Lud polski/Wiadomości wstępne
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Lud polski |
| Podtytuł | Podręcznik etnografji Polski |
| Wydawca | Zakład Narodowy im. Ossolińskich |
| Data wyd. | 1926 |
| Miejsce wyd. | Lwów, Warszawa, Kraków |
| Źródło | skan na commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
Etnografja jest to nauka o wytworach kulturowych poszczególnych ludów, dająca ich monograficzne opisy. Etnologja ujmuje te wytwory kulturowe porównawczo i stara się na podstawie nagromadzonego przez etnografję materjału dać pewne uogólnienia. Wynika stąd, że o ile etnografja posługuje się przeważnie metodą induktywną i analityczną, etnologja stosuje raczej metodę deduktywną i syntetyczną. A więc mamy etnografję Czech, Chorwacji, Serbji, Rosji i t. d., ale z chwilą gdy materjały etnograficzne z całej Słowiańszczyzny omawiamy porównawczo, będzie to już studjum etnologiczne. Etnografja jest nauką opisową, a etnologja nauką porównawczą.
Dopiero w ostatnich dziesiątkach lat etnologja wyodrębnia się jako samodzielna nauka. Zrazu, chociaż ta dziedzina wiedzy istnieje oddawna, nie było jeszcze dokładnego jej określenia. Grecy, Rzymianie a nawet i Arabowie łączyli ją z historją, geografją i antropologją.
W średniowieczu, a zwłaszcza w czasach wielkich odkryć łączy się etnologję z geografją i nauką o rasach. Później, a trwało to prawie do połowy XIX wieku, włączano etnologję do antropologji, aż wreszcie w drugiej połowie XIX wieku etnologja wyodrębnia się jako zupełnie samodzielna nauka.
Wzajemny stosunek nauk antropologicznych do socjologicznych nie był właściwie określony przez długi czas i dlatego nie oddzielano związanych z sobą nauk: antropologji i etnologji. Nie uświadamiano sobie bowiem różnic, zachodzących między rasą, ludem a kulturą. Pojęcia te w ostatnich czasach rozróżniono w sposób następujący: 1. Rasami nazwano określone kompleksy cech morfologicznych, fizjologicznych i psychicznych, tworzące odrębne typy ludzkie. 2. Kulturami nazwano całokształty zbiorowych wytworów ludzkich, służących do podtrzymywania i uprzyjemniania życia. 3. Ludami wreszcie nazywa się grupy ludzkie, przekazujące w swoim obrębie z pokolenia na pokolenie określone wytwory kulturowe. W rezultacie wynikło rozróżnienie antropologji jako nauki zajmującej się rasami, i etnologji jako nauki badającej porównawczo kulturę poszczególnych ludów.
Etnologja ma wielkie znaczenie nietylko dla nauk jej najbliższych, jak etnografja, historja kultury, antropologja, prehistorja i geografja, ale ważną jest również prawie dla wszystkich nauk humanistycznych, jak historja, historja literatury, językoznawstwo, filologja klasyczna, orjentalistyka, historja religij i t. d. — oraz dla nauk prawnych i socjologicznych, a nawet i dla niektórych nauk przyrodniczych. Z niektóremi z wymienionych nauk etnologja jest związana tak ściśle, że przez pewien czas uważano ją za część tychże nauk; a polegało to oczywiście na nieporozumieniu, szczególnie wówczas, gdy etnologja wobec innych nauk spełniała rolę nauki stosowanej.
Folklor bywa bardzo często mieszany z etnografją zupełnie mylnie. Słowo to, wprowadzone przez uczonych angielskich, oznacza wiedzę ludu, a nie wiedzę o ludzie i nie może służyć na określenie jakiejś nauki. Przez folklorystykę zaś rozumie się dział kultury duchowej w etnologji. Termin polski: ludoznawstwo stosuje się w różnych znaczeniach; zwykle tą nazwą obejmuje się zarówno etnologję jak i etnografję.
Twórca niezależności etnologji od innych nauk A. Bastian wprowadził metodę psychologiczno-ewolucyjną. Bastian twierdził bowiem, że psychika ludzka jest wszędzie jednakowa i że stąd u różnych ludów powstają zupełnie niezależnie jednakowe wytwory, t. zw. idee zasadnicze (Elementargedanken), a tylko pod wpływem różnego środowiska geograficznego powstają pewne zróżniczkowania, t. zw. idee etniczne (Völkergedanken), charakterystyczne dla poszczególnych ludów. Głównym błędem tej metody, zwanej także przyrodniczą, jest konstruowanie szeregów rozwojowych bez uprzedniego ustalenia szeregów chronologicznych; nadto mylne jest tu zupełnie aprioryczne założenie o niezależnem od siebie powstawaniu jednakowych wytworów kulturowych u różnych ludów. Metodzie tej przeciwstawia się metoda historyczna, wprowadzona przez badaczy, jak Fr. Ratzel, B. Ankermann, i Fr. Graebner; Ratzel przy sposobności swych badań nad ludami afrykańskiemi doszedł do przekonania, że takie same wytwory kulturowe nie mogą powstawać niezależnie na różnych obszarach, ale że podobieństwa te są wynikiem wędrówki pewnego wytworu kulturowego z jakiegoś jednego ośrodka, w którym ten wytwór powstał. Ratzel był więc twórcą teorji migracyjnej, którą dalej rozwinęli L. Frobenius, B. Ankermann, Fr. Graebner i W. Schmidt, jako teorję kręgów kulturowych (Kulturkreistheorie); wedle tej teorji wędrują nietylko pewne poszczególne wytwory, ale cały kompleks kulturowy ze wszystkiemi jego pierwiastkami religijnemi, socjalnemi i materjalnemi. W związku z temi poglądami rozpowszechnia się metoda mapowania materjałów etnograficznych.
Teorję tę przyjęli także badacze północno-amerykańscy, jak np. Fr. Boas, a przychylnie odnoszą się też do niej etnologowie angielscy. Niektórzy, jak W. H. Rivers, stosują metodę pośrednią; w przeciwstawieniu do szkoły ewolucyjno-przyrodniczej, daje on nader szczegółową analizę kultury, twierdząc, że kultura ta nie powstaje wskutek jednolitego rozwoju, ale jest wynikiem ścierania się różnych wpływów, a w przeciwstawieniu do metody historycznej głównym celem badań Riversa jest nie określenie rodowodu pewnych zjawisk, lecz wykazanie, w jakich okolicznościach odbywało się krzyżowanie kultur i jakie nowe pierwiastki stąd powstały. W etnologji właśnie bowiem bardzo ważne są problemy genetyczne, a mianowicie: przez kogo i kiedy dany wytwór kultury został przekazany znanemu nam w chwili obecnej środowisku ludzkiemu. Dokładne rozważenie tych różnych momentów pozwala na właściwą ocenę kultury danego ludu, szczególnie jej działu duchowego i społecznego.
Dzięki metodzie historycznej uzyskał właściwe znaczenie także pewien racjonalizm w ocenie zagadnień etnologicznych. Dawniej bowiem oceniano błędnie wiele zjawisk z tego powodu, że przenoszono żywcem odległość, istniejącą między np. pewnym zabobonem a współczesnością, na czasy i stosunki, którym ów rozdźwięk był zupełnie obcy. Dopiero dzięki zastosowaniu metody historycznej zdołano wykryć racjonalne, logiczne i roztropne podstawy w różnych obrzędach i wierzeniach ludowych.
Każda nowa nauka musi przejść pewien dłuższy okres rozwoju, nim dojdzie do właściwego określenia swej nazwy, swego przedmiotu, swej metody i nim się ustali jej stosunek do innych pokrewnych nauk.
Zrozumienie dla odrębności etnograficznej mieli już starzy Egipcjanie, a wyrazili to na swych pomnikach tak dosadnie, że dziś jeszcze możemy te różne typy semickie, chamickie, czy murzyńskie zupełnie wyraźnie rozpoznać. Może mniej zastanawiali się nad tem Grecy, gdyż ci wszystkich obcych nazywali barbarzyńcami; nie wszyscy jednak Grecy, bo np. Herodot dał wiele relacyj pozornie fantastycznych, które jednak zczasem okazały się prawdziwemi. Z pośród Rzymian, Tacyt dał w swej „Germanji“ już jakby pierwszy zarys etnografji plemion północnych. Ale były to jedynie nieświadome wyjątki; nawet później, w całem średniowieczu, krążą tylko przeróżne, fantastyczne opisy i relacje o dziwnych ludziach-potworach i różnych wogóle „monstrach“. Od chwili, gdy w r. 1501 wyszła pierwsza antropologja, napisana przez Magnusa Hundta, zaczęto przy sposobności antropologji potrącać także i o zagadnienia etnologiczne. Dopiero jednak w wieku XVIII następuje przełom, jak w tylu innych gałęziach wiedzy. Już w r. 1724 jezuita francuski Lafiteau uznaje konieczność porównywania zwyczajów różnych ludów, a myśli te zaznaczają się coraz wyraźniej w dziełach Rousseau'a, Voltaire'a, Condorceta, Herdera i Schillera. Wreszcie w r. 1834 Ampère w swym systemie nauk wprowadza także nauki etnologiczne; powstają specjalne towarzystwa etnologiczne i coraz to liczniejsze prace; a wśród badaczy z tych czasów zasłużyli się najwięcej Bastian, Tylor, Ratzel, Schurtz, Luschan i i. Do rozwoju etnologji przyczynili się też bardzo angielscy socjologowie, jak L. H. Morgan, J. G. Frazer, S. H. Hartland, A. Lang, którzy w całej pełni wprowadzili do swych rozważań materjał etnograficzny. Również we Francji powstała pod wpływem E. Durkheima cała szkoła socjologiczna, do której należą H. Hubert, A. Mauss, Lévy-Bruhl; badacze ci zwrócili szczególną uwagę na psychologję społeczną, która została jednak przyjęta krytycznie zarówno przez belgijskiego socjologa E. Solvay'a jak przez autora 10-tomowej „Psychologji etnicznej“, W. Wundta.
Chłop polski, jego życie codzienne i położenie społeczne zwraca już uwagę pierwszych naszych kronikarzy. Wiele rysów ludoznawczych zawierają także kazania średniowieczne, a pisarze w. XVI i XVII zajmują się nieraz ludem i dają wiele ciekawych szczegółów obyczajowych z jego życia. W całej pełni występuje zainteresowanie się ludem dopiero w wieku oświecenia. Równocześnie z rosnącym ruchem etnograficznym w całej Europie także i u nas występują coraz częściej luźne przykłady zainteresowania się ludowością i nabierają wreszcie pewnej trwałości. W r. 1801 J. Lelewel, wówczas piętnastoletni chłopak, zbiera pieśni ludowe, a „Nowy Pamiętnik Warszawski“ ogłasza w r. 1802 „Opis obrządków weselnych wieśniaków“ na Śląsku. Ruch ten ogniskuje się szczególnie koło Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, a uczeni i pisarze jak: T. Czacki, H. Kołłątaj i ks. P. Woronicz w naukowy sposób zwracają uwagę na doniosłe znaczenie zwyczajów, pieśni i podań ludowych. Już w r. 1804 Towarzystwo Przyjaciół Nauk wybrało komisję dla zbierania materjałów językowych i obyczajowych wśród ludu na Litwie. Poczyna się ukazywać coraz więcej prac, a dążeniem tych badań jest: objąć całokształt życia wszystkich ludów dawnego terytorjum Rzeczypospolitej. — Pierwszą monografję etnograficzną opracował w r. 1811 Ign. Lubicz Czerwiński p. t. Okolica zadniestrska. Dzięki wystąpieniu Adama Czarnockiego, który działał pod nazwiskiem Zorjana Dołęgi Chodakowskiego, skrystalizowało się jeszcze wyraźniej zrozumienie ważności badań ludoznawczych, a zarazem zaznacza się tu już dążenie do porównawczego traktowania całej Słowiańszczyzny. Po Chodakowskim rozwija się polskie ludoznawstwo bardzo szybko, przybywa coraz więcej drukowanych materjałów, a poezja ludowa wchodzi nawet do podręczników literatury.
Rozwój etnologji w Polsce działał i działa nadal bardzo korzystnie na literaturę i sztukę. Twórczość polska, w swych najświetniejszych nieraz okresach, opierała się na ludowych motywach, z wielką dla siebie korzyścią, gdyż właśnie w kulturze ludowej znaleźć można wiele źródeł ożywczych. W literaturze polskiej od Brodzińskiego do Reymonta mamy bogatą literaturę poświęconą chłopu, opiewającą jego życie, czyto podczas zabawy, czy przy pracy, czyto w walce o swe prawa, czy w obronie ukochanej ziemi. Podobnież i w sztuce od Smuglewicza, następnie J. Kossaka, Grottgera i Tepy, aż do Jarockiego i Sichulskiego przewijają się ludowe typy wspaniałym barwnym korowodem. Szczególnie zaś wiele ze zdobnictwa ludowego skorzystał przemysł artystyczny.
Nauki etnograficzne mogą mieć też praktyczne zastosowanie w życiu społecznem. Ktokolwiek pracuje w obcych krajach, czy jako urzędnik, misjonarz, dyplomata, czy konsul handlowy — powinien zapoznać się też z momentami etnicznemi, bo ułatwi mu to w wysokim stopniu jego zadania. Nietylko w stosunku do obcego etnicznie terytorjum, ale i w odniesieniu do własnej ojczyzny i własnego ludu, poznanie właściwości etnograficznych całego własnego państwowego terytorjum ułatwiłoby nieraz zadania zarówno władzom świeckim, jak duchownym. Ważne to szczególnie na tych obszarach, które pod względem etnograficznym mają charakter mieszany. Do odpowiedniego rządzenia obcym etnicznie obszarem musi się posiadać pełne zrozumienie psychiki danego ludu.
Zrozumienie i wyzyskanie umiejętne psychiki narodowej jest wogóle konieczne dla właściwego urządzenia i umocnienia także własnego organizmu państwowego. Do tego ważnego celu dochodzi się przedewszystkiem przez odpowiednie wychowanie młodzieży i dlatego dążenia idą dzisiaj w tym kierunku, aby oprzeć to wychowanie na podstawach rodzimych. Młode pokolenie musi ukochać ziemię rodzinną, przyrodę swojską — a przedewszystkiem ten bezpośredni wytwór przyrodzonych warunków bytu narodowego: lud. Lud bowiem wciela w sobie najistotniejsze cechy narodowe i zachowuje najdłużej czystość plemienną narodu. Lud jest wnosicielem ducha przeszłości rodzimej w teraźniejszość i stąd nawet w tych wypadkach, gdy brak mu dokładnego poczucia własnej narodowości, ożywia on organizm każdego narodu i stanowi jego potężną podstawę. Dlatego z ludem, tak ważnym fundamentem narodu, powinien zapoznać się cały naród.
Z tego, że zarówno nauki humanistyczne, jak przyrodnicze, pozostają z etnologją w ścisłym związku, wypływa wniosek, że wiadomości z zakresu etnologji i etnografji są ważne w programie ogólnego wykształcenia. Dołącza się do tego społeczne i narodowe znaczenie tej nauki. Nietylko uczony specjalista, ale i inteligentny ogół uzyska stąd wiele korzyści, bo potrafi właściwiej patrzeć na wiele zjawisk społecznych. Dzieje przeszłości kulturalnej człowieka uczą najlepiej zrozumienia pewnych współczesnych zagadnień i przemian. Społeczeństwo uzyskuje w ten sposób nieraz cenne wskazówki odnośnie do trudnych problemów życia narodowego; przez poznanie kultury ludowej rozumie się lepiej kulturę narodową, a uczucie czci i miłości dla własnej ojczyzny nabiera wogóle jasności i głębi.
Literatura: Czekanowski J. Antropologja, etnologja i prehistorja. Lwów 1922. — Ehrenkreutzowa C. Materjał naukowy i przedmiot etnologji. Lwów 1923. — Fischer A. Znaczenie etnologji dla innych nauk. Lwów 1922. — Fischer A. Etnologja a szkoła polska. Lwów 1922. — Frankowski E. Zbiory etnograficzne w Polsce. Lwów 1922. — Ganszyniec R. Czynnik racjonalny w wierze i w obrzędzie. Lwów 1923. — Gomme G. L. Folklor. Kraków 1901. — Klawe J. Metody i kierunki w etnologji ze stanowiska socjologji. Warszawa 1922. — Klawe J. Teorja animistyczna w etnologji. Lwów 1924. — Kopernicki I. O etnografji i etnologji. Kraków 1885. — Kopernicki I. Oskar Kolberg. Kraków 1889. — Lam S. Oskar Kolberg. Lwów 1914. — Peschel O. Nauka o ludach. Warszawa 1876. — Poniatowski S. O metodzie historycznej w etnologji. Warszawa 1919. — Poniatowski S. Zadanie i przedmiot etnologji. Warszawa 1922. — Poniatowski S. Systematyka zagadnień i kierunków socjologicznych. Warszawa 1922. — Świat i człowiek. T. I — IV. Warszawa 1908 — 1913. — Tylor E. B. Antropologja. Warszawa 1923. — Tylor E. B. Cywilizacja pierwotna. T. I — II. Warszawa 1896 — 1898.
