Nie-boska komedja/Część czwarta
| <<< Dane tekstu | |
| Autor | |
| Tytuł | Nie-boska komedja |
| Redaktor | Tadeusz Pini |
| Wydawca | Instytut Wydawniczy »Bibljoteka Polska« |
| Data wyd. | 1923 |
| Druk | Zakłady graficzne Instyt. Wydawniczego „Bibljoteka Polska” w Bydgoszczy |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
Od baszt Św. Trójcy do wszystkich szczytów skał, po prawej, po lewej, ztyłu i na przodzie, leży mgła śnieżysta, blada, niewzruszona, milcząca, mara oceanu, który niegdyś miał brzegi swoje, gdzie te wierzchołki czarne, ostre, szarpane, i głębokości swoje, gdzie dolina, której nie widać, i słońce, które jeszcze się nie wydobyło.
Na wyspie granitowej, nagiej stoją wieże zamku, wbite w skałę pracą dawnych ludzi i zrosłe ze skałą, jak pierś ludzka z grzbietem u centaura. Ponad niemi sztandar się wznosi, najwyższy i sam jeden wśród szarych błękitów.
Powoli śpiące obszary budzić się zaczną: wgórze słychać szumy wiatrów — zdołu promienie się cisną — i kra z chmur pędzi po tem morzu z wyziewów.
Wtedy inne głosy, głosy ludzkie, przymieszają się do tej znikomej burzy i, niesione na mglistych bałwanach, roztrącą się o stopy zamku.
Widna przepaść wśród obszarów, co pękły nad nią.
Czarno tam w jej głębi, od głów ludzkich czarno: dolina cała zarzucona głowami ludzkiemi, jako dno morza głazami.
Słońce ze wzgórzów na skały wstępuje, w złocie unoszą się, w złocie roztapiają się chmury, a im bardziej nikną, tem lepiej słychać wrzaski, tem lepiej dojrzeć można tłumy, płynące u dołu.
Z gór podniosły się mgły i konają teraz po nicościach błękitu. Dolina Świętej Trójcy obsypana światłem migającej broni — i lud ciągnie zewsząd do niej, jak do równiny Ostatniego Sądu.
∗
∗ ∗ |
CHÓR KAPŁANÓW: Ostatnie sługi Twoje, w ostatnim kościele Syna Twego, błagamy Cię za czcią ojców naszych. Od nieprzyjaciół wyratuj nas, Panie!
PIERWSZY HRABIA: Patrz, z jaką dumą spogląda na wszystkich!
DRUGI HRABIA: Myśli, że świat podbił.
TRZECI HRABIA: A on się tylko nocą przedarł przez obóz chłopów.
PIERWSZY HRABIA: Sto trupów położył, a dwieście swoich stracił.
DRUGI HRABIA: Nie dajmy, by go wodzem obrali!
MĄŻ: (klęka przed arcybiskupem) U stóp twoich składam zdobycz moją.
ARCYBISKUP: Przypasz miecz ten, błogosławiony niegdyś ręką św. Florjana.
GŁOSY: Niech żyje hr. Henryk — niech żyje!
ARCYBISKUP: I przyjm ze znakiem Krzyża Św. dowództwo w tym zamku, ostatniem państwie naszem: wolą wszystkich mianuję cię wodzem.
GŁOSY: Niech żyje — niech żyje!
GŁOS JEDEN: Nie pozwalam.
INNE GŁOSY: Precz — precz — za drzwi! Niech żyje Henryk!
MĄŻ: Jeśli kto ma co do zarzucenia mnie, niechaj wystąpi, wśród tłumu się nie kryje!
Ojcze, szablę tę biorę i niech mi Bóg zrządzi zgon prędki, zawczesny, jeśli nią ocalić was nie zdołam!
CHÓR KAPŁANÓW: Daj mu siłę, daj mu Ducha Świętego, Panie! Od nieprzyjaciół wyratuj nas, Panie!
MĄŻ: Teraz przysięgnijcie wszyscy, że chcecie bronić wiary i czci przodków waszych, że głód i pragnienie umorzy was do śmierci, ale nie do hańby, nie do poddania się, nie do ustąpienia, choćby jednego z praw Boga waszego lub waszych!
GŁOSY: Przysięgamy.
CHÓR: Krzywoprzysięzca gniewem Twoim niech obarczon będzie! Bojażliwy gniewem Twoim niech obarczon będzie! Zdrajca gniewem Twoim niech obarczon będzie!
GŁOSY: Przysięgamy.
MĄŻ: (dobywa miecza) Teraz obiecuję wam sławę — u Boga wyproście zwycięstwo!
∗
∗ ∗ |
HRABIA: (na stronę odprowadza Męża) Jakże? Wszystko stracone?
MĄŻ: Nie wszystko, chyba, że wam serca zabraknie przed czasem.
HRABIA: Przed jakim czasem?
MĄŻ: Przed śmiercią.
BARON: (odprowadza go w inszą stronę) Hrabio, podobno widziałeś się z tym okropnym człowiekiem. Będzież on miał litości choć trochę nad nami, kiedy się dostaniem w ręce jego?
MĄŻ: Zaprawdę ci mówię, że o takiej litości żaden z ojców twoich nie słyszał — zowie się: szubienica.
BARON: Trza się bronić, jak można.
MĄŻ: Co książę mówi? —
KSIĄŻE: Parę słów na boku. (odchodzi z nim) To wszystko dobre dla gminu, ale, między nami, oczywistem jest, że się oprzeć nie zdołamy.
MĄŻ: Cóż więc pozostaje?
KSIĄŻE: Obrano cię wodzem, a zatem do ciebie należy rozpocząć układy.
MĄŻ: Ciszej — ciszej!
KSIĄŻE: Dlaczego?
MĄŻ: Boś, mości książę, już na śmierć zasłużył.
Kto wspomni o poddaniu się, ten śmiercią karanym będzie!
BARON, HRABIA, KSIĄŻE: (razem) Kto wspomni o poddaniu się, ten śmiercią karanym będzie.
WSZYSCY: Śmiercią! Śmiercią! Wiwat!
∗
∗ ∗ |
MĄŻ: Gdzie syn mój?
JAKÓB: W wieży północnej usiadł na progu starego więzienia i śpiewa proroctwa.
MĄŻ: Najmocniej osadź basztę Eleonory! Sam nie ruszaj się stamtąd i co kilka minut patrzaj lunetą na obóz buntowników!
JAKÓB: Wartoby, tak mi Panie Boże dopomóż, dla zachęty rozdać naszym po szklance wódki.
MĄŻ: Jeśli potrzeba, każ otworzyć nawet piwnice naszych hrabiów i książąt!
Całym wzrokiem oczu moich, całą nienawiścią serca obejmuję was, wrogi. Teraz już nie marnym głosem, mdłem natchnieniem będę walczył z wami, ale żelazem i ludźmi, którzy mnie się poddali.
Jakże tu dobrze być panem, być władcą, choćby z łoża śmierci spoglądać na cudze wole, skupione naokoło siebie, i na was, przeciwników moich, zanurzonych w przepaści, krzyczących z jej głębi ku mnie, jak potępieni wołają ku niebu!
Dni kilka jeszcze, a może mnie i tych wszystkich nędzarzy, co zapomnieli o wielkich ojcach swoich, nie będzie — ale, bądź co bądź, dni kilka jeszcze pozostało — użyję ich rozkoszy mej kwoli — panować będę — walczyć będę — żyć będę. To moja pieśń ostatnia!
Nad skałami zachodzi słońce w długiej, czarnej trumnie z wyziewów. Krew promienista zewsząd leje się na dolinę. Znaki wieszcze zgonu mojego, pozdrawiam was szczerszem, otwartszem sercem, niż kiedykolwiek wprzódy witałem obietnice wesela, ułudy, miłości.
Bo nie podłą pracą, nie podstępem, nie przemysłem doszedłem końca życzeń moich, ale nagle, znienacka, tak, jakom marzył zawżdy.
I teraz tu stoję na pograniczach snu wiecznego wodzem tych wszystkich, co mi wczoraj jeszcze równymi byli.
∗
∗ ∗ |
MĄŻ: Sto ludzi zostawić na szańcach, reszta niech odpocznie po tak długiej bitwie!
GŁOS ZA DRZWIAMI: Tak mi Panie Boże dopomóż!
MĄŻ: Zapewne słyszałeś wystrzały, odgłosy naszej wycieczki, ale bądź dobrej myśli, dziecię moje: nie przepadniemy jeszcze ni dzisiaj, ni jutro.
ORCIO: Słyszałem, ale to nie tknęło mi serca. Huk przeleciał i niema go więcej. Co innego w dreszcz mnie wprawia, ojcze.
MĄŻ: Lękałeś się o mnie?
ORCIO: Nie, bo wiem, że twoja godzina nie nadeszła jeszcze.
MĄŻ: Sami jesteśmy. Ciężar spadł mi z duszy na dzisiaj, bo tam, w dolinie, leżą ciała pobitych wrogów. Opowiedz mi wszystkie myśli twoje! Będę ich słuchał, jak dawniej w domu naszym.
ORCIO: Za mną, za mną, ojcze! Tam straszny sąd co noc się powtarza.
MĄŻ: Gdzie idziesz? Kto ci pokazał to przejście? Tam lochy wiecznie ciemne, tam gniją dawnych ofiar kości.
ORCIO: Gdzie oko twoje zwyczajne słońca nie dowidzi, tam duch mój stąpać umie. Ciemności, idźcie do ciemności.
∗
∗ ∗ |
ORCIO: Czy nie słyszysz ich głosów, czy nie widzisz ich kształtów?
MĄŻ: Milczenie grobów, a światło pochodni na kilka stóp tylko rozświeca przed nami.
ORCIO: Coraz już bliżej — coraz już widniej: idą z pod ciasnych sklepień jeden po drugim i tam zasiadają w głębi.
MĄŻ: W szaleństwie twojem potępienie moje! Szalejesz, dziecię, i siły moje niszczysz, kiedy mi ich tyle potrzeba.
ORCIO: Widzę duchem blade ich postacie, poważne, kupiące się na sąd straszny. Oskarżony już nadchodzi i jako mgła płynie.
CHÓR GŁOSÓW: Siłą, nam daną za męki nasze, my, niegdyś przykuci, smagani, dręczeni, żelazem rwani, trucizną pojeni, przywaleni cegłami i żwirem, dręczmy i sądźmy, sądźmy i potępiajmy, a kary szatan się podejmie.
MĄŻ: Co widzisz?
ORCIO: Oskarżony — oskarżony — ot, załamał dłonie...
MĄŻ: Kto on jest?
ORCIO: Ojcze, ojcze!...
GŁOS JEDEN: Na tobie się kończy ród przeklęty — w tobie ostatnim zebrał wszystkie siły swoje i wszystkie namiętności swe i całą dumę swoją, by skonać.
CHÓR GŁOSÓW: Zato, żeś nic nie kochał, nic nie czcił, prócz siebie, prócz siebie i myśli twych, potępion jesteś, potępion na wieki!
MĄŻ: Nic dojrzeć nie mogę, a słyszę z pod ziemi, nad ziemią, po bokach westchnienia i żale, wyroki i groźby.
ORCIO: On teraz podniósł głowę, jako ty, ojcze, kiedy się gniewasz; i odparł dumnem słowem, jako ty, ojcze, kiedy pogardzasz...
CHÓR GŁOSÓW: Daremno, daremno! Ratunku niema dla niego ni na ziemi, ni w niebie!
GŁOS JEDEN: Dni kilka jeszcze chwały ziemskiej, znikomej, której mnie i braci moich pozbawili naddziady twoje, a potem zaginiesz ty i bracia twoi — i pogrzeb wasz jest bez dzwonów żałoby, bez łkania przyjaciół i krewnych, jako nasz był kiedyś na tej samej skale boleści.
MĄŻ: Znam ja was, podłe duchy, marne ogniki, latające wśród ogromów anielskich!
ORCIO: Ojcze, nie zapuszczaj się w głąb! Na Chrystusa imię święte zaklinam cię, ojcze!...
MĄŻ: (wraca) Powiedz, powiedz, kogo widzisz?
ORCIO: To postać...
MĄŻ: Czyja?
ORCIO: To drugi ty jesteś — cały blady — spętany... Oni teraz męczą ciebie! Słyszę jęki twoje... (pada na kolana) Przebacz mi, ojcze! Matka pośród nocy przyszła i kazała... (mdleje)
MĄŻ: (chwyta go w objęcia) Tego nie dostawało! Ha, dziecię własne przywiodło mnie do progu piekła! Marjo, nieubłagany duchu! Boże, i Ty, druga Marjo, do której modliłem się tyle!
Tam poczyna się nieskończoność mąk i ciemności... Nazad! Muszę jeszcze walczyć z ludźmi — potem wieczna walka.
CHÓR GŁOSÓW: (w oddali)
Za to, żeś nic nie kochał, nic nie czcił prócz siebie, prócz siebie i myśli twych, potępion jesteś, potępion na wieki.
∗
∗ ∗ |
MĄŻ: Nie — przez syna mego — przez żonę nieboszczkę moją, nie — jeszcze raz mówię: nie!
GŁOSY KOBIECE: Zlituj się! Głód pali wnętrzności nasze i dzieci naszych — dniem i nocą strach nas pożera!
GŁOSY MĘŻCZYZN: Jeszcze pora — słuchaj posła — nie odsyłaj posła!
OJCIEC CHRZESTNY: Całe życie moje obywatelskiem było i nie zważam na twoje wyrzuty, Henryku. Jeślim się podjął urzędu poselskiego, który w tej chwili sprawuję, to, że znam wiek mój i cenić umiem całą wartość jego. Pankracy jest reprezentantem obywatelem, że tak rzekę...
MĄŻ: Precz z oczu moich, stary!
Przyprowadź tu oddział naszych!
BARON: Zgubiłeś nas, hrabio.
DRUGI: Wypowiadamy ci posłuszeństwo.
KSIĄŻĘ: Sami ułożymy z tym zacnym obywatelem warunki poddania zamku.
OJCIEC CHRZESTNY: Wielki mąż, który mnie przysłał, obiecuje wam życie, bylebyście przyłączyli się do niego i uznali dążenie wieku.
KILKA GŁOSÓW: Uznajemy — uznajemy!
MĄŻ: Kiedyście mnie wezwali, przysiągłem zginąć na tych murach — dotrzymam, i wy wszyscy zginiecie wraz ze mną.
Ha, chce się wam żyć jeszcze?
Ha, zapytajcie ojców waszych, poco gnębili i panowali?
A ty czemu uciskałeś poddanych?
A ty czemu przepędziłeś wiek młody na kartach i podróżach daleko od ojczyzny?
Ty się podliłeś wyższym, gardziłeś niższymi.
Dlaczegożeś dzieci nie wychowała sobie na obrońców — na rycerzy? Terazby ci się zdały na coś, aleś kochała Żydów, adwokatów — proś ich o życie teraz!
Czego się tak śpieszycie do hańby? Co was tak nęci, by upodlić wasze ostatnie chwile? Naprzód raczej za mną, naprzód, mości panowie, tam, gdzie kule i bagnety — nie tam, gdzie szubienica i kat milczący, z powrozem w dłoni na szyje wasze!
KILKA GŁOSÓW: Dobrze mówi — na bagnety!
INNE GŁOSY: Kawałka chleba już niema...
KOBIECE GŁOSY: Dzieci nasze, dzieci wasze!
WIELE GŁOSÓW: Poddać się trzeba — układy — układy!
OJCIEC CHRZESTNY: Obiecuję wam całość, że tak rzekę, nietykalność osób i ciał waszych.
MĄŻ: (przybliża się do Ojca Chrzestnego i chwyta go za piersi) Święta osobo posła, idź skryć siwą głowę pod namioty przechrztów i szewców, bym jej krwią twoją własną nie zmazał!
WSZYSCY: (razem) Związać go — wydać Pankracemu!
MĄŻ: Chwila jeszcze, mości panowie.
Z tobą, zda mi się, wdzierałem się na góry za dzikim zwierzem — pamiętasz, wyrwałem cię z przepaści.
Z wami rozbiłem się na skałach Dunaju. — Hieronimie, Krzysztofie, byliście ze mną na Czarnem morzu.
Wam odbudowałem chaty zgorzałe.
Wyście uciekli do mnie od złego pana.
A teraz mówcie: pójdziecie za mną, czy zostawicie mnie samego, z śmiechem na ustach, żem wpośród tylu ludzi jednego człowieka nie znalazł?
WSZYSCY: Niech żyje hr. Henryk — niech żyje!
MĄŻ: Rozdać im, co zostało wędliny i wódki — a potem na mury!
WSZYSCY ŻOŁNIERZE: Wódki — mięsa — a potem na mury!
MĄŻ: Idź z nimi, a za godzinę bądź gotów do walki!
JAKÓB: Tak mi Panie Boże dopomóż!
GŁOSY KOBIECE: Przeklinamy cię za niewiniątka nasze!
INNE GŁOSY: Za ojców naszych!
INNE GŁOSY: Za żony nasze!
MĄŻ: A ja was za podłość waszą.
∗
∗ ∗ |
JAKÓB: Ostatniemi naszemi nabojami skropieni, odstąpili, ale tam, w dole się zgromadzą i niedługo wrócą do szturmu! Darmo, nikt losu przeznaczonego nie uszedł, od kiedy świat światem.
MĄŻ: Niema już więcej kartaczy?
JAKÓB: Ani kul, ani lotek, ani śrutu. Wszystko się przebiera nareszcie.
MĄŻ: A więc syna mi przyprowadź, bym go raz jeszcze uściskał!
Dym bitwy zamglił oczy moje — zda mi się, jakby dolina wzdymała się i opadała nazad, skały w sto kątów łamią się i krzyżują... Dziwnym szykiem także ciągną myśli moje. (siada na murze)
Człowiekiem być nie warto — aniołem nie warto. — Pierwszy z archaniołów po kilku wiekach, tak jak my po kilku latach bytu, uczuł nudę w sercu swojem i zapragnął potężniejszych sił. Trza być Bogiem lub nicością.
Weź kilku naszych, obejdź sale zamkowe i pędź do murów wszystkich, co spotkasz!
JAKÓB: Bankierów, i hrabiów, i książąt. (odchodzi)
MĄŻ: Chodź, synu, połóż tu rękę swoją na dłoni mojej, czołem ust moich się dotknij! Czoło matki twojej niegdyś było takiej samej bieli i miękkości.
ORCIO: Słyszałem głos jej dzisiaj, nim zerwali się męże twoi do broni. Słowa jej płynęły tak lekko, jak wonie, i mówiła: „Dziś wieczorem zasiądziesz przy mnie.“
MĄŻ: Czy wspomniała choćby imię moje?
ORCIO: Mówiła: „Dziś wieczorem czekam na syna mego.“
MĄŻ: (na stronie) U końca drogi czyż opadnie mnie siła? Nie daj tego, Boże! Za jedną chwilę odwagi masz mnie więźniem Twoim przez wieczność całą. (głośno)
O synu, przebacz, żem ci dał życie! Rozstajemy się — czy wiesz, na jak długo?
ORCIO: Weź mnie i nie puszczaj — nie puszczaj! Ja cię pociągnę za sobą.
MĄŻ: Różne drogi nasze. Ty zapomnisz o mnie wśród chórów anielskich, ty kropli rosy nie rzucisz mi zgóry... O Jerzy — Jerzy! — O synu mój!
ORCIO: Co za krzyki? Drżę cały! Coraz groźniej — coraz bliżej — huk dział i strzelb się rozlega — godzina ostatnia, przepowiedziana, ciągnie ku nam...
MĄŻ: Spieszaj, spieszaj, Jakóbie!
GŁOS JEDEN: Daliście odłamki broni i bić się każecie.
GŁOS DRUGI: Henryku, ulituj się!
TRZECI: Nie gnaj nas słabych, zgłodniałych, ku murom!
INNE GŁOSY: Gdzie nas pędzą — gdzie?
MĄŻ: (do nich) Na śmierć, (do syna) Tym uściskiem chciałbym się z tobą połączyć na wieki — ale trza mi w inszą stronę.
GŁOS WGÓRZE: Do mnie, do mnie, duchu czysty, do mnie, synu mój!
MĄŻ: Hej, do mnie, ludzie moi! (dobywa szabli i przykłada do ust leżącego) Klinga szklanna, jak wprzódy — oddech i życie uleciały razem.
Hej! Tu — naprzód! — Już się wdarli na długość szabli mojej! — Nazad, w przepaść, syny wolności!
∗
∗ ∗ |
MĄŻ: Cóż ci jest, mój wierny, mój stary?
JAKÓB: Niech ci czart odpłaci w piekle upór twój i męki moje! Tak mi Panie Boże dopomóż!
MĄŻ: (rzucając pałasz) Nie potrzebnyś mi dłużej. — Wyginęli moi, a tamci, klęcząc, wyciągają ramiona ku zwycięzcom i bełkoczą o miłosierdzie!
Nie nadchodzą jeszcze w tę stronę — jeszcze czas — odpocznijmy chwilę! — Ha, już się wdarli na wieżę północną — ludzie nowi się wdarli na wieżę północną i patrzą, czy gdzie nie odkryją hrabiego Henryka. Jestem tu, jestem, ale wy mnie sądzić nie będziecie. — Ja się już wybrałem w drogę, ja stąpam ku sądowi Boga.
Widzę ją, całą czarną, obszarami ciemności płynącą do mnie, wieczność moja, bez brzegów, bez wysep, bez końca, a pośrodku jej Bóg, jak słońce, co się wiecznie pali, wiecznie jaśnieje, a nic nie oświeca.
Biegną, zobaczyli mnie! Jezus, Marja! Poezjo, bądź mi przeklęta, jako ja sam będę na wieki! Ramiona, idźcie i przerzynajcie te wały!
∗
∗ ∗ |
HRABIA: Krzysztof na Wolsagunie.
PANKRACY: Ostatni raz je wymówiłeś. — A twoje?
KSIĄŻĘ: Władysław, pan Czarnolasu.
PANKRACY: Ostatni raz je wymówiłeś. — A twoje?
BARON: Aleksander z Godalberg.
PANKRACY: Wymazane z pośród żyjących — idź!
BIANCHETTI: (do Leonarda) Dwa miesiące nas trzymali, a nędzny rząd armat i ladajakie parapety.
LEONARD: Czy dużo ich tam jeszcze?
PANKRACY: Oddaję ci wszystkich — niech ich krew płynie dla przykładu świata! A kto z was mi powie, gdzie Henryk, temu daruję życie.
RÓŻNE GŁOSY: Zniknął przy samym końcu.
OJCIEC CHRZESTNY: Staję teraz jako pośrednik między tobą a niewolnikami twoimi, tymi przezacnego rodu obywatelami, którzy, wielki człowiecze, klucze zamku Św. Trójcy złożyli w ręce twoje.
PANKRACY: Pośredników nie znam tam, gdzie zwyciężyłem siłą własną. Sam dopilnujesz ich śmierci.
OJCIEC CHRZESTNY: Całe życie moje obywatelskiem było, czego są dowody niemałe, a jeślim się połączył z wami, to nie nato, bym własnych braci szlachtę...
PANKRACY: Wziąć starego doktrynera — precz, w jedną drogę z nimi!
Gdzie Henryk? Czy kto z was nie widział go żywym lub umarłym? Wór pełny złota za Henryka — choćby za trupa jego!
A wy nie widzieliście Henryka?
NACZELNIK ODDZIAŁU: Obywatelu wodzu, udałem się za rozkazem generała Bianchetti ku stronie zachodniej szańców zaraz na początku wejścia naszego do fortecy i na trzecim zakręcie bastjonu ujrzałem człowieka rannego i stojącego bez broni przy ciele drugiego. Kazałem podwoić kroku, by schwytać, ale, nim zdążyliśmy, ów człowiek zeszedł trochę niżej, stanął na głazie chwiejącym się i patrzał chwilę obłąkanym wzrokiem — potem wyciągnął ręce, jak pływacz, który ma dać nurka, i pchnął się z całej siły naprzód. Słyszeliśmy wszyscy odgłos ciała, spadającego po urwiskach — a oto szabla, znaleziona kilka kroków dalej.
PANKRACY: (biorąc szablę) Ślady krwi na rękojeści — poniżej herb jego domu.
To pałasz hrabiego Henryka. — On jeden z pośród was dotrzymał słowa. Zato chwała jemu, giljotyna wam.
Generale Bianchetti, zatrudnij się zburzeniem warowni i dopełnieniem wyroku!
Leonardzie!
LEONARD: Po tylu nocach bezsennych powinienbyś odpocząć, mistrzu — znać strudzenie na rysach twoich.
PANKRACY: Nie czas mi jeszcze zasnąć, dziecię, bo dopiero połowa pracy dojdzie do końca swojego z ich ostatniem westchnieniem. Patrz na te obszary, na te ogromy, które stoją wpoprzek między mną a myślą moją! Trza zaludnić te puszcze, przedrążyć te skały, połączyć te jeziora, wydzielić grunt każdemu, by we dwójnasób tyle życia się urodziło na tych równinach, ile śmierci teraz na nich leży. Inaczej dzieło zniszczenia odkupionem nie jest.
LEONARD: Bóg wolności sił nam podda.
PANKRACY: Co mówisz o Bogu? Ślisko tu od krwi ludzkiej. Czyjaż to krew? Za nami dziedzińce zamkowe — sami jesteśmy, a zda mi się, jakoby tu był ktoś trzeci.
LEONARD: Chyba to ciało przebite.
PANKRACY: Ciało jego powiernika, ciało martwe — ale tu duch czyjś panuje... A ta czapka — ten sam herb na niej — dalej, patrz, kamień, wystający nad przepaścią. Na tem miejscu serce jego pękło.
LEONARD: Bledniesz, mistrzu.
PANKRACY: Czy widzisz tam wysoko — wysoko?
LEONARD: Nad ostrym szczytem widzę chmurę pochyłą, na której dogasają promienie słońca.
PANKRACY: Znak straszny pali się na niej.
LEONARD: Chyba cię myli wzrok.
PANKRACY: Miljon ludu słuchało mnie przed chwilą — gdzie jest lud mój?
LEONARD: Słyszysz ich okrzyki — wołają ciebie — czekają na ciebie.
PANKRACY: Plotły kobiety i dzieci, że się tak zjawić ma, lecz dopiero w ostatni dzień.
LEONARD: Kto?
PANKRACY: Jak słup śnieżnej jasności stoi ponad przepaściami, oburącz wspart na krzyżu, jak na szabli mściciel. Ze splecionych piorunów korona cierniowa...
LEONARD: Co się z tobą dzieje? Co tobie jest?
PANKRACY: Od błyskawicy tego wzroku chyba mrze, kto żyw!
LEONARD: Coraz to bardziej rumieniec zbiega ci z twarzy... — Chodźmy stąd, chodźmy! Czy słyszysz mnie?
PANKRACY: Połóż mi dłonie na oczach, zadław mi pięściami źrzenice, oddziel mnie od tego spojrzenia, co mnie rozkłada w proch!
LEONARD: Czy dobrze tak?
PANKRACY: Nędzne ręce twe — jak u ducha, bez kości i mięsa, przejrzyste, jak woda, przejrzyste, jak szkło — przejrzyste, jak powietrze. Widzę wciąż!
LEONARD: Oprzyj się na mnie!
PANKRACY: Daj mi choć odrobinę ciemności!
LEONARD: O mistrzu mój!
PANKRACY: Ciemności — ciemności!
LEONARD: Hej, obywatele! — hej, bracia — demokraty, na pomoc! — Hej, ratunku — pomocy — ratunku!
PANKRACY: Galilaee, vicisti!
