiony, ani tytuł pracą zdobyty... wszystko runie... a z popiołów, niby feniks, powstanie świat nowy.
Krzyk straszny zgłuszył słowa Marsylianki.
— Chleba! Chleba! Chleba!
Łucya i Janka przypadły do mdlejącej niemal pani Hennebeau, a Negrel stanął przed niemi zasłaniając je swem ciałem. Czyż, myślał, dziś już w gruzy się ma rozlecieć społeczeństwo? Tłum przebiegł mimo i pojedyńczo tylko biegli opóźnieni, a wśród nich Mouquette. Pozostała w tyle wypatrując skrytych za firankami mieszczuchów. Gdy tylko którego ujrzała, nie mogąc mu plunąć w twarz, podkasywała się i raczyła ich tem, co uważała za szczyt pogardy. Niewątpliwie dostrzegła przez szpary skrytych w stodole, gdyż nagle podniosła spódnicę wraz koszulą obróciła się na pięcie i ukazała im swój olbrzymi, oświetlony krwawo promieniami słońca, nagi tyłek.
Gest był tak straszliwy, tak dziki, że nikomu na myśl nie przyszła nieprzyzwoitość tego postępku.
Tłum znikł na drodze do Montsou obsiędzionej gęsto przez małe domki pomalowane jaskrawo. Powóz wyjechał znowu na drogę, ale furman wyraził przekonanie, że póki strejkujący są panami drogi do Montsou, pani i panienki nie mogą jechać bez narażenia na szwank swego życia. A jak na złość nie było innej drogi.
— Musimy przecież wrócić do domu, obiad czeka nas, — rzekła pani Hennebeau drżąc jeszcze ze strachu. — Ci oberwańcy wybrali sobie właśnie dzień w którym mam gości. I takiej hołocie ma się świadczyć dobrodziejstwa?
Łucya i Janka usiłowały wykopać Cecylkę ze słomy. Broniła się, myśląc że dzicy idą ciągle jeszcze i powtarzała, że nie chce patrzyć na nich.
Wreszcie damy wsiadły do powozu Negrel dosiadł konia, i wpadł na pomysł, by powrócić drogą na Requillart.
— Jedź ostrożnie — rzekł do furmana — droga bardzo zła. Jeślibyś widział większe gromady robotników i nie mógł zjechać na drogę pod samym domem, to stań poza starą kopalnią, dojdziemy do domu pieszo i wejdziemy furtką ogrodową. Powóz i konie umieścisz potem gdziekolwiek, w jakiej szopie, czy gospodzie.
Ruszyli. W dali widać było tłum zalewający Montsou.
Mieszkańców ogarnęła panika, już na sam widok przelatujących ulicami dragonów i żandarmów. Obiegały straszne pogłoski. Mówiono o plakatach grożących mieszczanom rozpruwaniem brzuchów. Nikt ich nie czytał, a jednak cytowano ustępy „dosłownie.“ Notaryusza zwłaszcza ogarnął wielki strach, gdyż dostał list anonimowy z doniesieniem, że w piwnicy pod jego domem znajduje się beczka prochu i wyleci w powietrze jeśli nie stanie po stronie ludu.
Gregoirowie, których wizyta przeciągnęła się skutkiem tego listu, uśmiechali się i tłumaczyli mu, że list jest dziełem żartownisia, który chciał mu napędzić strachu wobec zbliżającego się tłumu robotników strejkujących. Nawet patrząc na wkraczający do miasta tłum, Gregoirowie nie czuli żadnego niebezpieczeństwa. Byli pewni, że wszystko się dobrze skończy. Była dopiero piąta, więc czekali, aż droga się opróżni, by udać się do stojącego naprzeciwko budynku dyrekcyjnego, gdzie, jak mniemali oczekuje ich już Cecylka. Ale nikt w Montsou nie podzielał ich zapatrywań. Biegano, szeptano, zamykano drzwi i okna. Maigrat naprzeciwko zasuwał drzwi wielkiemi sztabami żelaza, a drżał przytem tak, że mała słabowita żona musiała mu pomagać zasuwać rygle.
Tłum obiegł budynek dyrekcyjny i z wszystkich piersi podniósł się okrzyk:
— Chleba! Chleba! Chleba!
Pan Hennebeau stał właśnie przy oknie gdy Hipolit wszedł, by zamknąć okiennice, z obawy, że kamienie mogą potłuc szyby. Zamknął wszystkie na dole i poszedł na piętro. Niebawem dobiegł szelest spuszczanych żaluzyj skrzyp okiennic obracających się na zawiasach. Niestety nie można było zamknąć okiennicą okna kuchni w suterenie, a właśnie ogień pod blachą musiał zaraz wpaść w oczy oblegającym.
Pan Hennebeau, chcąc się przypatrzyć zbiegowisku poszedł na drugie piętro i mimowoli wszedł do pokoju Pawła. Stąd widać było całą drogę, aż do warsztatów Kompanii. Stanął za firanką i patrzył. Ale pokój zajął na nowo jego myśli. Miednica była pusta i czysta, łóżko wystygło, prześcieradła porządnie złożone, kołdra bez jednego fałdu. Zaciekłość jego też zmieniła się w wielkie znużenie. Dusza jego, podobnie jak ten pokój ostygła, znikł z niej brud tego ranka, wrócił mu spokój, był poważny, sztywny jak zawsze. I po cóż miał wywoływać skandal? Czyż co zmieniło się w tym domu? Żona jego miała jednego kochanka więcej i koniec. Faktu tego nie czyniło wiele dramatyczniejszym to, że wybrała go sobie z członków rodziny. To lepiej nawet może, przynajmniej ludzie nie będą paplali. Hennebeau począł wstydzić się swej zaciekłej zazdrości. Tolerował tamtego, będzie znosił i tego. — Jakże śmieszny był waląc pięściami w łóżko! Trochę więcej pogardy dla tej kobiety i koniec. Gorycz zalała mu serce. Jakże bezcelowe było to wielkie długie cierpienie całego jego życia? Jakże upadlała go ta miłość i to pożądanie kobiety okrywającej go hańbą. Nagle pod oknem zagrzmiał okrzyk:
— Chleba! Chleba! Chleba!
— Ot głupcy! — mruknął przez zęby.
Słuchał jak go przezywano próżniakiem, żarłokiem, podłą świnią, zapychającą się specyałami podczas gdy nędzarze giną z głodu. Kobiety spostrzegły kuchnię i na widok piekącego się bażanta, wybuchły przekleństwami. A przekleństwom towarzyszył bezustanny okrzyk:
— Chleba! Chleba! Chleba!
— Ot głupcy! — powtórzył pan Hennebeau. — Czyż ja jestem szczęśliwy?
I ogarnął go gniew na tych ludzi nie znających jego cierpień. Chętnie podarowałby im swe wielkie dochody, gdyby mógł raz począć życie jakie wiedli. Chętnie by posadził ich u stołu przy bażancie, a sam poszedł szukać miłosnych przygód z jakąś przesuwaczką, któraby się mu cała oddała niepodzielnie. Dałby wszystko, za życie wedle instynktu, wolne od tej męki, wyrzekłby się dla niego wykształcenia, wychowania, wszystkiego. Ot i teraz, zamiast męczyć się będąc którymś z nich, dałby poprostu żonie w twarz i poszedł do sąsiadki na noc. Chętnie zgodziłby się na głód. Zawrót głowy spowodowany żołądka pustką zgłuszył by ból serca. Ach tak żyć jak bydlę, nie mieć nic, snuć się po polach... wszystko, byle, nie cierpieć!
— Chleba! Chleba! Chleba! — zawrzało znowu.
Rozzłościł się i krzyknął.
— Chleba? Czyż to wystarczy, głupcy?
On, wszak miał dość chleba, a upadł pod ciężarem życia. Na myśl o pustce, która go otaczała w tem pięknym, zasobnym, pełnym ludzi domu ściskało mu się serce. I cóż z tego, że miał co jeść? Cóż za głupcem jest ten, który sądzi, że dostatek może dać szczęście. O, ci rewolucyoniści chcący zniszczyć świat stary, by w nowym każdemu wetknąć w rękę kromkę chleba z masłem, choćby postawili na swojem, nie będą wstanie usunąć ni jednego cierpienia, ni jednego rozetlić promienia radości w sercu zbolałem. O nie w rozszerzeniu życia i jego namiętności leży szczęście, ale w wyrzeczeniu się ich. Najlepiej byłoby nie istnieć, lub istnieć jak drzewo, jak kamień, ziarnko piasku, które deptane stopą przechodnia nie spłynie krwią.
Poczucie nieuleczalności jego bólu napełniło oczy jego łzami. Mrok zapadła, równocześnie po ścianach i okiennicach poczęły bębnić kamienie. Bez gniewu już teraz, przejęty jeno bólem własnym powtarzał przez łzy szeptem:
— Ot głupcy... głupcy!
Ale z piersi kilkutysięcznej masy głodomorów uparcie wydzierał się zawsze ten sam dziki okrzyk:
— Chleba! Chleba! Chleba!
