Mrok się przeciera

<<< Dane tekstu >>>
Autor Tadeusz Boy-Żeleński
Tytuł Mrok się przeciera
Pochodzenie Bronzownicy
Wydawca Towarzystwo Wydawnicze „Rój“
Data wyd. 1930
Druk Drukarnia „Rola“ J. Buriana
Miejsce wyd. Warszawa
Źródło Skany na Commons
Inne Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
Cały zbiór
Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
Indeks stron


Mrok się przeciera

Jak można było się spodziewać, po ostatnich moich artykułach posypały się informacje, relacje, rewelacje. O Xawerze przedewszystkiem. Odnaleziono jej ślad u Słowackiego, w zamazanym rękopisie, który udało się odczytać panu St. Mleczko. Jedna strofka tych anty-towianistyoznych kupletów Słowackiego brzmi: „Panna Dejbelka — osoba niewielka! — ta chodzi — i zwodzi — bez węża — gdy Pan Bóg spuści męża“.
Skądinąd podniesiono wątpliwości co do pochodzenia Xawery. Czy była żydówką? W pierwotnej mej relacji, opierając się na wyraźnym ustępie z listu Lenartowicza, który miał wszelkie warunki aby być dobrze poinformowany, przyjąłem żydowskie pochodzenie Xawery Deybel. Mniejsze, przypuśćmy, znaczenie ma to, że Towiański nazywa Xawerę „Księżniczką Izraelską“. Ci, którym chodzi nietyle o wyświetlenie prawdy, ile o t. zw. „polemikę“, zaatakowali ten drugi punkt, pomijając pierwszy. Tymczasem, o ile w języku Towiańskiego często słowa Izrael używa się w znaczeniu przenośnem, to z pewnością nie mniej często używa się go w znaczeniu dosłownem; jeżeli więc epitet ten nie świadczy za, nie świadczy w każdym razie przeciw, a dodany do kategorycznej wzmianki w liście Lenartowicza, raczej może być uważany za argument w tym samym duchu.
Przeciw żydowskiemu pochodzeniu Xawery podniesiono fakt, że istnieje szlachecka rodzina Deybel, pisząca się nawet de Deybel. Był w Wilnie pensjonat państwa Deybel. Jest u J. Bielińskiego wzmianka (donosi mi w uprzejmym liście p. W. Horoszkiewiczówna z Wilna) o nauczycielu tańca, Xawerym Deyblu. „Można przypuszczać (pisze p. Horoszkiewiczówna), iż być może Xawera Deybel była córką owego Xawerego, najprawdopodobniej identycznego z właścicielem wspomnianej pensji. W takim razie nie była żydówką, jest bowiem wykluczone, aby najlepsza w Wilnie w owych czasach pensja dla panien, w której nauczali filomaci Zan i Łoziński, była pensją żydowską“.
Można przypuszczać, iż być może, że prawdopodobnie... Wszystko to więc są na razie domysły, które można będzie chyba łatwo w Wilnie sprawdzić. Na razie, aż do przeciwnego ustalenia, pozostaje — jeżeli uznamy „Xsiężniczkę Izraelską“ Towiańskiego za metaforę — pozytywna informacja w liście Lenartowicza. Nie potrzebuję dodawać, że nic a nic mi nie zależy na tem, aby Xawery Deybel (w przypuszczeniu, że panna Deybel była jego córką) był obrzezany. Miałem skądinąd prywatne relacje, w których nietylko, że ją nazywano żydówką, ale nawet „rosyjską żydówką“. Czekajmy spokojnie ustalenia faktów. Niech mówią ci co wiedzą; ja chcę ich tylko za język pociągnąć.
Kwestję pochodzenia Xawery stara się rozwiązać na łamach Kurjera Wileńskiego Mgr. P. Kon. Oddala najpierw przypuszczenie, jakoby była żydówką: zarówno epitet mistrza Towiańskiego „Xiężniczka Izraelska“, jak wzmianka w liście Lenartowicza wydają mu się nieprzekonywujące, wobec tego, iż, o ile p. Mgr. P. Kon wie, niema w aktach dowodu, aby istniała żydowska rodzina Deybel (nazwisko Xawery, nawiasem mówiąc, pisano na wszystkie sposoby: Dajbel, Deibel, Dejbel, Deybell). Przypuszcza Mgr. P. Kon natomiast, iż pochodzenia Xawery trzeba szukać między córkami Xawerego Deybel, nauczyciela tańca i właściciela pensjonatu w Wilnie. Niema wprawdzie zapisanej córki jego Xawery, ale jest kilka innych: Aniela, Anna, Marja, Albina i Zofja. Żyje dziś jeszcze w Wilnie pani Wikszemska, której mąż urodzony był właśnie z Marji Deyblówny, córki Xawerego Deybel:

„Otóż, jak powiada p. Wikszemska, teściowa jej t. j. Marja Deybel, miała 4 siostry: Anielę, Annę, Zofję, zaś imienia czwartej siostry nie pamięta. Ta jedna z najmłodszych sióstr, wyjechała do Paryża, jako młoda panna i tam była nauczycielką, później zaś wyszła za mąż za Francuza Mainarda.
„Wobec tych wszystkich danych (konkluduje p. Mgr. P. Kon), wydaje się, że „księżniczka izraelska“ była jedną z najmłodszych córek Ksawerego Deybla, prawdopodobnie Albiną, która urodziła się w Wilnie, ale nie przed rokiem 1829. Była ona zatem jedną z dwóch małoletnich dziewcząt, o których przyjęcie (do instytutu panien szlacheckich) wdowa Deyblowa w r. 1842 nadaremnie zabiegała.
„Pozostaje jeszcze niewyjaśnione, dlaczego Deyblówna w Paryżu nazywała się Xawerą. Może było to jej drugie imię. Również jest możliwe, że imię to przybrała dopiero w Paryżu i jako Xawera była znaną wśród towiańczyków. Miejmy nadzieję, że czas dalsze w tej mierze przyniesie wyjaśnienia.“

Miejmy nadzieję... Bo te, które przynosi p. Mgr. P. Kon, nie są, mimo pozorów i mimo autorytetu krewniaczki, wystarczające. Mniejsza o imię Albiny czy Xawery, tę metamorfozę najłatwiej przyjąć, ale daty! Gdyby Mgr. P. Kon uważniej czytał bodaj moje artykuły, ujrzałby, że Xawera Deybel (jak o tem świadczy książka Władysława Mickiewicza Moja matka i przytoczone w niej listy Celiny Mickiewiczowej) już w r. 1841 była w Paryżu w domu Mickiewiczów jako nauczycielka, conajmniej tedy wątpliwem jest, aby mogła się urodzić — po roku 1929. Wówczas gdy rzekomo ma być dziewczynką, o której przyjęcie do instytutu panien stara się daremnie pani Deyblowa, w istocie Xawera jest już w Paryżu i odgrywa nader czynną rolę w propagandzie towianizmu. Tak więc świadectwo pani Wikszemskiej z jednej strony zdaje się świadczyć, że jesteśmy na tropie, z drugiej samo siebie zbija; w każdym razie nie ustala ono tożsamości Xawery Deybel z jedną z córek nauczyciela tańców. Kwestja zostaje nadal otwarta.

*

Jak gdyby w odpowiedzi na obłudne nieco ubolewanie jednego z czeladników bronzowniczych, że nie posiadamy korespondencji Xawery Deybel z Mickiewiczem, otrzymałem następujące pismo od pana Witolda Bełzy, bratanka Władysława Bełzy, zasłużonego poety i badacza literatury, który tak blisko jeszcze stał epoki mickiewiczowskiej i znał wszystkich głównych jej uczestników. Pan Witold Bełza pisze mi z Bydgoszczy:

Śledzę z wielkiem zainteresowaniem całą żywą polemikę, jaka się toczy około wyświetlenia najciekawszej, z pewnych względów najsmutniejszej a jednocześnie najbardziej mglistej epoki życia Mickiewicza.
Chcąc odrazu wejść in meritum, użyję porównania ze znanej Panu zapewne zabawy dziecięcej, gdy dzieci szukają pewnego ukrytego przedmiotu, a jedno z nich, wiedząc gdzie jest on schowany, prowadzi szukających po nitce słów: zimno — ciepło — gorąco. Otóż, wydaje mi się, że tak schowała najpierw epoka, a potem mickiewiczologowie i — Ksawerę Deybel.
Wielce Szanowny Pan zabrał się do szukania, a ja, śledząc z Bydgoszczy Jego trudy, mówiłem sobie stale: ciepło — ciepło.
Przeczytawszy apel Sz. Pana w końcowym ustępie Jego artykułu o Ksawerze Deybel, biłem się długo z myślami, czy, w interesie prawdy naukowej której jestem wyznawcą, należałoby odsłonić to co wiem; czy też, w myśl zasady epoki w której się urodziłem i której tradycjami bądź co bądź przesiąkłem: „omnia sancta de Sancto“, zostawić rzecz w spokoju i nie „kalać“ ani pamięci naszych największych, tem samem nie ściągać na głowę swoją mściwej klątwy duchów, co odeszły a które zwierzyły mi tajemnicę, przynajmniej co do czasu zapieczętowaną na cztery pieczęcie.
I oto przychodzi list W. Sz. Pana, który — nawiasowo mówiąc — może nawet duchem wywołałem, zastanawiając się nad tem, czy też Boy zwróci się do mnie o pewne informacje, wiedząc może, a może i dowiedziawszy się, że stałem tak blisko osoby ś. p. stryja mego, Władysława Bełzy, który nietylko poświęcił życie swoje badaniu Mickiewicza — tego Mickiewicza świetnie znał — ale miał relacje od osób stojących najbliżej jego osoby — jak również był w korespondencji i znał osobiście tego rodzaju postaci jak Zaleski, Odyniec, Goszczyński, Libelt, Lenartowicz i inni. Pismo pańskie otrzymałem i zdecydowałem się napisać mu to, co powiedzieć dziś mogę.
Otóż, było to przed laty bez mała kilkunastu — mieszkałem wonczas jako student uniwersytetu lwowskiego — młody polonista — u stryja mego Władysława, i rzecz naturalna — zainteresowany jak najżywiej kwestjami, które studjowałem, a które były wszakżeż chlebem powszednim stryja — t. j. literaturą — całe godziny spędzałem z nim na rozmowach, będąc przy tem z jego inicjatywy zapalonym zbieraczem Mickiewicza (pozwalam sobie przypomnieć, że stryj mój miał swego czasu jedną z największych prywatnych bibljotek mickiewiczowskich). Wszystko się obracało około Mickiewicza, którego stryj wielbił, czcił jak relikwie i o którym najmniejsze nie nazbyt zręczne słówko wprowadzało go wprost w irytację, niemal osobistą urazę. Mickiewicz był świętością nietykalną, przed którą się biło tylko pokłony i paliło kadzidła uwielbienia.
Pewnego popołudnia odwiedził stryja stary jego przyjaciel, Grzegorzewski, znany orjentalista, i z nim to bodaj (pewny jednakowoż nie jestem, czy się nie mylę co do osoby[1] — bywało bowiem wówczas u stryja wszystko to co literacki Lwów najświetniejszego posiadał) snuła się długa, tajemnicza, przy zamkniętych drzwiach (widocznie wobec mnie — siedzącego w przyległym pokoju) rozmowa, z której urywane słowa, stale się powtarzające, tudzież jedno nazwisko dochodziło do mych uszu. Tem nazwiskiem była właśnie Ksawera Deybel w związku z Mickiewiczem; temi słowami: przykre, bolesne, cień na słońcu[2].
Grzegorzewski (o ile on to był, dziś już dobrze nie pamiętam) siedział coś trzy godziny, a gdy wychodził, odprowadzony do drzwi przez stryja, zauważyłem na twarzach obu palące rumieńce i dziwne jakieś zgorączkowanie.
Uderzyło mnie to nazwisko Deybel, o którem wiedziałem, że istniało w epoce, że związane było z nazwiskiem Mickiewicza, ale poza tem — nic. Żywo zaintrygowany poszedłem zaraz do stryja, a ponieważ cieszyłem się dużem jego zaufaniem, odważyłem się zapytać, kto była ta Deybel, o której stryj tak długo i tak żywo z owym panem konferował. Zauważyłem, że stryj był trochę zaskoczony tem pytaniem, ale też dzięki temu może „wyrwało“ mu się to co powiedział, a co Sz. Panu niniejszem podaję. Cała enigmatyka zrozumiała zresztą ze względu na dyspozycję psychiczną stryja i w stosunku do mnie — bądź co bądź, młodego podówczas studenta.
„Była to nauczycielka dzieci Mickiewiczów, o której nie bardzo chcę mówić, gdyż zaciążyła poważnie na życiu Mickiewicza, przyczyniając się bezpośrednio do rozdźwięku między nim a Celiną. Mieszkała dłuższy czas u Mickiewiczów i była nawet powodem wyjazdu Celiny Mickiewiczowej na pewien czas z domu“. A oto najważniejsze: — były listy Ksawery Deybel do Mickiewicza — listy które posiadał stryj (wiem to z własnych jego ust) — nie znam atoli drogi, na jakiej stryj je zdobył — listy, o których dowiedział się Władysław Mickiewicz i — rzecz charakterystyczna (pamiętam to dobrze z opowiadania stryja) błagał go na wszystko aby mu je przesłać — a gdy stryj odmówił — zaklinał go wspólnie z p. Gorecką na największe świętości i na cień Mickiewicza, że stryj użytku z nich nie zrobi i — spali. Stryj listy spalił, wobec czego one dziś nie istnieją, ale musiały być znamienne, jeśli doczekały się takiego losu — zrozumiałego dostatecznie u ludzi tej epoki, z której my pochodzimy.
I mało to i dużo — w każdym razie wydaje mi się — czytając pańskie wywody o towianizmie i stosunku jego do Mickiewicza, o towianizmie, w którym bardzo żywą działalność rozwinęła właśnie Ksawera Deybel, czytając o obyczajowem tle, na jakiem Sz. Pan rozwija pewne zagadnienia natury bardzo delikatnej — jest to to właśnie... ciepło, którem to słowem wiodłem myśl Pańską prawie spirytystycznie z dalekiej Bydgoszczy w Warszawie. Co powiedzieć mogę — powiedziałem. Ale na tem już koniec. W tej materji więcej pisać nie chcę — aż przyjdzie kiedyś w niedalekiej przyszłości sposobny może po temu czas... Dla samej istoty rzeczy może to i będzie bez istotnego znaczenia, tembardziej, że od... ciepła — do gorąca il n‘y a qu‘un pas, a pomimo tych szczegółów — zapewniam — Mickiewicz pozostanie jak dotąd świetlanym, najczystszym duchem naszej zbiorowości, a tylko złamanym przez warunki życia ówczesnego, stąd — jako człowiek i jako twórca najwyższej litości godnym. W tem samem co dziś świetle pozostanie i Towiański, a pozatem — — — warchoły i profitanci (byli i tacy) są zawsze i wszędzie — tembardziej w promieniach wielkiego człowieka czy wielkiej idei — zupełnie podobnie jak ćmy. Historja się powtarza — toż nie inaczej jest dzisiaj, ale to zawiodłoby nas za daleko w materji, która właściwie nie należałaby do osnowy tego listu...

Z wyrazami prawdziwego szacunku i poważania
Witold Bełza


Znowu tedy natykamy się na rękę Władysława Mickiewicza. Jako syn, powtarzam, był w swoim prawie i nie myślę go o to winić; nieporozumienie w tem, że ten syn — skądinąd ogromnych zasług — zaciążył przez te pół wieku nad całym stosunkiem naszej nauki do Mickiewicza. Umałoletnił ją.

*

W końcu trzeba mi zanotować informacje, jakie otrzymałem niespodzianie w kwestji drugiej części pamiętników Zofji Szymanowskiej. Miały się one znajdować w Krakowie, w Bibljotece Jagiellońskiej, opieczętowane przez Karola Estreichera, z tem, że mają być otwarte dopiero w stulecie śmierci poety, w r. 1955.
Rzecz prosta, że otrzymawszy te relacje, wybrałem się do Krakowa dla wyświetlenia sprawy. Pamiętników ani żadnego opieczętowanego pakietu w Bibljotece nie znalazłem, natomiast dotarłem do źródła tej wiadomości, która, zdaje się, była zniekształceniem informacji prof. Stanisława Estreichera. Otóż, prof. Estreicher, syn Karola Estreichera, opowiedział mi co następuje:

W roku 1887 czy 1888 (powiada), ojciec zakomunikował mi, wówczas młodemu chłopcu, taką rzecz. Przyjechał mianowicie z Włoch pan Wołyński i wręczył ojcu opieczętowany pakiet jako depozyt do Bibljoteki Jagiellońskiej, z tem że ma być otwarty w którymś roku, czy też po śmierci jakichś osób; jakich, nie pamiętam. Pakiet ten miał zawierać jakieś bardzo drażliwe papiery tyczące Mickiewicza. Ojciec był tym depozytem i tą wizytą bardzo przejęty, opowiadał mi to zaraz na gorąco. Nie wiem (dodaje prof. Stanisław Estreicher) czy to były pamiętniki Zofji Szymanowskiej, raczej przypuszczałem że to były listy Celiny Mickiewiczowej do siostry Zofji. Nigdy nie słyszałem o tem, aby ktoś ten depozyt odbierał; sądząc z zainteresowania ojca, jestem pewien że byłby mi powiedział gdyby pakiet wycofano. Myślę więc, że ten depozyt powinien się znajdować w Bibljotece Jagiellońskiej.

Skoro w bibljotece pakietu niema, ktoś go musiał stamtąd wydobyć. Że niema żadnych śladów depozytu, to niczemu nie przeczy; w owych czasach załatwiało się te rzeczy dość familijnie; mógł zresztą i ten ślad być zatarty. A co było w tym pakiecie? Czy były to pamiętniki Szymanowskiej, do których odebrania (możnaby przypuszczać) Wołyński upoważnił Władysława Mickiewicza i w takim razie w przytoczonej przezemnie korespondencji z tego go Wł. Mickiewicz kwituje? Czy też były to inne ważne papiery i listy? Bądź jak bądź, znów jeden dokument tyczący Mickiewicza przepadł bez śladu...
Informacja przesłana przez p. Landa do Wiadomości Literackich o rzekomej obecności Pamiętnika w bibljotece publicznej w Rzymie nie sprawdziła się. Jest ona zapewne echem istotnego faktu, że tam się ów pamiętnik przed laty w depozycie Wołyńskiego znajdował. P. dyr. Muszkowski zapewniał mnie, że i listownie i osobiście szukał w Rzymie śladu; — napróżno.
Na razie zatem dalszy ciąg pamiętników trzeba uważać za zaginiony, o ile nie znajduje się w prywatnem archiwum mickiewiczowskiem rodziny poety, które zawiera z pewnością niejeden jeszcze dokument.






  1. Wedle relacji jaką miałem skądinąd, miał to być Kallenbach (przyp. aut.).
  2. O tajemnicy, jaka otaczała ten szczegół życia poety, pisze mi p. Zawiszanka-Kernowa: „Jako ciekawy przyczynek do tego spisku milczenia, jaki okrywał ową historję, nadmienię, żem w tych dniach dopiero dowiedziała się od pewnej starszej osoby, iż jej ten sekret powierzono dawno, w formie tradycji ustnej, znanej niegdyś doskonale na emigracji. Zobowiązano ją wszakże do milczenia tak solidnie, że choć sama cieszy się w duchu, w imię prawdy, ze śmiałej niedyskrecji Boya, jednak miała dziś jeszcze wątpliwości, czy dobrze uczyniła mówiąc mi to. Dlatego też zamilczę nazwiska“ (przyp. aut.).





Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Tadeusz Boy-Żeleński.