Wikiźródła

Biernata z Lublina Ezop/Przedmowa

< Biernata z Lublina Ezop
<<< Dane tekstu >>>
Autor Ignacy Chrzanowski
Tytuł Przedmowa
Pochodzenie Biernata z Lublina Ezop
Wydawca Akademia Umiejętności
Data wyd. 1910
Druk Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego
Miejsce wyd. Kraków
Źródło Skany na Commons
Inne Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 

Cały zbiór

Indeks stron
›››


 Postać mieszczanina Biernata Lubelczyka, który jest pierwszym znanym nam z imienia naszym autorem świeckim, piszącym po polsku, — w czasie, kiedy Rej jeszcze „ćwiczył się, bąki strzelając“, — poszła rychło w zapomnienie, u swoich przynajmniej; cudzoziemcy bowiem pamiętali o nim, oczywiście nie jako o wierszopisie polskim, ale jako o śmiałym nowatorze, który jeszcze przed wystąpieniem Lutra, w liście do drukarza krakowskiego Szymona (w roku 1515) wygłosił zasadę: extra Evangelium nullas omnino constitutiones esse curandas, quoniam vanae sint et incertae et cum temporibus mutantur. Otóż urywek z tego listu, którego nie znamy, niestety, w całości, przytoczył w swym Catalogus testium veritatis (1556) słynny teolog protestancki XVI wieku, ojciec historyografii protestanckiej, Flacius Illyricus (1520—1575), poczytując widocznie Biernata z Lublina za jednego ze „świadków prawdy.“ Z tego to źródła pochodzi krótka wzmianka o Biernacie w Systema historico-chronologicum Węgierskiego (1652)[1] jak później w historyi reformacyi Waleryana Krasińskiego (1839). Wcześniej jeszcze, bo w roku 1801, wspomniał o nim Stanisław Potocki, mówiąc, że „ktokolwiek roztrząsał spory między Bernardem z Lublina i Janem z Pilzna, przekona siebie, że Beccaria i Filangieri nie wyrzekli nowych twierdzeń w kwestyi, czy mogą i powinny być przypadki, w których życie urzędnik występnemu może kazać odebrać“[2]. I Wiszniewski wspomina o Biernacie Lubelczyku zrazu (w roku 1844, t. VI, 54) jedynie jako o autorze listu do Szymona; dopiero później (w roku 1845, t. VII, 212) mówi już o nim, jako o tłumaczu bajek Ezopowych, które znał wprawdzie już dawniej (VI, 535), ale nie wiedział, że to dzieło Biernata. Dowiedział się o tem z rozprawy Muczkowskiego[3] (1844), który, chociaż nie zdawał sobie należycie sprawy z tych zasług, jakie Biernat dla literatury ojczystej położył, przypomniał go już nie tylko jako zwiastuna reformacyi, przedrukowując z dzieła Flaciusa ów list do księgarza Szymona, ale i jako pisarza polskiego, ogłaszając następującą notatkę Stanisława Pudłowskiego, profesora akademii krakowskiej: „Biernat z Lublina przed stem i dwunastom lat o księżej pisze do pana Jana trzeciego Pileckiego w przemowie na Ezopa:

Nie patrzając na biskupy,
Którzy mają złotych kupy;
Boć nam ci wiarę zeszyli[4],
Boże daj, by[5] się polepszyli.


Dwór nam pokaził kapłany,
Kanoniki i dziekany;
Wszystko w kościele zdworzało,
Nabożeństwa bardzo mało“.

 Ponieważ ta notatka pochodzi z roku 1634, stąd wynika, że „Ezop“ polski był napisany, czy też może po raz pierwszy ogłoszony drukiem, w roku 1522. „Sama okoliczność, — mówi dalej Muczkowski — że autor swą pracę przypisuje Janowi Pileckiemu, który, według Paprockiego, w r. 1527 żyć przestał, naprowadza na wniosek, iż to Ezopa życie do najdawniejszych dzieł w języku polskim, a Bernard do najdawniejszych poetów naszych należy.“ Urodził się ten poeta, jak przypuszcza Muczkowski, w przedostatnim dziesiątku wieku XV; szkoły kończył prawdopodobnie w Lublinie; w roku 1501, za rektorstwa Mikołaja z Pilcy (Pilicy), w letniem półroczu, wstąpił do akademii krakowskiej; z listu do Szymona wynika nadto, że był sekretarzem przy boku Jana Pileckiego, starosty lubelskiego i parczowskiego.
 Cenna rozprawa Muczkowskiego była przez długi czas jedynem źródłem wiadomości dla piszących o Biernacie z Lublina: na niej to oparł się zarówno C. B., autor artykuliku w „Encyklopedyi powszechnej“ Orgelbranda (t. III, r. 1860), jak Chmielowski w „Wielkiej encyklopedyi powszechnej ilustrowanej“ (t. VII, r. 1892).
 W roku 1902 ukazało się obszerne studyum prof. A. Brücknera p. t. „Ezopy polskie“[6], poświęcone przedewszystko Biernatowi z Lublina. Na podetawie analizy tekstu „Ezopa“ z r. 1578, t. j. jedynego znanego nam dzisiaj w całości wydania (unikatu biblioteki kórnickiej)[7] wykazał prof. Brückner, że wydanie to jest przedrukiem edycyi o wiele wcześniejszej, przedrukiem lichym, tu i owdzie zmodernizowanym, a do tego obciętym, — bez owej „przemowy na Ezopa“, o której wspomina Pudłowski; wydanie pierwsze wyszło, jeżeli nie koniecznie w roku 1522 czy około tego czasu, to w każdym razie przed rokiem 1551 (jak to widać ze sporządzonego w tym roku inwentarza księgarni po Helenie Unglerowej. który pomiędzy libri polonici wymienia pomiędzy innemi: Ezop carmine). Zbadał dalej autor stosunek tekstu polskiego do źródeł łacińskich, któremi są: średniowieczny „Żywot Ezopa“ w tekście H. Stainhoewela (Vita Esopi fabulatoris clarissimi e greco per Rimicium facta; wyd. pierwsze pomiędzy rokiem 1476 a 1480); potem — bajki „Ezopa“ (głównie „Rimicius“ i „Romulus“). Abstemiusa oraz Directorium humane vite alias parabole antiquorum sapiencium Jana z Kapuy[8]. Z rozbioru tego okazuje się, że „Ezop“ Biernata z Lublina (pierwszy zbiór nie tylko bajek polskich wierszem, ale i przysłów polskich, na lat sto przed Rysińskim!) nie jest bynajmniej przekładem niewolniczym, skoro są w nim pewne zmiany i dodatki, w których się przebija indywidualność autora: jego liberalizm, jego niechęć ku możnym panom i t. d.
 Studyum prof. Brücknera jest niezmiernie ważnym przyczynkiem do historyi literatury naszej w pierwszej połowie XVI wieku, literatury, której, jak się okazuje, Biernat z Lublina był jednym z najzasłużeńszych budowników; jego „Ezop“, jak to słusznie mówi prof. Brückner, zająć winien o wiele celniejsze stanowisko w historyi pierwocin poezyi polskiej, aniżeli „Żywot“ Opecia w historyi prozy.
 Trudno natomiast, a raczej niepodobna zgodzić się z twierdzeniem prof. Brücknera, że Biernat z Lublina jest także autorem wydanych w roku 1564 przez Marcina Siennika „Lekarstw doświadczonych“, czyli, innemi słowy, że Biernat z Lublina, sekretarz domu Pileckich, a autor „Lekarstw doświadczonych“, lekarz domu Pileckich, to jedna osoba[9]. Nagromadzone przez prof. Brücknera dowody nie wytrzymują krytyki, a w każdym razie są niedostateczne. „Czytelnika — pisze prof. Brückner — uderzają najpierw liczne wiersze, całkiem niezwykłe po naszych zielnikach i herbarzach;... wierszy tych na pewno nie pisał Siennik“: być może, ale nie pisał ich z pewnością i Biernat z Lublina, bo wiersze to tak strasznie liche, że, gdybyśmy je przypisali Biernatowi, musielibyśmy odebrać mu „Ezopa“. To dalej, że autor „Lekarstw“ „na teologa zakrawa“ i że, o ile sądzić można, teolog to „wątpliwej prawowierności“, także wcale jeszcze nie dowodzi, żeby był nim koniecznie autor listu do Szymona. Nie może również służyć za dowód tożsamości autora „Lekarstw“ z autorem „Ezopa“ ani język, ani zakończenie listu do Szymona: mitto tibi medicinas etc. Co do języka, to są wprawdzie w „Lekarstwach“ takie wyrazy i wyrażenia, jak rozgodzić, owszejki, wścięgnąć, pracować sie o co, przytcza abo przygoda, szczury (wyschły), rozumieć czemu, ciem i inne, które się powtarzają w „Ezopie“, ależ nie tylko w „Ezopie“, lecz wogóle w literaturze współczesnej. Co zaś do medicinas to przecie lekarstwa może posyłać znajomemu nie tylko lekarz, ale i, dajmy na to, sekretarz.
 Zresztą wszystkie dowody prof. Brücknera muszą, się rozwiać wobec faktu, że, kiedy Biernat z Lublina pisał swój list do Szymona (1515), autor „Lekarstw“ dawno już nie żył. Że umarł, wykończywszy tylko trzy pierwsze księgi „Lekarstw“, a następne pozostawiając w brulionie, czy nawet tylko w notatkach, to widać z tych słów Siennika (list 44): „Wydawca tych książek aczkolwiek więcej pisał, niżli ty troje księgi, abowiemci i ty drugie pisał, które poniżej stoją, jedno iż ty przeszłe troje były nieco porządniej, niż ty poślednie, pisane, i nie takem wiele w nich poprawiał, przeto on, jakoby rzecz doskonałą, tym dokończenim zawarł; a potym ty inne księgi jacy terminował, i to nieporządnie, tak choroby, jako i recepty, myśląc podobno, iż je chciał zaś z osobna porządzić, ale ten niewdzięczny poseł a przekaźca naszych rzeczy wszystkich, to jest śmierć, nie chcąc jemu dłużej folgować, wzięła go od tej niedokonanej roboty.“ Po śmierci uczonego lekarza rękopis jego pracy przechowywali Pileccy w swoim skarbcu. Lecz kiedy śmierć przyszła? Na to pytanie odpowiada Łazarz Andrysowic w dedykacyi „Lekarstw“ Walentemu Dębieńskiemu: „Ty księgi, którychech ja nie pisał ani osobliwie pisać dał, były w wielkiej wadze i osobliwie w skarbie chowane u sławnego potomstwa szlachetnego domu panów Pileckich, w których sie oni jako w osobliwym klenocie przez sześćdziesiąt lat kochali.“ Wniosek jasny: dedykacyę pisał Andrysowic w r. 1564, a więc lekarz Pileckich umarł w roku 1504 albo, jeżeli Andrysowic tylko dla okrągłości napisał sześćdziesiąt, około roku 1504[10]; tymczasem sekretarz Pileckich, t. j. nasz Biernat z Lublina. żył jeszcze co najmniej lat osiemnaście, skoro „przemowę na Ezopa“ pisał w roku 1522.
 Pomimo jednak, że „Lekarstwa doświadczone“ należy tedy wykreślić z dorobku literackiego Biernata z Lublina[11], nie obniża się przeto bynajmniej jego wybitne stanowisko w dziejach literatury polskiej, jakie wyznaczył mu prof. Brückner, mówiąc, że „postać to nadzwyczaj znacząca, ciekawa, ważna, przewyższająca inteligencyą, wiedzą, umysłem wszystkich Opeciów, Janów z Koszyczek, Falimirzów, Glaberów, Spiczyńskich, której jedyny Marcin Bielski i Mikołaj Rej z późniejszych czasów nieco dorównywają.“ A nawet więcej: późniejsze odkrycia wykazały to, o czem jeszcze prof. Brückner nie wiedział. Oto ks. Warmiński w swem znakomitem dziele o Samuelu i Seklucyanie (1906) ogłosił nieznane dotychczas, a przechowane w archiwum państwowem w Królewcu pisemko polemiczne Jana Maleckiego (z roku 1547)[12], w którem, dowodząc Seklucyanowi, że wyraz jenże jest czysto polski, pisze pomiędzy innemi tak:

Habes (hanc dictionem yenze in Hortulo animae, quem libellum et fabulas Aesopi in rythmos et multa alia in linguam polonicam nostro saeculo vertit primus libellorum polonicorum autor, vir doctissimus et lingua polonica peritissimus: Bernhardus a Lublin, scriba magnifici domini Joannis Pilecii... Porro idem Hortulus animae jam quinquies Cracovie recusus est“.

 Nie kto inny więc, tylko Biernat z Lublina położył tę wielką, tę ogromną zasługę, że obdarzył swój naród pierwszą drukowaną książką polską[13]. Czy był nią właśnie ów „Ogródek duszny“, tego nie wiemy, jak nie wiemy również, w którym roku ukazała się nasza pierwsza książka.
 Lecz Malecki świadczy, że Biernat napisał jeszcze „wiele innych“ utworów: należy do nich, oprócz „Ezopa“, wydana niedawno przez F. Pułaskiego „Rozmowa Palinura z Karonem“ (w „Collectanea biblioteki ordynacyi hr. Krasińskich“ nr. 2), co, wobec gruntownej i umiejętnej argumentacyi wydawcy (w przedmowie do wydania oraz w „Sprawozdaniach z posiedzeń Towarzystwa Naukowego Warszawskiego“, r.1908 zeszyt 8) nie podlega, zdaje się, wątpliwości.
 Tak się przedstawia dotychczasowa literatura o Biernacie z Lublina. Jako autor pierwszej książki polskiej i wogóle jako jeden z najzasłużeńszych twórców literatury ojczystej, zasługuje ten mieszczanin na obszerną, wyczerpującą monografię. A stąd wydanie jego „Ezopa“ i wcielenie go do „Biblioteki pisarzów polskich“ jest rzeczą aż nadto zrozumiałą.
 Wydanie niniejsze jest przedrukiem unikatu kórnickiego, oprawnego razem z „Hetmanem“ B. Paprockiego, Kraków u M. Syebeneychera 1578 i „Gryzeldą“ b. m. dr. 1571.
 Jestto egzemplarz mocno obcięty 19 ✕ 14·5 cm, skład we dwie kolumny 15·2 ✕ 12·2 cm. (por. podobiznę Ciij); tytuł (w reprodukcyi pomniejszony) 16·2 ✕ 11·25 (rozmiary ozdobnych ramek), herb na odwrocie 12·6 ✕ 12·2 (rozmiary ozdobnych ramek). Kustosze zaczynają się na pierwszej karcie tekstu od Aij, druga karta wyjątkowo nieoznaczona, karta trzecia stale nieoznaczona, następują B, Bij, Biij, nieoznaczona, C, Cij, Ciij, nieozn. i t. d. aż do Siij, poczem ostatnia karta (zadrukowana tylko po jednej stronie), jak zwykle, nieoznaczona. Papier w pierwszych arkuszach A — F ma znak wodny: na tarczy renesansowej, zakrytej koroną, lew (czeski) wspięty na tylnych nogach, z koroną na głowie; od ark. F — P znak wodny: na tarczy renesansowej krzyż jednoramienny, wetknięty w lilię heraldyczną; między tymi arkuszami znajduje się inny (Lij) o znaku wodnym: mały krzyż równoramienny w owalu, który, zdaje się, jest umieszczony na dolnej części kartusza, górna część zakryta w grzbiecie książki. Od ark. P do końca znak wodny: na tarczy (kartusz) herb Nowina.
 Oprawa książki współczesna w deskę, powleczoną skórą białą (irchą), z wyciskami ornamentu roślinnego, mniej często spotykanego w oprawach polskich (krakowskich). Na grzbiecie nalepiona (później, w XVIII wieku) etykietka czarna, obwiedziona podwójnemi linijkami złotemi, z napisem złoconym literami gockiemi: Ziwot | a Fabule | Ezopa.
 Pewną trudność w wydaniu nastręczały ryte na drzewie obrazki, dość gęsto w Żywocie Ezopa rozsypane. Pomieścić je w tekście (jak to jest w pierwodruku) można było, z powodu różnicy formatu i układu, jedynie ze znacznem pomniejszeniem. Przeciw temu jednak odzywały się poważne głosy znawców. Ażeby więc odtworzyć i powtórzyć wiernie drzeworyty naszego unikatu, uważaliśmy rzecz najstosowniejszą dołączyć je tu do opisu w rozmiarach oryginału, zaznaczając w podpisie pod każdą ilustracyą jej miejsce tak w pierwodruku, jak i w naszem wydaniu. Tym sposobem przyszły historyk naszego drzeworytnictwa, dla którego głównie ilustracye Ezopa mogą mieć pewne znaczenie i wartość, znajdzie je tu nie tylko w wiernem odbiciu, ale także obok siebie, co znakomicie ułatwi porównanie i należyte ich ocenienie.
 W wydaniu trzymał się wydawca zasad, przyjętych przez Akademię, t. j. zachował wszystkie właściwości języka staropolskiego i jego form, ale ortografię modernizował; wahania pomiędzy dz a c (w bezokoliczniku) oraz pomiędzy em a ym, emi a ymi — wydawca zachował; sampierz drukował stale sąpierz. Dwa wykazy bajek (według tytułów, t. j. przysłów, i według treści) są dodatkiem wydawcy. W przypiskach do bajek wydawca uwzględnił: a) źródła bezpośrednie, t. j. teksty łacińskie „Ezopa“, Abstemiusa i Jana z Kapuy; b) źródła pośrednie, t. j. teksty greckie „Ezopa“ i łacińskie Fedra; c) czeskie „Ezopowy Fabule“; d) ważniejsze zbiory bajek polskich aż do Mickiewicza włącznie (bez uwzględnienia ich filiacyi). W dodatku wreszcie umieścił wydawca teksty kilkunastu bajek w różnych redakcyach — w celu uwydatnienia różnorodności pomysłów i stylu w okresie trzech wieków.
 Pozostaje wydawcy miły obowiązek złożenia gorącego podziękowania p. Z. Celichowskiemu za wypożyczenie z biblioteki kórnickiej „Ezopa“, p. L. Bernackiemu za wypożyczenie z Ossolineum bajek Niemirycza, p. A. Chmielowi, określenie znaków wodnych i opisanie oprawy, prof. Łosiowi za ostateczną rewizyę tekstu, nadewszystko zaś — prof. J. Czubkowi za niezmordowaną i ustawiczną pomoc w trudach mozolnej korekty.

Ign. Chrzanowski.





  1. ↑ także w wyd. drugiem Slavonia reformata (1679).
  2. ↑ Pochwała Józefa Szymanowskiego, Warszawa 1801, str. 42.
  3. ↑ Biernat z Lublina, w krakowskim „Dwutygodniku literackim" r. 1844; toż w „Rozmaitościach historycznych i bibliograficznych“ Kraków 1845 (z dodatkiem listu do Szymona).
  4. ↑ Mylnie, zam. zelżyli, por. Brückner, Ezopy polskie, str. 31.
  5. ↑ by — zbyteczne, por. tamże.
  6. ↑ Rozprawy Wydziału filologicznego Akademii Umiejętności w Krakowie, tom XXXIV, str. 163—235, i osobno, str. 75. Cenną recenzyę ogłosił Fr. Krček, Pamiętnik Literacki, r. 1904, str. 310—314.
  7. ↑ Opis szczegółowy ob. Estreicher XVI, 145. Biblioteka kórnicka posiada jeden jeszcze egzemplarz „Ezopa“ Biernata (wydanie z końca XVI w. czy z pierwszych lat XVII w.), lecz bardzo mocno zdefektowany; tekst jeszcze więcej zeszpecony i zmodernizowany, aniżeli w wydaniu z roku 1578.
  8. ↑ Z jakiego wydania „Rimiciusa“ i „Romulusa“ korzystał Biernat z Lublina, tego nie badał prof. Brückner, stwierdzając tylko, że tekst Stainhoewela służył mu za wzór „tylko co do Żywota Ezopowego“. Prawdopodobnie posługiwał się jednem z bardzo licznych już za jego życia wydań zbiorowych różnych bajek „Ezopa“, do których często dołączano i bajki Abstemiusa. Do najbardziej rozpowszechnionych należały wydania Dorpiusa. Directorium vite humane ukazało się po raz pierwszy w druku w r. 1480.
  9. ↑ Słuszną wątpliwość w tym względzie wyraził już St. Kossowski w szkicu p. t. „Trybun ludu szlacheckiego“ (Lwów 1907, str. 4—5, przypisek), ale jej dotychczas nie uzasadnił.
  10. ↑ A więc już około roku 1504 istniało obszerne dzieło, napisane tak poprawnym językiem, że Siennik po latach sześćdziesięciu „niewiele poprawiać“ musiał: szczegół to dla historyi prozy naszej XVI w. bardzo ciekawy.
  11. ↑ Należy zatem wykreślić i „Sprawę a lekarstwa końskie“, wydane w „Bibl. Pis. Pol.“ (1905) przez A. Berezowskiego, a przypisane przez L. Bernackiego (Pamiętnik Literacki, r. 1906, str. 354) i A. Brücknera (tamże, str. 501) Biernatowi.
  12. ↑ Str. 197 n. n.
  13. ↑ Wobec tak wyraźnego świadectwa słowa Marcina Bielskiego, który sobie przypisywał tę zasługę, że „się na to pirwej obrał, drogę impresorom podał, pisma polskie imprymować“ — trzeba interpretować tak, że Bielski był pierwszym szlachcicem, który swoje pismo polskie imprymował. (Por. I. Chrzanowski, Marcin Bielski, str. 13).





Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Ignacy Chrzanowski.
Źródło: „https://pl.wikisource.org/w/index.php?title=Biernata_z_Lublina_Ezop/Przedmowa&oldid=3188166”