Germinal/Część siódma/Rozdział III
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Germinal |
| Wydawca | W. Podwiński |
| Data wyd. | 1906 |
| Druk | Drukarnia A. Koziańskiego w Krakowie |
| Miejsce wyd. | Lwów |
| Tłumacz | Franciszek Mirandola |
| Tytuł orygin. | Germinal |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
O trzeciej rozpoczął się zjazd. W biurze kontrolora, obok lampiarni siedział sam Dansaert. Zapisywał każdego zgłaszającego się górnika i polecał wydać mu lampę. Stosownie do obietnic na plakatach nie odmawiał żadnemu i nierobił żadnych uwag. Ujrzawszy jednak u okienka Stefana i Katarzynę drgnął, zaczerwienił się i otwarł już usta, by odmówić przyjęcia. Po chwili jednak namyślił się i poprzestał na drwiąco tryumfalnym uśmiechu. Ha, ha, pomyślał, więc pokonany i on... ten postrach wszystkich! Więc przecież Kompania coś może, gdy straszliwy przewrotowiec z Montsou przychodzi tu za pracą. Milcząc wziął Stefan lampę i poszedł wraz z przesuwaczką do hali zjazdowej.
Katarzyna bała się, że w hali zjazdowej górnicy rzucą się z obelgami na Stefana. Zaraz u wejścia ujrzała Chavala stojącego w grupie kilkunastu czekających na miejsce w klatce. Spostrzgłszy ją postąpił kilka kroków wściekły, ale na widok Stefana cofnął się? Udał, że drwi i wzruszył ramionami. Doskonale. Cóż mogło mu zależyć na tem, gdy inny zająć się zdecydował jeszcze ciepłe miejsce jego. I owszem, w ten sposób pozbywał się wygodnie dziewczyny. Jeśli tamten lubi resztki po nim,... to rzecz jego gustu. Ale w owych pogardliwych słowach kryła się zazdrość na nowo pobudzona. Oczy mu rozbłysły. Inni nie ruszyli się. Stali ze spuszczonemi głowami, spozierając jeno z podełba na przybysza. Potem przestali nań nawet patrzyć i przygnębieni stali u wylotu szachtu z kilofami w rękach wzdrygając się jeno od czasu do czasu skutkiem przeciągu jaki panował w hali zjazdowej.
Wreszcie klatka stanęła. Zawołano czekających, a Stefan z Katarzyną usiedli w pustym wózku, obok nich zaś zajął miejsce Pierron z kilku innymi. Ponad nimi siedział Chaval i Stefan słyszał jak mówił do starego Moqua, że dyrekcya bardzo źle czyni nie korzystając ze sposobności uwolnienia kopalni od awanturników, którzy są jej hańbą.
Ale stary stajenny popadł znów w zwyczajną swą psią uległość, nie gniewała go już śmierć jego dzieci, więc wzruszył jeno ramionami pojednawczo.
Klatka odczepiła się i zatonęła w ciemnościach szachtu. Nikt nie mówił. Nagle, gdy przebyto dwie trzecie drogi klatki poczęła straszliwie trzeć o ściany. Okucia żelazne trzeszczały, ludzi rzucało jednych na drugich.
— Tam do licha! — mruknął Stefan. — Czyż chcą nas zgnieść tutaj? Podusimy się jeszcze w tym przeklętym kominie. A mówią, że naprawili!
Ale klatką przebyła przeszkodę i spadała teraz w głąb wśród takiego deszczu, że górników znowu to zaniepokoiło. Więc porobiły się nowe szpary w szalowaniu?
Gdy spytano Pierrona, który pracował już od kilku dni, chcąc ukryć strach, któryby można było wytłumaczyć jako potępianie dyrekcyi... odpowiedział.
— Niema niebezpieczeństwa! Zawsze tak było Widocznie nie miano czasu pozatykać szpar.
Deszcz walił po dachu klatki, a gdy dostano się do najniższej galeryi zmienił się w istne oberwanie chmury. Żadnemu z dozorców nie przyszło do głowy zejść po drabinie i przekonać się co było przyczyną tego. Sądzono, że wystarczy pompa, a szpary zatka się nocy następnej. Miano dość roboty z reorganizacyą pracy, a inżynier postanowił, że przed udaniem się na miejsca pracy i wszyscy górnicy wezmą się narazie do naprawek najkonieczniejszych i odkopywania pozasypywanych tu i owdzie chodników. Spustoszenie było takie, że gdzieniegdzie na przestrzeni stu i więcej metrów musiano odnawiać stemplowanie. Na dole formowano oddziały po dziesięciu pod wodzą dozorców, a ci wskazywali miejsca najbardziej uszkodzone. Gdy zjazd się ukończył okazało się, że stanęło do pracy trzystu dwudziestu dwu, to jest mniej więcej połowa normalnej ilości przy zwyczajnym ruchu.
Chavala przyłączono do tego samego oddziału do którego należeli Stefan i Katarzyna. Nie stało się to przypadkiem. Ukrył się za innymi, a potem narzucił dozorcy do oddziału, w którym brak było właśnie jednego. Przeznaczono ich do odkopywania chodnika na końcu galeryi północnej, mniej więcej trzy kilometry od hali zjazdowej. Osypiska tamowało dostęp do pokładu Dix-huit pouces.
Zebrano się do usuwania rumowiska kilofami i łopatami. Stefan, Chaval i pięciu innych rozbijali je, a Katarzyna i dwaj pomocnicy toczyli wózki, aż do pochylni. Prawie nie rozmawiano, gdyż dozorca stał w pobliżu. Mimo to obaj kochankowie Katarzyny mało się nie wzięli za łby. Wbrew temu co mówił, że nie obchodzi go wcale, zajmował się nią Chaval ciągle i szturkał pokryjomu, do tego stopnia, że Stefan musiał mu zagrozić rozwaleniem szczęki, jeśli nie da jej spokoju. Mierzyli się wzrokiem, trzeba było ich rozdzielać.
Około ósmej przybył obejrzeć robotę Dansaert. Był w bardzo złym usposobieniu i napadł odrazo na dozorcę. Robota nie postępuje, wołał, należy stemplować w miarę posuwania się naprzód, taka robota nic nie warta! Potem poszedł oświadczywszy, że wróci z inżynierem. Czekał na Negrela od rana i wydziwić się nie mógł, czemu go dotąd niema.
Minęła znowu godzina. Dozorca kazał wszystkim stemplować strop. Nawet przesuwaczka i pomocnicy porzucili wózki, a znosili i podawali klocki drzewa. W tym oddaleniu oddział znajdywał się jakby na placówce bez kontaktu z innymi sztolniami. Kilka razy podniesiono głowy na odgłos jakby biegnięcia gromady ludzi, na dziwny jakiś hałas. Cóż to znowu? Zdawało się, że chodniki się opróżniają, a górnicy pędem biegną ku wyjazdowi. Ale hałas ustał po chwili, więc zacinano dalej klocki, a słuch głuszył łoskot młotków. Po długiej chwili wzięto się znów do usuwania gruzu.
Ale po pierwszym zaraz wózku wróciła Katarzyna i powiedziała z przerażeniem, że nikogo nie ma u dołu pochylni.
— Wołałam, — a nie odpowiedział nikt! Wszyscy widać uciekli.
Ogarnął wszystkich taki strach, że rzucili narzędzie i pobiegli. Mroziła im krew w żyłach myśl, że są opuszczeni, w największej głębokości kopalni i tak daleko od szachtu. Porwali jeno lampy i biegli jeden po drugim, naprzód mężczyźni potem Katarzyna i pomocnicy. Sam dozorca stracił głowę i przeląkł się, gdy wołając w różne chodniki, które mijali przekonał się, że były puste. Cóż za wypadek, wygnał stąd wszystkich? Przerażenie zwiększało jeszcze to, że nie wiedziano jakiego rodzaju jest nieszczęście, które wszyscy czuli. W pobliżu szachtu zamknął im drogę strumień wody. Odrazu sięgła im po kolana, nie mogli biegnąc więc brnęli z trudem prąc się naprzód, pędzeni strachem, że minuta spóźnienia może być przyczyną śmierci.
— Na Boga, szalownie popsute! — krzyknął Stefan — mówiłem, że poginiemy tutaj wszyscy.
Pierron od czasu zjazdu patrzył z niepokojem na płynącą wodę. Ody wraz z dwoma innymi wsuwał wózek w klatkę spadł mu na głowę słup wody, głusząc go i zalewając oczy. Ale większe jeszcze przerażenie ogarnęło go, gdy ujrzał, że dół szachtu leżący o dziesięć metrów jeszcze pod poziomem hali dolnej, napełniony jest wodą, która sięga już do mostu i biegnie po flizach żelaznych. Znaczyło to, że pompa nie wystarcza dla pokonania dopływu wody. Powiadomił Danserta, ale tenże zaklął i rzekł, że trzeba czekać na inżyniera. Dwa razy na to zwracał mu uwagę, ale prócz desperackiego wzruszenia ramionami nic nie uzyskał. Tak, woda przybierała, ale cóż on mógł na to poradzić.
Zjawił się Mouque wiodący Batailla do roboty. Ale musiał go trzymać obu rękami, gdyż potulne zazwyczaj zwierzę, stawało dęba, wyciągało głowę ku szachtowi i rżało z przerażeniem.
— Cóż ci to filozofie? — Niepokoi cię, że woda się leje? Chodź, to nie twoja sprawa.
Koń drżał na całem ciele, musiał go ciągnąć z całej siły, ku galery i jezdnej.
Równocześnie niemal ze zniknięciem w głębi galeryi Mouqua z koniem, w powietrzu rozległ się trzask, a potem huk walącego się w przepaść drzewa. Oderwała się partya szalowania i spadła w dwustu metrową głąb, obijając się o ściany szachtu. Pierron i inni ładownicy zdołali umknąć, dębowe belki strzaskały same jeno próżne wózki. Za deskami wpadł w głąb słup wody jakby ze stawu, którego szluzy otwarto. Dansaert chciał wyjechać, zobaczyć co się stało, ale w tej chwili runęła druga część szalowania. Widząc grozę położenia przestał się wahać i dał rozkaz wyjazdu. Posłał dozorców do sztolni, by zwołali górników.
Rozpoczął się nieopisany zamęt. Z każdej galeryi zbiegały grupy górników i rzucały się do klatek. Gnieciono się, duszono, zabijano niemal, by dostać się przed innymi. Kilku wpadło na myśl wyjścia drabinami, ale wrócili niebawem z wieścią, że ta droga już zamknięta. Wszystkich przerażało, że po przejściu jednych klatek drugie już nie zdołają zejść na dół, gdyż tymczasem szacht zostanie zatkany złomami rusztowania. U góry szalowania widać pękało dalej, gdyż dochodziły głuche łoskoty i coraz grubszym stawał się słup spadającej wody. Jedna klatka zepsuła się zaraz i nie chciała przejść pomiędzy potrzaskanemi belkami, druga tarła tak silnie, iż lina zerwać się gotowa była lada chwila. A na dole było jeszcze około stu ludzi, charczących, czepiających się paznokciami klatek, wpółzatopionych. Dwu zabiły spadające belki, trzeci, który się uczepił pod klatką spadł z wysokości pięćdziesięciu metrów i znikł pod wodą.
Dansaert usiłował zaprowadzić jakiś ład, porwał kilof i zagroził że rozbije głowę każdemu nieposłusznemu. Ustawiał w rząd, mówił, że ładowniczy wyjdą ostatni, załadowawszy wpierw hajerów. Ale nie zważano nań wcale. Odpędził bladego Pierrona od klatki, gdyż chciał wydostać się pierwszy i musiał go za każdym razem odpędzać policzkiem, ilekroć klatka stawała na dole. Ale i jemu poczęły szczękać zęby ze strachu, że za minutę może być zapóźno na ratunek. W górze widocznie pękało wszystko, bo na dół spadała woda słupem, a wraz z nią morderczy grad desek, belek i sztab żelaznych.
Biegło jeszcze paru górników do klatki, ale strachem owładnięty Dansaert wskoczył w wózek, pozwolił wejść Pierronowi i dał sygnał.
W tej chwili Stefan, Chaval i inni wydostali się z galeryi. Ujrzeli znikające klatki, rzucili się do nich, ale musieli się cofnąć gdy reszta szalowania runęła w tej samej chwili na dół. Szacht był zatkany, nie można było już spuścić klatki. Katarzyna łkała, Chaval klął. Pozostało na dole jeszcze około dwudziestu opuszczonych przez przełożonego górników. Stary Mouque, który nadbiegł co sił starczyło, trzymał jeszcze za uzdę Batailla. Obaj, starzec i zwierzę z osłupieniem patrzyli na przybierającą ciągle wodę, która sięgała już biódr mężczyznom. Stefan zacisnął zęby i stał bez słowa, trzymając na rękach Katarzynę, a reszta krzyczała nie odwracając oczu od czarnego otworu szachtu, skąd lała się woda, a skąd nie mogło im już przyjść ocalenie.
Dansaert wyskoczywszy z klatki ujrzał biegnącego do kopalni Negrela. Nieszczęściem pani Hennebeau, gdy jeno wstał z łóżka, zasadziła go do przeglądania katalogów z podarkami ślubnymi. Teraz dochodziła już dziesiąta.
— Cóż się dzieje? — wołał zdala.
— Kopalnia stracona! — odkrzyknął starszy dozorca.
Jąkając się, opowiedział, co się stało, a Negrel z niedowierzaniem wzruszał ramionami. Ale cóż znowu? Jakże całe szalowanie mogło spaść naraz? To przesada! Chciał się sam przekonać.
— Nikt przynajmniej nie został na dole? — spytał.
Dansaert się zmieszał.
— O nie... zapewne nikt. Miał nadzieję...chociaż mogło tam zostać kilku którzy się spóźnili.
— Więc do licha, czemużeś pan tutaj? — wrzasnął Negrel. — Czyż to słychane, by opuszczać ludzi!?
Kazał zaraz policzyć lampy. Rano wydano trzysta dwadzieścia dwie, teraz było ledwo dwieście pięćdziesiąt pięć. Ale wielu górników przyznało się, że zostawili swe lampy na dole, lub że im z rąk wypadły w ścisku i panice jakie tam panowały. Próbowano wywoływać nazwiska, ale nie można było i tak oznaczyć liczby nieobecnych. Jedni pobiegli już do kolonij, inni tak byli przerażeni, że nie słyszeli swych nazwisk, gdy je wywoływano. A przypuszczania każdego były inne. Może ich było dwudziestu, może czternastu... to jeno nie ulegało wątpliwości, że byli tam na dole ludzie. Ludzie, którzy się pochylili ponad szachtem, mimo szumu wody i trzasku belek, słyszeli ich krzyk rospaczny.
Negrel przedewszystkiem posłał po pana Hennebeau, a potem chciał zamknąć kopalnię. Na to drugie było już zapóźno, gdyż górnicy, którzy wyjechali rozbiegli się po największej części po koloniach i roznieśli taki popłoch, że za kilka minut kopalnię zapełniły kobiety, starcy i dzieci, wrzeszcząc, rwąc sobie włosy i łkając. Musiano tłum wyprzeć i ustawić kordon dozorców, by nie oblęgano szachtu i nie tamowano zabiegów ratunkowych. Wielu ocalonych nie poszło do domu, ale stali z wzrokiem utkwionym w czeluść z której umknęli ledwo z życiem. Kobiety podniecone pytały o nazwiska tych, którzy zostali na dole. Czy był ten a ten? Albo ten? Albo ten? Nikt nie wiedział, wszyscy drżeli i wrzeszczeli jak opętani. Tłum wzrastał szybko, wrzaski i płacz było słychać daleko, a tam na szczycie wału, w szopie ojca Bonnemorta siedział na ziemi Souvarine. Nie odszedł jeszcze, siedział i patrzył.
— Nazwiska! Nazwiska! — wyły kobiety głosami wpół zdławionemi przez łzy.
Negrel stanął przed nimi i rzekł ostro:
— Gdy się jeno dowiemy, ogłosimy nazwiska. Ale nikt nie zginął, wszyscy zostaną uratowani... Ja zjeżdżam na dół.
Tłum zamilkł i czekał zdumiony. Czyżby doprawdy inżynier odważył się spuścić na dół? On tymczasem kazał odpiąć klatkę i zastąpić ją beczką, a z obawy, że woda zagasi mu lampę, kazał drugą przyczepić pod beczką.
Dozorcy pomagali w przygotowaniach drżąc na całem ciele.
— Pan jedziesz ze mną, Dansaert! — rozkazał krótko Negrel.
Ale spojrzawszy na chwiejącego się na nogach Dansaerta ogłupiałego ze strachu, odsunął go na bok pogardliwym ruchem.
— Nie, wolę sam. Przeszkadzałbyś mi pan tylko!
Wszedł do beczki kołyszącej się u końca liny i w jednej ręce trzymając lampę, drugą pociągnął za sygnałowy sznur.
— Pomału! — krzyknął jeszcze maszyniście.
Maszyna ruszyła zwolna, Negrel znikł w otworze przepaści, skąd dochodziły jeszcze dzikie jęki nieszczęśliwych.
U góry zastał wszystko w porządku i skonstatował dobry stan szalowania. Chwiejąc się na linie, obracał się na wszystkie strony, obmacywał rękami i oświetlał ściany. Było tu tak mało szczelin, że woda nie gasiła lampy. Ale gdy spuścił się w głębokość trzystu metrów zgasła odrazu, jak przewidział, a woda wypełniła beczkę. Odtąd widzieć mógł już tylko tyle, ile zdołał dostrzedz przy świetle dolnej, wiszącej pod beczką. Mimo swej odwagi zadrżał na widok spustoszenia. Trzymało się jeszcze kilka desek, reszta wraz z całem rusztowaniem spadła. W ich miejscu ukazały się ogromne, czarne jaskinie, któremi płynął żółty zmieszany z wodą piasek, a nurty podziemnego, nieznanego żadnemu żeglarzowi morza spadały kaskadami jak przez otwarte upusty. Spuszczał się coraz niżej i widział coraz więcej otworów, a beczka tańczyła, podskakiwała bita prądem wody. Lampa dolna rzucała jeszcze czerwone błyski i przy tem oświetleniu szacht wydał mu się długą ulicą wiodącą przez olbrzymie, spustoszone kataklizmem miasto o tysiącznych, krzyżujących się ze sobą ulicach. Tutaj pomoc ludzka była niemożliwa. Jedną miał jeno jeszcze nadzieję, mianowicie tę, że zdoła uratować ludzi. Im więcej się spuszczał, tem lepiej słyszał ich krzyki. Wtem musiał pociągnąć za sygnał, gdyż nieprzezwyciężona przeszkoda zatamowała mu drogę. Pod nogami ujrzał chaotycznie skłębione bierwiona, rusztowania, deski, kloce i resztki pompy. Gdy ze ściśniętem sercem patrzył na tę przeszkodę, krzyki w dole nagle ustały. Zapewne nieszczęśnicy uciekli przed wzbierającą wodą w chodniki, albo może potonęli.
Negrel musiał w końcu dać sygnał, by go wyciągnięto. Ale nieco wyżej zatrzymał się znowu. Zdumiony był ciągle jeszcze katastrofą, której przyczyny nie mógł odgadnąć. Chciał sobie zdać sprawę i badał pilnie szalowanie. Zdziwiły go już przedtem nacięcia w drzewie. Lampa pod beczką rzucała ostatnie błyski, macał przeto rękami. I wyczuł bardzo dokładnie ślady piły, świdra, dłuta, całą straszliwą pracę niszczycielską. Widocznie katastrofa była obmyślaną. Badał ciągle, a w około niego z trzaskiem odrywały się belki i spadały w głąb wraz z wiązaniem. Jedna omal nie porwała go ze sobą. Odwaga go opuściła i na myśl o człowieku, który tego mógł dokonać, włosy powstały mu na głowie, jakiś odziedziczony, religijny strach przed złem oblał go zimnym potem. Zdawało mu się, że pośród tych cieni plącze się cień zbrodniarza i pyszni nadludzkim ogromem dzieła. Krzyknął i szarpnął jak szalony za linę sygnałową. Czas był najwyższy, bo o sto metrów wyżej spostrzegł, że szalowanie górne także się porusza. Tworzyły się szczeliny, uszczelnienie wypadało, i woda tryskała strumieniami. Była to już tylko kwestya czasu, kiedy szacht straci swe całe rusztowanie i zostanie zasypany.
Pan Hennebeau czekał nań na wierzchu pełen trwogi.
— No cóż? — spytał.
Inżynier nie mógł mówić, ściskało go w gardle. Zatoczył się wpółomdlały.
— Ależ nie sposób, by było tak źle! — wołał pan Hennebeau. — Nikt nie widział czegoś podobnego! Badałeś?
Negrel skinął głową i spojrzał podejrzliwie dokoła. Nie chciał mówić wobec dozorców, więc po chwili odprowadził wuja dziesięć kroków na bok i cofał się jeszcze dalej, jakby mu się to zdawało jeszcze za blisko. Potem powiedział mu do ucha, że kopalnię ktoś poderżnął i dogorywa. Dyrektor pobladł i począł też mówić cicho, jak każdy instynktownie czyni mówiąc o wielkich, nadludzkich zbrodniach. I na cóż było okazywać zresztą, że się drży jeszcze teraz przed dziesięcioma tysiącami górników Montsou? Potem, okaże się, czy należy opublikować zbrodnię. I szeptali ze sobą dalej przerażeni, że znalazł się człowiek, dość odważny, by zejść w głąb i tam narażając się ciągle na śmierć dokonać zniszczenia. Oni tej odwagi pojąć nawet nie mogli, ni uwierzyć w nią mimo dowodów, jak trudno uwierzyć opowiadaniom o ucieczce więźnia, przez okno na trzydzieści metrów wzniesione ponad ziemię.
Twarz pana Hennebeau, w chwili, gdy zbliżył się znów do dozorców drgała konwulsyjnie. Uczynił gest rospaczy i kazał opróżnić kopalnię. Opuszczono budynki w nastroju pogrzebowym, ostatniemi spojrzeniami, żegnając ogromne budowle stojące jeszcze, których jednak nic już uratować nie mogło.
Gdy dyrektor i inżynier ostatni wyszli z hali, powitał ich stojący w podwórzu tłum okrzykami:
— Nazwiska! Nazwiska! Chcemy nazwisk!
Pośród kobiet była też i Maheude. Usłyszawszy o katastrofie przypomniała sobie łoskot tej nocy. Lokator jej i córka wyszli i pewnie są tam na dole. Nawymyślawszy im znowu od nikczemnych tchórzów, których spotyka to, na co zasłużyli, przybiegła i stała w pierwszym szeregu drżąc ze strachu. Nie miała już wątpliwości, to co słyszała dokoła siebie, upewniło ją. Tak, tam na dnie była Katarzyna i Stefan. Jeden hajer widział ich. Co do innych, zdania były podzielone. Jeden z górników przysięgał, że wyjechał z Chavalem. Levague i Pierronka, mimo że żaden z ich blizkich nie był w niebezpieczeństwie lamentowały też, a Zacharyasz pokpiwający zawsze, wyjechawszy, jeden z pierwszych z płaczem objął ramionami matkę. Stał teraz przy niej, drżał jak ona i mówił z wielką serdecznością o siostrze. Nie chciał wierzyć, że została, pókiby tego oficyalnie nie usłyszał.
— Nazwiska! Nazwiska! — wołano.
Negrel zdenerwowany krzykiem, krzyknął głośno na dozorców.
— Każcie im być cicho! Człowiek może z wściekłości oszaleć. Nie znamy wcale żadnych nazwisk!
Minęła już godzina druga. W pierwszem przerażeniu nikomu nie przyszła na myśl stara kopalnia w Requillart. Pan Hennebeau kazał ogłosić, że ratunek rozpocznie się od tamtej strony. Wtem nadeszła wieść, że zagłady uszło jeszcze pięciu ludzi, wyszedłszy po wpół zgnitych drabinach, starego, opuszczonego szachtu drabinowego. Wymieniono starego Mouqua, co zdziwiło wszystkich, gdyż myślano, że dawno wyjechał. Opowiadanie uratowanych zwiększyło rospacz. Piętnastu górników nie mogło iść za niemi, gdyż zapadające chodniki rozdzieliły ich i zamknęły, a nie można im przyjść z pomocą, gdyż w Requillart woda sięga już dziesięciu metrów. Nareszcie dowiedziano się nazwisk i lamenty rozpoczęły się na nowo.
— Każcie im milczeć! — zawołał znów Negrel — i cofnijcie ich! W tył o sto metrów! Tu niebezpiecznie! Niebezpiecznie!
Wołał sam i wołali dozorcy, ale musieli toczyć walkę z biedakami. Myśleli, że stało się jeszcze coś więcej i odpędzają ich, by ukryć zabitych.
Dozorcy musieli tłumaczyć, że budynki kopalni zapadną się pod ziemię. Na to, zamilkli ze strachu i krok za krokiem dali się cofnąć, ale musiano podwoić ilość dozorców tworzących łańcuch ochronny, gdyż mimowoli, jakby przyciągani zbliżali się co chwila do miejsca katastrofy. Mnóstwo ludzi cisnęło się po ulicach, a ciągle przybywali nowi, wielu przybyło aż z Montsou. A siedzący na wale Souvarine, by zabić czas palił papierosy i nie spuszczał kopalni z oczu.
Teraz czekali wszyscy na to co nastąpi. Wszyscy zapomnieli o obiedzie, nikt się nie ruszył z miejsca. Po pochmurnem niebie ciągnęły zaróżowione chmury, za płotem Rasseneura, szczekał podrażniony obecnością tylu ludzi pies, a dokoła na polach buraczanych utworzyło się ogromne półkole ludzi, którego obwód wewnętrzny był oddalony sto metrów od murów kopalni, sterczącej jeszcze wszystkiemi budynkami w górę. Poprzez pootwierane okna widać było opustoszałe wnętrza. Zapomniany bury kot zwietrzywszy niebezpieczeństwo, czy poznawszy je po nieobecności ludzi, zeskoczył ze schodów i uciekł, ognie pod kotłami tleć jeszcze musiały, gdyż z komina wznosił się wąski pasek dymu. Na szczycie któregoś dachu skrzypiała w wietrze blaszana chorągiewka i to był jedyny odgłos dolatujący z przeznaczonych na zagładę zabudowań.
O drugiej wszystko jeszcze stało na swojem miejscu. Dyrektor, Negrel i inni inżynierowie stali przed tłumem dużą plamą czarnych surdutów i kapeluszy odcinając się od reszty. Inni nie ruszali się z miejsca, mimo, że kolana uginały się pod nimi, a podrażnieni i bezsilni wobec klęski, instynktownie zniżając głosy, jak przy łóżku umierającego szeptali od czasu do czasu ze sobą. Górne szalowanie musiało się oderwać, bo usłyszano łoskot jakby upadku z wysoka, poczem znowu nastała cisza. Rana rozdzierała się tymczasem coraz szerzej. Wewnętrzne załamywania się galeryj i chodników poczęły się coraz bardziej zbliżać do powierzchni ziemi. Negrela ogarnęła gorączka i wszedł w pusty obręb, z którego usunięto innych, ale go cofnięto. I na cóż narażać się? Nie mógł niczemu zapobiedz. Ale jeden stary hajer zdołał prześliznąć się. Pobiegł, aż do ogrzewali i wrócił spokojnie ze swymi sabotami.
Wybiła trzecia i jeszcze nic nie przerwało ciszy. Deszcz przemoczył wszystkich, ale nikt nie ustąpił ni krokiem. Pies Rasseneura począł znowu szczekać. Aż około pół do czwartej wstrząśnienie poruszyło ziemię. Voreux zadrżała, ale wszystko stało jak dawniej. Nagle nastąpiło drugie wstrząśnienie i głośny okrzyk wyrwał się z ust tłumu. Obmazana smołą sortownia zachwiała się i padła jak domek z kart wśród ogłuszającego trzasku belek, z których sypały się skry w chwili gdy się łamały. Od tej chwili ziemia nie przestawała drżeć i pękać. Następowały podziemne uderzenia, warczenie i syk jak przy wybuchu wulkanu. Pies wył teraz przeciągle, a z tłumu wydzierały się okrzyki przerażenia, za każdym hukiem. W kilku minutach spadł łupkowy dach wieży szachtowej i pękły mury hali i kotłowni. Potem hałas ustał i znowu nastała cisza.
Przez pół godziny stała tak kopalnia na poły rozwalona, jak po inwazyi hordy barbarzyńców. Nie krzyczano, tłum rozstąpił się jeno i czekał. Z pod gruzów sortowni wychylały się potrzaskane wózki i pogięte rynny i leje blaszane, najwięcej atoli gruzów leżało na miejscu niedawnej hali szachtowej, która teraz była jednem wzgórzem cegieł, sztab żelaznych, ankrów i pogiętych zapadłych w ziemię walców i osi. Na linie wisiała jeszcze jedna klatka, a pod nią stały wózki i kupa fliz żelaznych i drabin. Dziwnym trafem pozostała nietknięta lampiarnia i świeciły w niej poprzez szklane szyby szeregi lamp. Na tle rozsypanej w proch kotłowni stała nietknięta maszyna na swem kamiennym postumencie, połyskując srebrem i złotem swych części składowych. Stalowe jej ramiona zdawały się niezniszczalnemi, a wielka dźwignia wydawała się olbrzymim kolanem olbrzyma, leżącego w spoczynku na ziemi.
Pan Hennebeau nabrał znów nieco nadziei, gdy minęła bez dalszego wypadku godzina. Niewątpliwie skończyły się wewnętrzne kataklizmy i będzie można uratować maszynę i część budynków. Ale nie pozwolił się jeszcze zbliżać do kopalni. Chciał zaczekać jeszcze pół godziny. Oczekiwanie stało się dręczącem, nadzieja zdwajała trwogę, wszystkim serca biły żywo. Chmury gęstniejące spowodowały wcześniejszy zmrok i zmierzch padać począł na ponure resztki, które, jak się zdawało uszły zniszczeniu. Czekano od siedmiu już godzin bez ruchu bez jedzenia.
I nagle, gdy inżynierowie poczęli się ostrożnie zbliżać, odpędziły ich nowe wstrząśnienia. Rozległy się podziemne grzmoty podobne do niesłychanej kanonady. Padły ostatnie budynki. Wir jakiś porwał naprzód resztki sortowni i hali, kotłownia zapadła się bez śladu, padła też wieża mieszcząca pompę, jak człowiek trafiony kulą w serce. Potem ujrzano jak maszyna zrzucona z podstawy walczy ze śmiercią i wreszcie pęka na kawałki. Pochyliła się, podniosła kolano, jakby chciała wstać, ale legła w gruzach. Tylko trzydziestometrowy komin stał jeszcze, mimo, że trząsł się jak maszt miotanego burzą okrętu. Myślano, że popęka i w proch się rozsypie, ale nagle zapadł się w całej swej długości prosto w ziemię, jak olbrzymia stopiona świeca. Nie widać było ani końca piorunochronu.
Zginęła zła stwora żywiąca się co dnia mięsem ludzkiem i już nikt nie posłyszy teraz jej ciężkiego oddechu. Cała Voreux zapadła się w przepaść.
Tłum się rozbiegł na wszystkie strony, kobiety biegnąc zasłaniały rękami oczy. Strach rozwiał ludzi jak wiatr kupę liści. Jak krater wygasłego wulkanu, głęboko na piętnaście metrów rozciągała się przestrzeń zniszczona od drogi po kanał na szerokość przeszło czterdziestu metrów. Nie ocalało nawet podwórze, zapadły się olbrzymie rusztowania żelazne, mosty wraz z szynami, cały pociąg wózków i trzy wagony kolejowe, nie licząc zapasów drzewa, na które ścięto cały las, a które teraz połknęła ziemia niby wiązkę słomy. Na dnie krateru widać było jeno chaos belek, cegieł, żelaziwa, gruzu i jakieś czarne nieokreślone strzępy. A dziura powiększała się ciągle, tworzyły się szczeliny i ciągnęły daleko w pola. Jedna dotarła się do gospody Rasseneura, a fasada domu pękła. Czyż cała kolonia się zapadnie? Jakże daleko trzeba uciekać, by czuć się bezpiecznym w tym dniu okropnym?
Nagle wyrzucił Negrel okrzyk rospaczy, a pan Hennebeau cofnął się i zapłakał. Nieszczęście jeszcze nie było zupełne. Pękła jedna z tam, a woda kanału w kaskadach spłynęła do otwartych szczelin. Kopalnia wypiła rzekę... chodniki teraz na całe lata były zalane wodą. Wnet napełnił się krater i tam, gdzie rano jeszcze stała Voreux leżała kałuża brudnej wody, podobna do owych jezior, na dnie których śpią podobno zalane miasta. Nastała cisza, którą mącił jeno szum lejącej się w głąb ziemi wody kanału.
Souvarine siedzący na wale, który lekkich tylko doznał wstrząśnień, wstał teraz. Spojrzał po ludziach i dostrzegł srodze dotkniętych Zacharyasza i Maheude. Odwrócił się od płaczących, rzucił ostatni wypalony papieros, odszedł zwolna nie oglądając się i znikł w ciemnościach. Szedł gdzieś daleko, niewiadomo gdzie, spokojnie jak zwykle niósł w zanadrzu zniszczenie, a wszędy gdzie jest dynamit, którym można wysadzać miasta, burżuazya pozna jego obecność, gdy bruk ulicy zadrży pod jej stopami.
