Capreä i Roma/Część II-ga/I
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Capreä i Roma |
| Podtytuł | Obrazy z piérwszego wieku |
| Wydawca | Józef Zawadzki |
| Data wyd. | 1860 |
| Druk | Józef Zawadzki |
| Miejsce wyd. | Wilno |
| Źródło | Skany na commons |
| Inne | Cała część IIga |
| Indeks stron | |
Od opisanych wypadków przeciąg czasu upłynął niemały. Cajus Caligula, w szałach i porywach obłąkania dokończył życia, które miłość jego ludu zmieniło w końcu w znużenie i nienawiść. — Codziennie nowe ofiary skazywała na śmierć, chciwość jego i okrócieństwo; codzień krwią nową oblewały się areny cyrków i domów sypialnie, codzień nowemi występki plugawiły czyste łoża, codzień nowych danin wymagał Cezar i głów więcéj, aż Rzym zawołał w końcu, na pół przerażony, na pół drżący, że lepiéj jest by jeden zginął szaleniec niż wszyscy dla jednego szaleńca.
Wycieńczony wprędce skarbiec Cezara, wywołał piérwsze jego na bezbronnych zasadzki; denuncyatorowie dostarczyli obficie głów, po których majętności spaść miały na niego.
Agrippa, Antiochus, Mnester, Apelles i Helikon, poddawali mu rad i środków do pozyskania grosza, którego tak łaknął, do wynajdowania coraz nowych i nieznanych rozkoszy.
W łaźni potrzeba dlań było zapachów najdroższych i najrzadszych, na wieczerzę potraw niesłychanych, opłacanych milionami, w napoju pereł rozpuszczonych, za mieszkanie służyć musiały okręty, na których sadzono ogrody, budowano sale ogromne, aby Cezar pływał z willą swą razem i z miejsca na miejsce z domem się przenosił. — Życie jego było nieustanném marzeniem niepodobieństw i pragnieniem nie istniejącego. — Chciał odbudować pałac Polykratesa w Samos, wznieść mieszkanie niedostępne na Alp wierzchołku i międzymorze Koryntskie przekopać... ciosać góry i przelewać morza [1].
Okrucieństwa Tyberyusza przeszedł jeszcze Cajus, stary bowiem kozioł Caprejski nie nasycał się tak męczarnią, nie miał w niéj upodobania i rozkoszy. Caligula pastwiąc się, używał. Tak raz chłostanego histryona, gdy jęczał boleśnie, głos mile połechtał mu ucho, więc go bić kazał dłużéj aby się tą pieśnią nasycać.
Zwierz afrykański mało przybywał na cyrki i kosztował drogo, a okrętów brakło by poń posłać, bo flota stała w Baii, aby Cajus konno mógł po jéj grzbiecie przebiegać zatokę, — więc ludźmi karmiono dzikie cyrków potwory i głodne ryby w sadzawkach.
Często powracającego od trupa ojcowskiego syna, ze łzami w oczach, zabiwszy mu rodzica, porywał Cajus i sadzał z sobą do uczty, by się z nim śmiał i rozpustował, — nie umiejąc poszanować nawet dziecięcéj boleści.
— Bijcie tak — mówił do katów — aby zabijany razem czuł że umiera.
Powtarzał, że pragnął aby cały lud rzymski jedną miał tylko głowę, by ją mógł ściąć jednym zamachem.
Zazdrośny życia, zazdrosny sławy, zabronił stawiać posągi i wywracał wzniesione, chciał zniszczyć dzieła Homera — ale któż policzy te szały zwierzęce?
Dziś rzucał z dachów bazyliki Juliusza Cezara pieniądze dla ludu, jutro je wymyślnemi sposoby wydzierał, a wśrodkach do zdarcia był niewyczerpanym.
Gdy w końcu i łamanie testamentów i zabory majątków i wyciśnione nie wystarczały summy, Cezar się zrobił przekupniem i sam, rodzinne pamiątki po siostrach sprowadziwszy do Rzymu, sprzedawał je targiem publicznym. Na przywiezienie tych sprzętów zabrano co było w Rzymie wozów i koni, a gdy rzeczy były już w miejscu, sam Cajus stawał z niemi jako przekupień i wołał: — Kto da więcéj? patrzcie! to urna która należała do Druzylli, łańcuch ten zdobił piersi Livii, na łożu tém spoczywała Antonija? Jak wam nie wstyd być bogatszemi odemnie biedaka! odzywał się — jak wam nie srom waszego skąpstwa... Dajcie więcéj! dajcie więcéj!
Często za zaprosiny do swojego stołu nawet płacić sobie kazał.
Senat drżał spodlony i bezsilny. — Nareszcie, po szalonych owych igrzyskach, teatralnych zapasach, po wyścigach z woźnicami i niesłychanéj rozpuście tytanicznéj, olbrzymiéj, czepiającéj się niepodobieństwa i niepoścignionego — po głośnym zamiarze mianowania konia konsulem, Cajus tak już był oszalał, że nikt i nic odeń nie było bezpieczném, ani życie, ani cześć, ani mienie, a nic nie broniło, ni krew, ni przyjaźń, ni pamięć zasługi, — spiknęli się wszyscy by się pozbyć szaleńca.
Dwa jednak piérwsze spiski na jego życie, Papiniusa i Lepida, odkryto, i to na niejaki czas wstrzymało innych.
Lecz nim powiemy jak zginął, odmalujmy go raz jeszcze słowy spółczesnych świadków, Philona i Józefa, żydów, którzy posłuchanie otrzymawszy u Cezara, pełne życia i charakteru zostawili nam opis jego [2].
Wysłańcy Izraelscy przybyli do Rzymu w sprawach swojego narodu i dopraszali się posłuchania, w którém prosić go mieli, by ich od oddawania czci Boskiej i stawiania w świątyni posągów Cezara uwolniono, gdyż się to prawu ich przeciwiło.
Wyjednali nareszcie groszem, czy niecierpliwém naleganiem, że im kazano czekać w willi dawniéj Mecenasowéj, u wrót Rzymu, połączonéj teraz z willą Lamii, dla rozszerzenia, bo wszędzie było ciasno Cezarowi-Bogu.
Wiila[3] ta była z przepychem nadzwyczajnym ozdobiona w posągi złocone i ogromne z kosztownych kamieni urny, ściany jéj połyskiwały malowaniami i purpurą. Na oścież stały otworem niezliczone szeregi izb z sobą połączonych, ogrody pełne wodotrysków i portyki pniami tysiąca kolumn podparte.
Cajus przechadzał się po tym raju swoim, znudzony, kapryśny; dziki. Stał właśnie w jednéj z tych sal swoich z Mnestrem i kilku ulubieńcami, gdy weszli Izraelici.
Caligula był naówczas człekiem już zużytym; wysokiego wzrostu, chudy, blady, źle zbudowanego ciała, z cienką szyją, oczyma wpadłemi jak Tyberyusza były wypukłe, z czołem groźném i pomarszczoném, łysy nieco, z brodą — wejrzenie miał naumyślnie nasrożone i postać, którą jak najstraszniejszą starał się uczynić. — Strój jego był dziwaczny, wyjątkowy, wcale do obyczaju wieku i kraju nie zastosowany. Brodę miał posypaną złotem, na głowie Merkuryuszowe pokrycie, z pod którego galerus fałszywych włosów spadał na ramiona; w ręku trzymał kaduceusz złoty. Ujrzawszy go Żydzi padli na twarz wołając:
Salve Augustus imperator!
Ale Cajus im przerwał.
A! a! toście to wy, nieprzyjaciele Bogów? ludzie co śmiecie mną pogardzać, gdy cały świat mi cześć oddaje... czciciele nieznanego Boga!...
— O! — przerwał jeden z zauszników, — to mało jeszcze... wszak ci ofiar za twe szczęście i powodzenie składać nie chcą...
Żydzi się zakrzyknęli.
Nie! panie — ofiarujemy hekatomby za ciebie, wylewamy na ołtarzach krew ofiar... Czyniliśmy to, gdyś został Imperatorem, gdyś powstał z choroby która świat cały okryła smutkiem, gdyś się do Germanii wyprawiał...
— Tak! tak! składaliście ofiary — przerwał Cajus — jakiemuś tam waszemu Bogu, ale nie mnie. — Cóż mi tam z tego?
Biedni posłowie słuchali tych wyrazów przerażeni, jak wyroku śmierci; a gdy tak na pół leżeli na ziemi, Cajus tymczasem przeszedł do innych sal, przeglądając ich urządzenie, rozkazując zmiany, czyniąc uwagi rozmaite nad uporządkowaniem, polecając przenosić obrazy i posągi. Alexandryjczycy tymczasem, szydząc z Żydów, prześmiewali ich, koląc szyderstwy i groźbami jakby w teatrze... Cezar chodził nie zważając na nich wcale.
Wtém nagle obrócił się do nich z twarzą surową.
— Słuchajcie — spytał — powiedźcie mi, proszę, dla czego nie jecie świniny?
Wszyscy w śmiech na to pytanie.
— Panie — odpowiedzieli Żydzi — każdy naród ma swe prawa i obyczaje; jedne rzeczy są nam wzbronione, inne drugim narodom, naprzykład Egypcyanom. Są ludy, które nie jedzą baranka.
Mają wielką słuszność — przerwał Cezar — bo mięso to niesmaczne!
I począł się śmiać z tego dowcipu, a dwór wielkim chórem za nim.
— Ale na czémże opieracie prawo obywatelstwa swego w Alexandryi? — zapytał ich wreszcie, gdyż głównie o to Żydom chodziło.
Poczęli wykładać swe prawa i dowodzić ich; gdy Cajus, jakby nie chcąc umyślnie dosłuchać ich mowy, wybiegł do innéj izby, okna kazał w niéj pozamykać, i wrócił do nich z zapytaniem — co mu powiedziéć mają?
Złagodniał jakoś widocznie, a w Żydów duch nieco wstąpił, ale począwszy słuchać, gdy mu się gotowali dowodzić, że w Alexandryi od czterechset lat mają prawo pobytu i obywatelstwa, znowu zniecierpliwiony Cajus zaczął biegać do obrazów i ustawiać sprzęty. Nieszczęśliwi gotowali się na śmierć modląc po cichu.
— Idźcież sobie! — zawołał nareszcie[4] — Ludzie ci — dodał obracając się do swoich — raczéj są głupi niż źli, że we mnie Boga widzieć nie chcą.
Na tém się skończyło owe groźne posłuchanie. — Widać zeń, że Cajus na dobre miał się za Boga; trudno go w istocie nazwać człowiekiem, a Swetoniusz najlepiéj go podobno mianuje — potworą.
Wyczerpała się wreszcie cierpliwość i podłość — postanowiono pozbyć się Caliguli.
Trybun pretoryańskich kohort, Cassius Choerca, starego jeszcze rzymskiego obyczaju człowiek, którym poniewierał bez ustanku Cezar, szydząc zeń w sposób najobelżywszy, powziął myśl spisku na jego życie.
Emilius Regulus, z nienawiści także, Minucianus msząc[5] się za Lepida, przystali z nim do spółki. Wkrótce liczba sprzysiężonych znacznie się zwiększyła i wzrosła, chodziło o to tylko gdzie i jak go pochwycić. Zwłoka i narady tak w końcu rozjątrzyły Choercę, że postanowił choćby sam przy piérwszém spotkania nań się porwać. Cajus w dobrem usposobieniu ducha był dnia jednego na igrzyskach; wyrocznia jakaś kazała mu się strzedz Cassiusza, ale na myśl mu nawet nie przyszedł Choerca; zastosował to do Cassiusza Longina, którego tegoż dnia przywieziono z Azyi. Uspokoił swą obawę wyroczni Antium, zatrzymaniem podejrzanego.
Wespół zasiadł na swém miejscu Caligula, tuż przy nim wśród trybunów stanął Choerca, inni sprzysiężeni rozsypali się do koła.
Około siódméj godziny, ubawiwszy się widokiem tragedyi i mordów, Cajus wyszedł wziąć łaźnię poprzedzającą wieczerzę...
W tłumie młodzieży u wnijścia stojącéj, którą sprowadzono z Azyi dla cyrku i teatru, Choerca spotkał go, żądając na noc zwykłego hasła. Cajus odpowiedział mu wedle swojego obyczaju jakimś wyrazem bezwstydnym, gdy w téj chwili stary Rzymianin mieczem go przebił, uderzywszy między ramiona a szyję. Caligula chciał uciekać, gdy Sabinus obalił go krzycząc:
— Powtórz!
Trzydziestu razami w chwili przebijają go spiskowi, Aquila zadaje cios śmiertelny.
Wśród germańskiéj straży Cezara, wiernéj mu i przywiązanéj do niego, odgłos zabójstwa rozniósł popłoch i oburzenie; w piérwszym zamęcie i szale wielu senatorów zginęło....
W teatrze, z którego był wyszedł Cezar, lud rozmaicie przyjmował przyniesioną nowinę. Patrycyusze udawać musieli smutek, by nim swą pokryć radość, gmin płakał, żałując więcéj igrzysk niż człowieka.
Nie chciano z razu nawet śmierci uwierzyć. Scena w teatrze godnie dokończyła tego panowania krwi i rozpusty, oblegli amfitetrum[6] Germanie, niosąc krwawe głowy pobitych, wołając pomsty na spiskowych... i nie prędzéj się uspokoiły tłumy, aż Aruntius wystąpił na scenę w żałobném ubraniu, i urzędowie[7] ogłosił śmierć Cezara. Osiaticus śmieléj jeszcze wykrzyknął za nim, że żałuje iż nie on sam dokonał zabójstwa.
Za niemi opamiętawszy się wszyscy poczęli wołać przeciw upadłemu i cieszyć się oswobodzeniem...
Gdy się to dzieje na scenie, a opróżnione miejsce po Cajusie czeka następcy, najdziwniejszy wypadek narzuca pana Rzymowi.
W rodzinie Cezarów żył dotąd na uboczu i mało widoczny, naówczas już nie młody Claudyusz.
Był on synem Drusa, dziecięcia żony Augusta, dosyć ukochanego przybranemu ojcu. Claudyusz urodził się w Lyonie;, ale to dziécię było tak z razu słabe, cherlające i niepozorne że je osądzono za niezdolne do udziału w sprawach publicznych. — Może temu zapomnieniu i pogardzie winien był Claudyusz, że na dworze Cezarów mógł dożyć śmierci Caliguli, niczyjéj nie obudzając zazdrości.
Wyszedłszy z lat dziecięcych, długo miał jeszcze przewodnika, który go nie odstępował, sądzono bowiem, że sam sobą nie potrafi kierować. Bolał ciągle, z odkrytą głową chodzić nie mógł, na igrzyskach widywano go w kapturku.
W dzień dójścia do lat męzkich, po cichu zaniesiono go do Capitolu, dla zwykłego obrzędu, bo pieszo pójść nie mógł. Ale jak w całéj téj dziwnéj rodzinie, obok najrozpasańszych namiętności i dzikości przechowywała się miłość nauki, sztuki, słowa — i to nawet upośledzone dziécię odebrało wychowanie staranne, które w pewien sposób umysł jego ukształciło, choć rola była niewdzięczna.
Claudyusz, pogardzony przez własną matkę, która go zwała niedokończoną potworą, wcześnie obsadzony był nauczycielami i począł się obeznawać z wymową i literaturą. Zdaje się [8], że stary August był temu powodem, bo on jeden nie zupełnie o nim rozpaczał; reszta rodziny byłaby go może opuściła.
Późniéj, choć się cóśkolwiek poduczył i nabrał wprawy retorycznéj, znikł prawie z publicznéj sceny za Tyberyusza i Caliguli; dano mu oznaki konsularnéj godności, odmawiając władzy i praw konsula, i biédny ów człowiek krył się w towarzystwie ludzi gminu, włócząc się po Campanii, po ogrodach i willach rzymskich, pocieszając to nauką i księgami, to kośćmi i winem, które wśród próżnowania polubił.
Po kilkakroć senat chciał go dźwignąć z tego poniżenia, ale Tyberyusz nie dopuścił, odzywając się o nim z pogardą, jak o głupcu.
Cajus także żartował sobie z tego stryjaszka i szydził; była to nieszczęśliwa ofiara jego dworaków. — „Jeśli mu się trafiło spóźnić na wieczerzę, pisze Swetoniusz, z trudnością go dopuszczano do stołu; musiał całą salę obejść, nim sobie miejsca wyszukał. Gdy się zdrzémnął po jedzeniu, co mu się zwykle zdarzało; rzucano nań pestkami oliwek i daktylów, a błaznowie budzili go uderzając kijkami lub biczami. Było to też we zwyczaju kłaść mu śpiącemu na ręce trzewiki, aby przebudzony, chwytając się za twarz, podrapał się niemi.
Tak się znęcano nad człowiekiem, który w upokorzeniu tém i spodleniu przebywszy długie lata, stary już dożył zabójstwa Cajusa.
W chwili mordestwa i zamieszania, odepchnięty przez sprzysięgniętych Claudyusz, widząc co się dzieje, przelękły, umknął ocalając życie i schował się do Hermaeum, z którego potém, słysząc wzrastające wrzaski i zamęt, wpadł do przyległéj altany i skrył się za zasłonę, którą drzwi były zawieszone.
Prosty żołnierz z kohort pretoryańskich, przechodząc tamtędy, spostrzegł wystające nogi jego i za nie wyciągnął go z ukrycia, chcąc się przekonać ktoby był. Claudiusz rzucił się mu do nóg przerażony, błagając o życie. Żołdak zdjęty litością, poprowadził go do swoich, jeszcze wzburzonych i niewiedzących co począć; myśl im przyszła obwołać stryja zabitego Cezarem. A że niewolnicy wszyscy pouciekali w popłochu, sami żołnierze wzięli go na nosze, i tak drżącego, zbiedzonego, wśród tłumów litujących się nad jego stanem, zanieśli wprost do obozu. Noc całą przebył tu Claudyusz w niepewności, otoczony strażami pretoryanów.
Nazajutrz wśród bezładu i strachu obwołano go Cezarem.
Był to człek już stary, ciężki, głupawy rzec można i z razu bojaźliwy, który wszystkich cnót pozory wdział z szatą Cezara, aby przebłagać Rzym za wyniesienie swoje. — Ale wnet niesłychana władza jaką mu dano, w szał go jak innych wprawiła. Wkrótce począł dziwaczyć, a nic u niego mniéj do jutra podobnem nie było nad dzień dzisiejszy. Rozumnym był i bacznym, lub dzikim i bez zastanowienia, na przemiany. Któż wie zresztą, czy ów Claudyusz, co się tak nagle odmienił, i z dobrodusznego stał się rozpasanym i dziwacznym, nie udawał wprzódy na ciele i umyśle upośledzonego, aby życie ocalić i nie obudzić obawy?
Dwór też, który go otaczał, opanował i zawładnął nim, przyczynił się zapewne do uczynienia go późniéj tém, czém został — owym jakby od pioruna rażonym człowiekiem, który pod naciskiem ulubieńców nie wiedział sam co czynił. Dawano mu żony, pozbawiano ich, podsuwano ulubieńców, narzucano przyjaźnie — wszystkiemu ulegał. Rzezaniec Porides, Felix, Arpocras, Polybiusz stary nauczyciel, a najbardziéj Narcyz sekretarz i Pallis rządca dworu, okryci przezeń dostojeństwy, robili co chcieli, rozporządzali łaskami, pieniędzmi, podpisami, które mu dawać kazali tak, że nigdy sam nie wiedział co poczynał.
Powierzchowność jego nawet jak na Cezara dosyć była niepoczesną — wysokiego wzrostu i budowy prawie kształtnéj, siwą miał już głowę i słabe nogi, na których ledwie się trzymał. Śmiech jego wyuzdany, gniew pianą okrywający usta, zająkliwość, drżenie głowy, czyniły zeń istotę dziwaczną i litość obudzającą. Dodajmy że tak był żarłoczny, iż nieraz dla zapachu jadła z trybunału zchodził, a od stołu nigdy nie wstał nie obżarłszy się nad miarę.
Spał potém we dnie wszędzie gdzie siadł, aby po nocy czuwać przy kobietach, nad grą, którą namiętnie lubił.
Istota to była słaba i straszna słabościę swoją, bo dla niéj okrucieństwo nie było namiętnością potrzebującą nasycenia, ale rzeczą obojętną jak inne. Właściwie nie on panował, a raczéj ciżba ulubieńców pod jego imieniem.
Jego samego nie zbyt nawet szanowano, bo się trafiało, że go jeden potrącił, inny za togę schwyciwszy siedzieć zmuszał, a wszystko to uchodziło bezkarnie.
Lud głodny bezcześcił go na forum publicznie; on znosił to obojętnie, byle jadł do syta, bawił się z Messaliną i drzémał gdy mu sen powieki skleił.
Po téj rozpustnicy, któréj imię zostało na hańbę wiekową, Agryppina ujęła Claudyusza, panując pod jego imieniem.
Mińmy te czasy szkarad, których malować obszerniéj nic nas nie zmusza i skończmy śmiercią Claudyuszową. Dobiły go wreszcie żarłoczność, rozpusta i niepokój własnego domu, miotanego sporami nieustannemi otaczających go ludzi. Claudyusz, zachorzawszy od zbytkowania, pojechał do wód Sinuesskich dla poprawy zdrowia; Agryppina już była przygotowaną do pozbycia się go — szło jéj tylko o wybór trucizny [9], aby gwałtowność użytego środka nie wydała zbrodni zbyt jawnie. Dla przygotowania jéj wybrano sławną Locustę. Rzecz działa się tak jawnie, że dzieje przechowały najdrobniejsze szczegóły śmierci Cezara.
Claudyusz lubił bardzo grzyby, rydze szczególniéj, w nich to przyprawną truciznę przyniósł mu Halotus, który miał urząd krajczego i potraw kosztował.... Z razu jakoś skutku jadu nie poczuł Cezar, a że się obżarł bardzo i wyrzucił co pochłonął, Agryppina zlękła się aby trucizna nie była zasłabą... Użyto więc Xenofona lekarza, który piórkiem łechcąc po gardle, trucizny dozę podwoił....
Tak zmarł biédny żarłok, a ciało jego leżało martwe, gdy senat jeszcze zasyłał modły do niebios, prosząc o jego uzdrowienie, a Agryppina pracowała nad ubezpieczeniem następstwa władzy synowi swojemu Neronowi.
Trzeciego dopiéro dnia Idów październikowych, otwarły się o południu drzwi pałacu i wyszedł z nich młody Neron z Burrhusem, aby przygotowaną już i zapewnioną objąć władzę.
Sądzę, że z Claudyusza, z Agryppiny, z tych panowań co poprzedzają, można się już domyślać czém ma być Neronowe, czém sam Nero, przybrane dziécię Claudyusza, we krwi noszące zadatek okrucieństwa i rozpusty, wychowane na dworze, który zawczasu namiętności obudził i umysł oszalił; spadkobierca Augusta, Tyberyusza, Caliguli i niedołężnego męża Messaliny i Agryppiny.
