Lud polski/Polski obszar etnograficzny
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Lud polski |
| Podtytuł | Podręcznik etnografji Polski |
| Wydawca | Zakład Narodowy im. Ossolińskich |
| Data wyd. | 1926 |
| Miejsce wyd. | Lwów, Warszawa, Kraków |
| Źródło | skan na commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
Etnograficzny obszar polski rozpościera się od Bałtyku po ujście Obry do Odry, stąd po ujście Ostrawicy do Odry, następnie idzie granica Ostrawicą do działu wodnego Karpat, dalej wzdłuż Karpat, poza Tatry, po górny San, wzdłuż lewego brzegu górnego Bugu aż po Sejny — następnie do Wisztyńca w prostej linji przez jeziora mazurskie, Lec i Olsztyn aż po Grudziądz, a stąd wzdłuż lewego brzegu Wisły aż po Hel. Poza tym zwartym obszarem mamy półwyspy polskie, a mianowicie południowo-wschodni (podolsko-wołyński), przylegający do masy polskiej nad Sanem i Bugiem, a także półwysep północno-wschodni (polsko-litewski), sięgający od Niemna aż po Dźwińsk. Na tych obszarach mamy szczególnie gęste skupienia polskiego elementu koło Lwowa, Tarnopola i Wilna. Zasługuje też na podkreślenie polski półwysep na Spiszu. Ponadto są bardzo liczne wyspy, ciągnące się daleko poza ten obszar.
Literatura: Chmielowski K. Nauka o Polsce współczesnej. Lwów 1920. Kulwieć K. Polska. Warszawa 1919. Romer E. Atlas statystyczny Polski. Lwów 1922.
Spis ludności z r. 1921, przeprowadzony na całem ówczesnem terytorjum Polski, oraz spisy ludności na Śląsku Górnym i w ziemi wileńskiej wykazały cyfrę 18,814.350 Polaków; z powodu jednak poszarpania naszej granicy zachodniej, wielu Polaków pozostało poza kordonami państwa polskiego; i tak, na Śląsku nad Odrą, po przyznanej Niemcom stronie, pozostało 700.000 Polaków, a poza granicami woj. poznańskiego i pomorskiego żyje około 35.000 Polaków. Zupełnie podobnie na północy obszar etnograficzny polski wychodzi poza granicę państwową, poza którą zostało 350.000 Polaków w Prusach Wschodnich, i 150.000 na Litwie. Również od strony czeskiej granica etnograficzna nie zgadza się z granicą polityczną. Odnosi się to do Śląska Cieszyńskiego, ziemi czadeckiej, Orawy, Spisza, gdzie 200.000 Polaków pozostało w państwie czechosłowackiem. Natomiast na wschodniej granicy cały obszar polski został uzyskany, a nawet na Polesiu, Wołyniu poleskim i w Beskidach Wschodnich przeważa ludność ruska i białoruska, gdyż okolic tych jako mało żyznych unikają koloniści polscy. (ryc. 3).
Literatura: Weinfeld I. — E. Szturm de Sztrem. — J. Piekałkiewicz. Atlas statystyczny. Warszawa 1924—5.
Wszystkie narzecza dzisiejszego jednolitego obszaru polskiego dzielą się przedewszystkiem na dwie grupy: grupę pomorsko-polską czyli kaszubską i grupę kontynentalno-polską, rozpadającą się znów na narzecza: 1. wielkopolsko-kujawskie, śląskie i małopolskie. 2. mazowieckie. Te różne narzecza odpowiadają dawnym plemionom, a mianowicie Polanom, Pomorzanom i Mazowszanom. Do Polan należeli zaś także Wiślanie, zwani Małopolanami, i Ślęzanie. Odpowiednio do tego mamy też narzecza wielkopolskie, kujawskie, pomorskie, mazowieckie, małopolskie i śląskie, a wreszcie odpowiednio do dawnej odrębności ziemi chełmińskiej i Kociewia, mamy przejściowe narzecze chełmińsko-mazowieckie, oraz dialekt kociewski, który wyszedł z dialektu kujawsko-chełmińskiego, a zasilony pewnemi cechami mazowieckiemi, opanował znaczną część obszaru kaszubskiego. Granice narzeczy polskich są w widocznym związku z odwiecznemi granicami szczepowemi. Granic tych żadne późniejsze polityczne zmiany nie zdołały zatrzeć, a więc wielkopolskim dialektem mówią okolice Koła i Kalisza, a natomiast cypel poznańskiego na płd. od Ostrowa ma dotąd małopolskie „mazurzenie“. Występuje to jeszcze jaskrawiej w pasie kraju od Pszczyny przez Bytom do Lublińca, który — mimo kilkuwiekowej przynależności do politycznie niepolskiego Śląska — zachował cechy małopolskie. Natomiast w centrum Polski, w miejscu zetknięcia się różnych narzeczy, tworzy się specjalny dialekt centralny.
Literatura: K. Nitsch. Dialekty języka polskiego. Kraków 1915. — K. Nitsch. Mapa narzeczy polskich. Kraków 1919. — K. Nitsch. Monografje polskich cech gwarowych. Nr 1—3. Kraków 1916. — K. Nitsch. Z geografji wyrazów polskich. (Rocznik Slawistyczny VIII.) Kraków 1918.
Plemiona polskie zachowały nietylko pewne różnice w mowie, ale także w całej kulturze materjalnej, społeczno-gospodarczej i duchowej. Na etnograficznym obszarze Polski dadzą się wyróżnić następujące grupy: 1. Wielkopolanie. 2. Łęczycanie, 3. Sieradzanie, 4. Kujawianie, 5. Pomorzanie, 6. Ślązacy, 7. Małopolanie, 8. Mazurzy. (ryc. 4.)
Mniej więcej na obszarze dawnych Polan, a na dzisiejszym obszarze narzecza wielkopolskiego, mieszkają Wielkopolanie, którzy wyróżniają się pewnemi nazwami lokalnemi. Więc Pałukami zowie się mieszkańców pow. wągrowieckiego, zachodniej części pow. szubińskiego i wschodniej części pow. chodzieskiego. Porzeczanami nazywają mieszkańców lewego nadbrzeża Warty, poczynając od ujścia Prosny. Ludność, mieszkającą nad rzeką Orłą w pow. krobskim, w okolicach Rawicza, nazywają Chazakami albo Leśniakami[1]. Szczątki dawnej ludności śląskiej w pow. babimojskim (Chwalim, Stare i Nowe Kramsko) zowią się Chwalimiakami. Spotykają się także żartobliwe przezwiska, np. mieszkańca pow. babimojskiego nazywają Łopatą, ponieważ nosi zieloną sukmanę z połami w kształcie łopat. Taśtakami zaś zowią sąsiedzi wieśniaków z nad Warty, siedzących od granicy dawnego Królestwa ku Nowemu Miastu, a to z tego powodu, że powożąc, wołają na konia „taśta“. Pod Poznaniem osiedli w połowie XVIII w. Bambrzy, Niemcy, sprowadzeni z okolic Bamberga. Tą nazwą obejmuje się mieszkańców wsi Winiar, Wildy, Dębca, Rataj i Zegrza, zwanych niekiedy Durlakami, a dawniej Szwabami. Okolice nadnoteckie koło Nakła i Czarnkowa zamieszkują tak zwani Krajniacy, zaś w nadnoteckiej puszczy wieleńskiej mieszkają Mazurzy wieleńscy.
Między Wielkopolską a Mazowszem mieszka grupa odrębna Łęczycan, wykazująca jednak pewne wpływy mazowieckie, zwłaszcza na pograniczu pow. gostyńskiego.
Między Ślązakami, Wielkopolanami i Małopolanami w okolicach Sieradza mieszkają Sieradzanie.
Poczynając od Gopła po Noteć ku północy, a po Wisłę na wschodzie, mieszkają Kujawianie. Ziemia chełmińska i dobrzyńska stanowią naturalne przedłużenie Kujaw na prawym brzegu Wisły. Ludność ziem tych zwie się Chełmniakami i Dobrzyniakami. Czworobok między Tucholą, Koronowem, Świeciem i Starogardem, zwany puszczą tucholską, zamieszkują Borowiacy, inaczej zwani Borakami, albo Borusami. Okolice Lubawy zamieszkują Lubawiacy. Ludność Warmji zowią Warmjakami. Powiat starogardzki i część kwidzyńskiego nazywa się Kociewiem, a mieszkańcy Kociewiakami. Obszar ten wymieniono przy Kujawach ze względu na panujące tu obecnie narzecze, które wyparło dawne kaszubskie.
Pomorzanie zajmowali niegdyś krainę, położoną na północ od Polan, poza błotnistą Notecią a ciągnącą się aż ku piaszczystym brzegom Bałtyku. Po tem plemieniu ostały się nieliczne szczątki dawnej ludności pod nazwą Kaszubów. Resztki kaszubszczyzny zachowały się w pow. słupskim w Gardnie i Stojęcinie nad jeziorem Gardzieńskiem, oraz w Klukach nad jeziorem Łebskiem; drobna ta wymierająca już grupa kaszubska zwie się Słowińcami. Na wschód od nich mieszka kilkuset t. zw. Kabatków[2] w parafjach cecenowskiej i główczyckiej, zwłaszcza w Izbicy.
Jednolite terytorjum kaszubskie obejmuje dziś już małe skrawki dawnego Pomorza: w pow. lęborskim Wierzchucin i Rozłazin, w bytowskim parafję niezabyszewską i ugoską. Nadto zajmują Kaszubi w pow. człuchowskim parafję brzezieńską, borżyszkowską i konarzyńską, przyczem osadą najbardziej wysuniętą na pd. zachód jest Sąpolnia. Osadami granicznemi od obszaru kontynentalno-polskiego są na pd. w pow. chojnickim: Kłonia, Giełdon, Olszyny, Zamość, Miedzno, na wschód w pow. kościerzyńskim Gołuń, N. Kiszewa, Sobącz, Lubań, Grabówko. Wreszcie zamieszkują Kaszubi pow. kartuski, pow. wejherowski i pucki z wyjątkiem niem. osady Hel, oraz półn. zachodnią część powiatu gdańskiego.
Dawny obszar kaszubski uległ wpływom nietylko niemieckim, ale również i polskim, a narzecze wielkopolskie i kujawskie wtargnęły od południa na terytorjum niegdyś pomorskie.
Poszczególne grupy kaszubskie noszą jeszcze pewne odrębne nazwy, a prócz wspomnianych wyżej Słowińców i Kabatków, można przytoczyć wiele innych jeszcze przezwań. Tak np. nadmorscy rybacy w pow. lęborskim i słupskim zowią się Karwatkami, rzekomo od długiego kaftana, zwanego karwatką. Mieszkańcy zachodnich kresów pomorskich w pow. słupskim, lęborskim i bytowskim bywają nazywani Pomarenkami, natomiast ludność części powiatów słupskiego i lęborskiego zowie się Niniakami, ponieważ często używają wyrazu „ninia“ w znaczneniu „ejże! no!“ Lud z borów pod Kościerzyną nosi miano Łyczaków, a ludność zamieszkująca lasy w pow. kartuskim przezwano Lesokami. Drobna szlachta w południowo-zachodniej części pow. kartuskiego i zachodniej części pow. kościerzyńskiego, bywa nazywana Korczakami, gdyż chodzą w drewnianych chodakach, tak zwanych korkach. Belokami zowią lud koło Pucka, Oksywji i Swarzewa, z tego powodu, że w okolicach tych nie wymawiają „ł“ a zamiast „był“ mówią „bel“. Mieszkańcy półwyspu Helskiego bywają nazywani Rybakami.
Ślązacy, podobnie jak dawni Ślęzanie, mieszkają wzdłuż górnej i średniej Odry, oczywiście wyparci bardzo silnie przez element niemiecki. Nie brak tu też różnych nazw miejscowych, więc mieszkańców gór nazywają Góralami, a część ich koło Jabłonkowa Jabłonkowianami albo Jackami, prawdopodobnie dlatego, że zamiast „tylko“ mówią „jacy“. Dolinę Kisuczy zamieszkują Górale czadeccy. Mieszkańców części środkowej Śląska nazywają Wałachami, a ludność równin na północ od Cieszyna Lachami albo Dolakami. Mieszkańcy okolic Bytomia nazywają się Bytomiacy, a ludność w okolicy Opola posiada miano Opolan.
Małopolanie zamieszkują następujące ziemie: część kaliskiej, piotrkowską, kielecką, część radomskiej, lubelską, a także krakowską, sandomierską, bełzką, dawne województwo ruskie, oraz ziemię chełmską. Na obszarze Małopolski mamy bardzo wiele nazw lokalnych, nie mówiąc już o nazwach, które pochodzą wprost od pewnych miejscowości, jak np. Kielczanie, Piotrkowianie, Lubliniacy, Sandomierzanie i t. d. Okolicę Krakowa zamieszkują Krakowiacy zwani też Krakusami. Krakowiacy graniczą od południa z Góralami i mieszkają mniej więcej do gościńca, biegnącego od Białej przez Wadowice, Kalwarję Zebrzydowską i Lipnicę. Od zachodu sąsiadują ze Ślązakami, od wschodu z Sandomierzanami, a od północy dosięgają linji biegnącej od Częstochowy poza Kielce. Mieszkańcy okolic Częstochowy zowią się Kajakami, od częstego używania wyrazu „kaj“[3]. Wśród Sandomierzan wyróżniają się na prawym[4] brzegu Wisły właściwi Sandomierzanie, którzy na północ sięgają mniej więcej po Skaryszew i Iłżę, na zachód poza Chęciny, a na wschodzie po granicę Lubliniaków. Lasowiakami albo Grębowiakami[5] nazywa się ludność osiadłą między Wisłą a dolnym Sanem po Leżajsk i Mielec. Na południowym skrawku pow. janowskiego w ziemi lubelskiej mamy małą grupkę leśną, zwaną Borowiakami. Mieszkańcy pow. janowskiego i biłgorajskiego, noszą stale skórzaną torbę, „kaletę“, zwą się Kaleciarzami.
Szczególnie zróżniczkowany jest cały obszar Małopolski południowo-zachodniej. Tak cały obszar podgórza od dołów sanockich po Gorlice, Szymbark i Pilzno, skolonizowany przez Sasów, do dziś lud nazywa Na głuchoniemcach. Mieszkańców podgórza od Liska do Sanoka zwą Kaftaniakami, oczywiście od ubioru. Gardłakami nazywają mieszkańców koło Muszyny i Tylicza. W okolicach Gdowa i Bochni mieszkają Nadrabianie. Nazwą Rzeszowiaków obejmuje się ludność polską, osiadłą w przedłużeniu Małopolski w dawnej zachodniej części województwa ruskiego. Szereg wsi w okolicach Tarnowa i Dąbrowy zowie się Szwedami, a mieszkańcy mają pochodzić od jeńców szwedzkich z wieku XVII. Lud między Rabą a Sanem zowie się Mazurami, jako potomkowie osadników z Mazowsza. Podgórzanie są to włościanie z prawego brzegu Wisły pod Krakowem. Kijakami nazywają chłopów z za Krzemionek pod Krakowem. Mieszkańców wsi nadwiślańskich koło Czernichowa na zachód od Krakowa zowią Flisakami. Ludność z okolic Słomnik i Koszyc zwie się Kopieniakami. Proszowiacy mieszkają w ziemi proszowskiej koło Proszowic, a nieco na północ od nich Skalmierzacy. Lachami nazywają Górale mieszkańców nizin z okolic Kęt, Oświęcimia i Wadowic. Równiakami nazywają Górale mieszkańców dolin, np. sądeckiej.
Szczególnie wyodrębniają się na obszarze Małopolski jej kresy południowe, zwane Podhalem; mieszkańców tych okolic należy nazywać ogólnie Góralami; wśród nich dadzą się wyróżnić następujące główne szczepy góralskie: 1. Górale beskidowi. 2. Podhalanie. 3. Kliszczaki. 4. Lachy sądeckie. Górale beskidowi zajmują na zachód od grupy Podhalan szeroką połać górską od granicy śląskiej aż do źródeł Skawy. Nazwą Beskidowców możnaby właściwie objąć śląskich Wałachów, Żywczaków, Babiogórców, a nawet Kliszczaków i Lachów w polskich
Beskidach.
Na wschód od Kliszczaków mieszkają Lachy sądeckie, grupa pośrednia między Krakowiakami a Góralami, odznaczająca się najbarwniejszą kulturą materjalną w Polsce.
Wśród Górali mamy jeszcze wiele innych nazw, a mianowicie: Żywczaki w dolinie rzek Soły i Koszarzawy; Babiogórcy w okolicach Babiej Góry, Jordanowa i Suchej; wreszcie Zagórzanie, którzy dzielą się na Porębian i Rabczan i zamieszkują wierzchowinę górnej Raby od Górca po wzgórza Mogielnicy i źródła Łososiny. Kliszczacy mieszkają w okolicach Łętowni nad dolną Rabą. Podhalanie to właściwie tylko mieszkańcy północno-wschodnich pochyłości Tatr. Nowotarżanie mieszkają w dolinie Nowotarskiej, Górale pienińscy w okolicy Krościenka i Szczawnicy, nadto Górale sądeccy w Sądecczyźnie. Spiszacy zaś, to są nietylko mieszkańcy Spisza, ale też Górale graniczący ze Spiszem koło Muszyny[6]; natomiast Spiszacy[7] poniżej Baligodru[8] ku Lisku nazywają się Jachwakami. Spiszaków[9] nazywają też Czuchańcami od „czuchań“ to jest opończ, których używają.
Mazurzy, zajmujący obszar dawnego województwa mazowieckiego, rawskiego i płockiego, to potomkowie Mazowszan. Byli oni kresowcami starej Polski i oni też parli na wschód. Zczasem również sami bardzo znacznie się zróżniczkowali i mamy wśród nich następujące grupy: Księżaków w księstwie Łowickiem (pow. łowicki, skierniewicki i sochaczewski), Mazurów płockich, Kurpiów, zajmujących puszczę Zieloną i puszczę Białą (pow. ostrołęcki, kolneński, przasnyski, makowski, ostrowski i łomżyński), Mazurów pruskich, zajmujących południowe powiaty Prus Wschodnich oraz powiaty suwalski i augustowski[10], wreszcie Podlasiaków w województwie podlaskiem (wschodnie powiaty ziemi łomżyńskiej i siedleckiej). Na tych obszarach są jeszcze dalsze zróżniczkowania. Wśród Księżaków odrębną grupę tworzą Jańtaki, mieszkańcy kilku wsi w okolicy Złakowa pod Łowiczem. Ludność Nowogrodu w Łomżyńskiem odróżnia się od Kurpiów wiejskich nazwą Gryczan, dlatego, że się trudni wypiekaniem i sprzedażą ulubionych placków gryczanych. Część pow. łomżyńskiego zamieszkują nieco odrębni Łomżanie. Kurpie, osiedli nad rzeką Pisną[11], zowią się Nadrzeczanami. Drobna szlachta, osiadła w borach na północ od Mławy, zowie się Poborzanami. Mała grupka w okolicy Międzyrzecza zowie się Bojarami międzyrzeckimi. W puszczy Radomskiej mieszkają Posaniacy, tak nazwani jako przybysze z puszczy Sandomierskiej. Drobna szlachta podlaska, mieszkająca w kilkunastu wsiach między Siedlcami, Łukowem a Radzyniem, bywa nazywana Koziarami. W pobliżu osiedli w kilku wsiach Wochy, przybysze z dalekiego Mazowsza. Mieszkańcy okolic Garwolina i Żelechowa w ziemi siedleckiej zowią się Powiślakami.
Prócz Polaków mieszkają też na obszarze państwa polskiego inne ludy, a więc: Litwini i Żmudzini, którzy wogóle zajmują Litwę etnograficzną, dorzecze środkowego i dolnego Niemna, wierzchowinę Wenty i pewien obszar nad średnią Dźwiną. Białorusini mieszkają na obszarze dawnych województw mińskiego, połockiego, mścisławskiego, nowogrodzkiego i części wileńskiego, trockiego i brzesko-litewskiego. W Polsce więc zajmują oni górne dorzecze rz. Niemna i lewy brzeg rzeki Dźwiny. Wreszcie rozległy obszar zajmują Małorusini, zwani zwykle Rusinami, a mianowicie cały systemat dolnego i średniego Dniepru, całego górnego Bohu i średniego Dniestru, słowem po południowe granice Małopolski, Dniestru, pasma karpackiego, wierzchowin Sanu i Narwi[12], górny i średni Bug. Rozległy obszar bagien systematu Prypeci stanowi Polesie, zajęte przez Poleszuków, mieszaninę plemion białoruskiego i małoruskiego.
Literatura: Bystroń J. St. Ugrupowanie etniczne ludu polskiego. Kraków 1925. — Karłowicz J. Lud. Rys ludoznawstwa polskiego. Lwów 1904. — Karłowicz J. Imiona niektórych plemion i ziem dawnej Polski. Warszawa 1882.[13]
Wieś, jako przypuszczalny najstarszy typ wspólnego osiedla, otrzymuje swą nazwę rozmaicie, albo od imienia głowy rodu, względnie plemienia, założyciela, wodza, a więc Krzesławice (od Krzesława), Radom (od Radomyśla), Kazimierz, Janów, Świętosławice (od Świętosława), od dworu lub stanu (Bodzentyn, Bydgoszcz), lub też nazwy pochodzą od położenia terenowego (Dąbrowa, Jedlnia, Brzostów, Gaj, Mościska, Przedbórz, Łęg i t. p.), albo wreszcie od stosunku do wsi, rzeki, brodu, wzgórzy (Brody, Bródno, Brodnica, Chełm, Górki, Uściług, Łazy i t. p.).
Oczywiście nie jest dla etnografji obojętne, kto niegdyś ziemie te zamieszkiwał i wogóle, jakie fale osadnicze napłynęły na nasze terytorjum. W chwili, kiedy występują na widownię dziejową plemiona lechickie, które następnie zlewają się w naród polski, zamieszkują one dorzecza Wisły i Odry, sięgając w górne dorzecze Dniestru. Obszar ten, wraz z Wołyniem, to prawdopodobnie najstarsze siedziby plemion słowiańskich. Na obszary te idą przedewszystkiem fale powrotne niemieckie. Niemcy, którzy w X i XI wieku zalali dorzecze Łaby, w XII i XIII wieku opanowali przeważną część dorzecza Odry i usadowili się na południowem wybrzeżu Bałtyku od Holsztynu aż po Rewel w zatoce Fińskiej. Wreszcie ponieważ we wschodniej Europie nie ustają wędrówki ludów, idą Bułgarzy (VI w.), następnie Kozary (Chazary VII w.), potem Madziarzy (VIII-IX w.), dalej Pieczyngowie (IX w.), poczem w XI w. idą Kumanie czyli Połowcy, a wreszcie napierają w XIII w. Tatarzy; w XIV wieku Turcy wdzierają się na półwysep Bałkański. Te fale ludów koczowniczych zalewają szczególnie Ruś, ale dają się też odczuć Polsce, gdyż wytwarzają one fale ruskie w kierunku ziem polskich i tamują normalne rozwinięcie się powrotnych fal w kierunku wschodnim. W walkach z temi koczowniczemi plemionami padła Ruś kijowska, a ledwie tchu mogła nabrać Ruś moskiewska. Napór ten wytrzymały i pokonały Polska Kazimierza Wielkiego i Litwa Olgierda. Na ziemiach, zupełnie wyniszczonych przez napady tatarskie, rozpoczyna się kolonizacja polska. Szczególnie zaznaczają się w osadnictwie leśnem Mazurzy, którzy już na początku XVI wieku dotarli do Owruckiego, paląc po lasach popioły, prażąc smołę, wyrabiając klepki i wszelki cenniejszy materjał drzewny.
Rozkwit gospodarczy Rusi spotyka zupełna ruina, spowodowana przez powstanie kozackie Chmielnickiego w r. 1648. Nowa fala osadników polskich idzie z ziemi przemyskiej i sanockiej oraz z nad Wisły na zwrócone przez Turków w roku 1699 Podole, ale z powodu małej ilości łacińskich parafij zupełnie się ruszczy. Drugi potężny strumień osadnictwa polskiego idzie z Mazowsza w kierunku północno-wschodnim i sięga poprzez dorzecze Niemna do Dźwiny. Jest to linja pochodu kultury polskiej na Litwę; wpływy polskie na ludy litewskie i na ich język są bardzo stare i rozpoczynają się już w czasach przedhistorycznych, a wreszcie od końca w. XIV do XVII proces ten rozwija się coraz bardziej. Polskie osadnictwo wiejskie szerzyło się natomiast na Podlasiu, a nadto Mazurzy zajmowali ogromne pustkowia leśne, przeważnie obsadzone do XIII wieku przez plemiona pruskie Sasów, Sudawów i Galindów, oraz przez Jadźwingów. Mazowsze sięgało na początku XIII w. zaledwie 50 do 60 kilometrów na północ od Wisły, mniej więcej po Śreńsk, Ciechanów, Pułtusk i Brok. Osadnictwo posuwa się tu powoli ku wyżynie jeziornej wschodnio-pruskiej. Najbujniej rozwija się w XIV i XV w., ale przeciąga się aż do XVI i XVII wieku, kiedy ogromna puszcza królewska, zwana Zieloną, dzieląca się na puszczę Ostrołęcką, Przasnyską i Łomżyńską, osiedlona została przez Kurpiów. Zupełnie odmiennie jak na wschodzie przedstawiała się kolonizacja na zachodzie, gdzie napierało osadnictwo niemieckie od XII wieku. Wogóle Polsce groziło wtedy opanowanie przez kulturę niemiecką i dopiero w XV wieku, po Grunwaldzie, ustaje ta ekspansja. Wreszcie, jak niegdyś w XII wieku pierwszymi w Polsce osadnikami na prawie niemieckiem byli Wallonowie z południowych Niderlandów, tak imigrację protestancką rolniczą rozpoczynają Holendrzy z północnych Niderlandów, sadowiąc się w okolicach Inowrocławia i Bydgoszczy (40 wsi). Od czasu 30-letniej wojny zaczynają napływać protestanci niemieccy, głównie ze Śląska, Brandenburgji i Pomorza, osiedlający się również w okolicach bagnistych, uzyskujący takie same, jak Holendrzy, warunki, co zjednało im
nawet u ludności polskiej nazwę "Olendrów". W r. 1719 osiedlił magistrat m. Poznania 6 wsi swych wychodźcami katolickimi z pod Bamberga, a dziś są to t. zw. spolszczeni „Bambrzy”.
Osadnicy polscy przekraczali pierwotnie na całej granicy południowej grzbiet Karpat i sięgało to po rzekę Wag na zachodzie, po Tatry w środku, a po rzekę Hornad na wschodzie od strony ziemi bieckiej i sądeckiej. Do kolonizacji tych leśnych przestrzeni używali polscy możnowładcy przeważnie żywiołu polskiego z Małopolski (okolice Krakowa). Polskie pierwiastki osadnicze sięgały aż po rzekę Hornad i Ciepłą, wpadającą do Cisy, a świadczą o tem pozostałe do dziś jeszcze
wyspy polskie oraz silny podkład polski w narzeczu wschodnio-słowackiem. Wreszcie należy zwrócić uwagę na kolonizację wołosko-ruską na polskiem Pogórzu i Podhalu. Pojawienie się pasterzy wołosko-ruskich na ziemiach rdzennie polskich przypada na koniec wieku XIV, a zatem prawie na ten sam czas, kiedy pojawiają się Wołosi i na ziemiach ruskich. W XV w. są już na całem Pogórzu wschodniem, jak i w Sądecczyźnie, na Podhalu i w Żywiecczyźnie, skąd, jak i z sąsiednich Węgier, dostają się na Śląsk cieszyński, a wreszcie na Morawy już w w. XVI. Napływ ten powolny i słaby tak w kierunku zachodnim, jak i północnym, trwa jeszcze długie czasy, zwłaszcza na wschodniej połaci Pogórza, gdzie się też i zachował dotąd w formie osad ruskich. Element wołosko-ruski przenika nawet do wsi, lokowanych na prawie niemieckiem. Tak np. pas ziemi od Popradu i Muszyny na wschód po Jasiołkę i Wisłok, przypierający do granicy węgierskiej, pokryty olbrzymiemi lasami i prawie bezludny, kolonizował się i zaludniał bardzo powoli od XV do XVII w. elementem ruskim, osadzającym się na prawie wołoskiem na obszarze typowo polskim, należącym do państwa polskiego i do biskupstwa krakowskiego. Stwierdzenie kolonizacji wołosko-ruskiej na tem terytorjum wyjaśnia też w znacznym stopniu genezę osad ruskich na całem Pogórzu polskiem.
Literatura: Bujak F. Studja nad osadnictwem Małopolski. Kraków 1905. — Bujak F. Studja historyczne i społeczne. Lwów 1924. — Modelski T. E. Kolonizacja wołosko-ruska na polskiem Pogórzu i Podhalu.
Lwów 1924. — Potkański K. Studja nad średniow. osadnictwem Polski. Kraków 1906. — Potkański K. Pisma pośmiertne. T. I—II. Kraków 1924.
Terytorjum polskie przenikały tak różne wpływy, że nie można mówić o jakimś jednolitym typie fizycznym. Wedle badań J. Czekanowskiego, obszar etnograficzny Polski zamieszkują cztery typy antropologiczne: 1. Typ α, północnoeuropejski, t. j. długogłowy, jasnowłosy, niebieskooki, wysokorosły, o wąskich nosach i długich twarzach, który zamieszkuje Pomorze, Wielkopolskę i okolice nad Dźwiną. 2. Typ β, presłowiański, t. j. średniogłowy, ciemnoblond, piwnooki, niskorosły, o średnich twarzach a szerokich zadartych nosach. 3. Typ ω alpejski, krótkogłowy, średniorosły, z tendencją do wspólnego występowania czarnych włosów z siwemi oczyma, oraz posiadający wąskie nosy i średnio długie twarze. Typ ten występuje na obszarze Małopolski od Karpat po San i góry
Świętokrzyskie. Do tego typu zbliżony jest bardzo typ δ. dynarski, krótkogłowy, wysokorosły, wąskonosy, a charakterystyczny zwłaszcza dla Hucułów i występujący w wojew. stanisławowskiem i tarnopolskiem. 4. Typ γ subnordyczny
czyli sarmacki, krótkogłowy, jasnowłosy, wysokorosły, o zielonkawych oczach, średnio szerokim nosie i średnio długiej twarzy. Typ ten mieszka na obszarze na wschód od Wisły, a na północ od Prypeci, a zwłaszcza polska szlachta kresowa należy często do tego typu. Wreszcie na południowo-wschodnich kresach przenika na nasz obszar z Rumunji typ ρ, śródziemnomorski, długogłowy, niskorosły brunet o szerokiej twarzy i szerokim nosie.
Wyżej wymienione typy nie panują oczywiście na pewnem terytorjum wyłącznie, ale występują tylko szczególnie często i w charakterystycznem zagęszczeniu. Zresztą na każdym z tych obszarów występują też inne typy antropologiczne.
Literatura: J. Czekanowski. Beiträge z. Anthropologie v. Polen. (Archiv f. Anthropologie N. F. T. X, 1911). — J. Czekanowski. Przyczynki do bilansu społeczno-antropologicznego Król. Polskiego. Lwów 1916. — J. Czekanowski. Z badań uwarstwienia etniczno-społecznego Polski. Poznań 1921. — Czekanowski J. Recherches anthropologiques de la Pologne. Paris 1920. — Stojanowski K. Typy kranjologiczne Polski. Lwów 1924. (Kosmos t. 49). — Stojanowski K. Przyczynki do zróżnicowania rasowego młodzieży polskiej. Warszawa 1925.
- ↑ po słowie „Leśniakami“, należy dodać: „Powiat krobski zamieszkują Biskupianie“.
- ↑
tekst rozdziału uzupełniony na podstawie innego wydania
- ↑ po słowie „kaj“ należy dodać: „Lud po drugiej stronie Olkusza ku Sławkowu, a także i koło Skały nazywają Pichaczami“.
- ↑ zamiast „prawym“ ma być „lewym“.
- ↑ po słowie „Lasowiakami“ należy wykreślić wyrazy: „albo Grębowiakami“.
- ↑ po słowie „Spiszan“ należy skreślić wyrazy: „koło Muszyny“.
- ↑ zamiast „Spiszacy“ ma być „Górale“.
- ↑ zamiast „Baligodru“ ma być „Baligrodu“.
- ↑ po słowie „Spiszaków“ ma być „a właściwie Łemków i Ruśniaków“.
- ↑ po słowie „Wschodnich“ należy skreślić wyrazy: „oraz powiaty suwalski i augustowski“, a natomiast dodać: „Mazurów augustowskich, zajmujących pow. augustowski“.
- ↑ zamiast „Pisną“ ma być „Pissą“.
- ↑ po słowie „Sanu“ należy wykreślić wyrazy: „i Narwi“.
- ↑ w „Literaturze“ należy uzupełnić: Bystroń J. St. Nazwy i przezwiska polskich grup plemiennych i lokalnych. Kraków, 1925 (Prace i materjały etnograficzne. T. IV. cz. III.).
