[505]Rozdział XXXVIII
— Chodź, pójdziemy na wiec! — mówił Brissenden, osłabiony jeszcze przez krwotok, który napadł go przed półgodziną; był to już drugi krwotok
podczas ostatnich trzech dni. Nieodstępna szklanka
whisky, z której pociągał łyk po łyku, tkwiła
w drżącej ręce.
— A pocóż mi ten cały socjalizm? — zagadnął
Martin.
— Gościom dozwolone są pięciominutowe przemowy — namawiał chory. — Wstawaj i idź! Powiedz im, dlaczego jesteś wrogiem socjalizmu, powiedz, co myślisz o nich i ich etyce. Ciśnij im
w twarz Nietzsche’go i walcz o swoją wiarę. Poturbuj ich trochę, to dobrze zrobi. Zarówno ty,
jak oni potrzebujecie starcia poglądów. Eh, stary,
chciałbym cię widzieć socjalistą, zanim umrę. To
jedno może ci dać rację i cel istnienia. To jedno
może cię zbawić w czasach gorzkiego rozczarowania, które już nadchodzi.
— Nigdy nie mogę się dość nadziwić, że ty, ty
właśnie, jesteś socjalistą — przeciwstawił się Martin. — Tak bardzo nienawidzisz tłumu. I cóż u licha!
[506]w całej tej hołocie podoba się tobie, tobie, esteto!? — wskazał szklankę, którą Brissenden napełniał raz jeszcze. — Mam wrażenie, że nie socjalizm
to służy ci za zbawienie.
— Chory jestem, bardzo chory, — brzmiała odpowiedź. — Ale ty, to rzecz inna. Jesteś zdrów, i życie
przed tobą. Musisz się uzbroić, żeby jakoś dożyć.
Dziwisz się, dlaczego jestem socjalistą? Zaraz ci
wytłumaczę. Dlatego tylko, że socjalizm jest nieunikniony; dlatego, że obecny docna przegniły i irracjonalny ustrój nie może potrwać długo; dlatego,
że zapóźno już na twego „rycerza bez trwogi“.
Niewolnicy nie zechcą dlań pracować. Zbyt są liczni
i, chcąc niechcąc, powalą wspaniałego jeźdźca, zanim
zdoła wjechać w szranki. Nie ujdziesz im. Przełknąć musisz w całości moralność niewolniczego tłumu. Przyznaję, nie jest to smaczny kęsek. Ale nawarzyło się piwa i trzeba je wypić. Jesteś archidiluwjalnym zabytkiem, razem z twoim Nietzschem.
Przeszłość minęła nazawsze, i kłamie ten, kto twierdzi, że historja się powtarza. Rzecz prosta, nie pociąga mię tłum, ale cóż mam począć, biedne człowieczysko? Twój „rycerz bez trwogi“ jest zgoła
nieprawdopodobny, wolę zaś wszystko inne, niż dzisiejsze panowanie tchórzliwych wieprzy. No, ale
chodź, chodź, stary! Nie powinienem już pić; jeśli
tu sam zostanę, wstawię się bez wątpienia. Wiesz
przecie, co mówi lekarz, mój prześladowca? Mam
ochotę wystrychnąć go na dudka.
Był to niedzielny wieczór, i małą salkę zapełnili
[507]po brzegi miejscowi zwolennicy socjalizmu, przeważnie robotnicy. Mówca, jakiś bardzo inteligentny
żyd, wzbudził w Martinie podziw, a równocześnie
zaostrzył jego antagonizm. Chude, zgarbione plecy
i zapadła pierś tego człowieka świadczyły wyraźnie
o jego pochodzeniu z niewolniczego tłumu, i przed
oczyma Martina wyrosła odrazu wiekuista historja
słabych, występnych niewolników, buntujących się
przeciw pańskiej mocy człowieka o silnych rękach,
który panował nad tłumem zawsze i panować będzie
po wiek wieków. To mizernie wyrosłe stworzenie
ludzkie wydało się Martinowi symbolem, symbolem
całych litości godnych rzesz słabych nędznych i wydziedziczonych, co zgodnie z odwiecznemi prawami
natury giną w śmiertelnych zapasach o życie. To
odpadki. I niezależnie od ich sprytnej filozofji, od
ich zrodzonej wbrew woli skłonności do współdziałania, odrzuca ich Natura, wyróżniając człowieka silnego. Z nieskończenie obfitego posiewu życia,
który rzuca w swej hojności, przyroda wybiera jedynie ziarna najlepsze. Czyni to w podobny sposób
jak człowiek, co naśladując ją, hoduje rasowe konie i szlachetne gatunki melona. Bez wątpienia nie zaszkodziłoby, gdyby Stworzyciel kosmosu wybrał był
metodę lepszą; ale stworzenie, żyjące w danym
świecie, zgodzić się musi z rządzącemi nim prawami. Rzecz prosta, ofiary, ginące w walce o byt, skarżą się i protestują wniebogłosy tak, jak czynią to
wszyscy socjaliści, jak czyni mówca i jego tłumni a podnieceni słuchacze, nawet w tej chwili, kiedy
[508]zgromadzili się, by radzić o nowych sposobach ułatwienia ciężkiego żywota i oszukania praw natury.
Tak myślał Martin i tak właśnie przemówił, kiedy
Brissenden zmusił go, żeby „zadał im bobu“. Podszedł do estrady i, wedle zwyczaju, zwrócił się do
przewodniczącego. Mówić począł cicho, beznamiętnie, wstrzemięźliwie, porządkując myśli, zrodzone
w czasie przemówienia żyda. Każdemu mówcy
udzielano na meetingach zaledwie pięciu minut,
Martin jednak po pięciu minutach był właśnie
w pełnym biegu, doprowadziwszy zaledwie do połowy atak swój na socjalizm. Zdołał jednak wzbudzić zainteresowanie sali, która przez aklamację zażądała, by przewodniczący przedłużył Martinowi
czas przemówienia. Publiczność uznała widocznie, że ma przed sobą godnego współzawodnika, słuchała więc z napięciem, bacząc na każde słowo. Martin mówił gorąco i z przekonaniem, nie łagodząc
bynajmniej ataków na niewolników, moralność ich
i taktykę. Wyznawał też bez ogródek, że właśnie zebranych tu uważa za helotów. Przytaczał Spencera
i Malthusa, szkicował biologiczne prawa rozwoju.
— Tak więc — kończył, reasumując skwapliwie — żadne społeczeństwo, złożone z niewolników,
nie może być trwałe. Stare prawo rozwoju nie przestanie istnieć. W walce o byt, jak wykazałem, silny
i potomstwo silnego ma szanse zwycięstwa, słaby
zaś i potomstwo słabego, może jedynie niszczeć
i ginąć. W rezultacie wyłącznie silny i jego potomstwo utrzymują się przy życiu, to też siła każdego
[509]pokolenia wzrasta, dopóki trwa wyścig i walka.
Oto jest ewolucja. Wy zaś, niewolnicy — smutno
jest być niewolnikiem, przyznaję — marzycie o społeczeństwie, w którem prawa ewolucji przestałyby
istnieć, w którem słabi i nierozwinięci nie ginęliby
w walce, w którem każdy obywatel miałby prawo
jeść cały dzień, i wreszcie wszyscy silni i słabi kojarzyliby się i rozmnażali dowoli. I cóż z tego wyniknie? Przestanie wzrastać siła i wartość życiowa
pokoleń. Przeciwnie, zacznie się zmniejszać. Oto
jest nieubłagana Nemezys waszej filozofji niewolnictwa. Wasze społeczeństwo niewolników musi
słabnąć, kruszyć się i wreszcie rozsypać, tak jak
życia istot, co je tworzyć mają, rozkruszą się
i zmarnieją. Zważcie, mówię o prawach przyrody,
nie o sentymentalnej etyce. Społeczeństwo niewolników trwać nie może.
— A cóż pan powiesz o Stanach Zjednoczonych? — rozległ się okrzyk z widowni.
— O Stanach? Bardzo proszę! — zawołał w odwet Martin. — Trzynaście kolonij zrzuciło jarzmo
swoich władców i utworzyło tak zwaną Republikę.
Niewolnicy stali się panami samym sobie. Innych
panów nad tłuszczą nie było. Nie mogliście jednak
obyć się bez takich lub innych władców i przyjęliście pięść nowych panów, co powstali z pośród
was samych, już nie wielkich, dzielnych, szlachetnych ludzi, lecz chytrych a przewrotnych handlarzy
i lichwiarzy. Ci owładnęli wami na nowo — lecz nie
[510]otwarcie i szczerze, przemocą wydobytej broni, jak
uczyniliby rycerze bez trwogi i zdrady, lecz skrycie,
tajemnie, pochlebstwem, kłamstwem, oplątując
w sieci jak pająki. Kupili waszych niewolników-
sędziów, obałamucili waszych niewolników-prawodawców, wymyślili okrucieństwa straszliwsze niż
dawne niewolnictwo dla waszych synów i córek.
Dwa miljony waszych dzieci pracuje dzisiaj ciężko
w tej oligarchji handlarzy, zwanej Stanami Zjednoczonemi. Dziesięć miljonów was, niewolników, chodzi w strzępach i przymiera głodem.
Wracajmy jednak do punktu wyjścia. Starałem się wykazać kruchość niewolniczego społeczeństwa, gdyż społeczeństwo takie żyćby musiało wbrew
prawom przyrody. Już w chwili powstania poczęłoby chylić się ku upadkowi, zawierając w samym sobie bakterje rozkładu. Łatwo jest przeczyć prawu
ewolucji, ale gdzież jest inne prawo przyrody, co
podeprze waszą budowlę? Sformułujcie je. Może
już sformułowane? Proszę, słucham.
Martin schodził z estrady pośród nieopisanego
zgiełku. Kilkunastu mężczyzn zerwało się z krzeseł
i natarczywie domagało głosu. I kolejno jeden po
drugim, z entuzjazmem i wściekłą gestykulacją odpierali atak intruza, zachęcani namiętnemi oklaskami widowni. Był to wieczór szalony szaleństwem
umysłów, dzika walka o idee. Niektórzy mówcy
traktowali rzecz ogólnie, zasadniczo, większość jednak wręcz odpowiadała Martinowi. Bili weń pociskami nowych myśli i sformułowań, i otwierali mu
[511]dalekie perspektywy nie nowych praw przyrody, lecz nowego zastosowania praw starych. Traktowali
rzecz zbyt serjo, żeby zastanawiać się nad grzecznością, to też przewodniczący kilkakrotnie przywoływać ich musiał do porządku.
Przypadkowo na widowni znalazł się jakiś młokos reporterzyna, wysłany zapewne przez jakieś żądne nowin i sensacyj pisemko. Nie był to żaden
znakomity reporter, ale chłopak dość gładki i pełen
tupetu, nie tak jednak naiwny, żeby zbyt uważnie
przysłuchiwać się dyskusji. Napawał się zresztą
wygodnem złudzeniem, że sam stokrotnie przerasta
tych gadatliwych manjaków z proletarjatu. Przytem
żywił niezbędny respekt dla możnych świata, co
z wyżyn swoich dyktują nakazy narodom i prasie. Wreszcie, posiadał pewien ideał: osiągnąć doskonałość prawdziwego reportera — zrobić coś,
a nawet wielkie coś — z niczego.
Niebardzo wiedział, o czem mówiono. Ale to nic
nie szkodzi. Usłyszane słowo „rewolucja“ dało mu
klucz do prawdy. Niby paleontolog, co potrafi odbudować cały szkielet z jednej małej kostki reporterzyna zdolny był zrekonstruować całą mowę ze
słowa „rewolucja“. Uczynił tak owego wieczora,
a starał się usilnie. Ponieważ zaś wystąpienie Martina narobiło najwięcej hałasu, Martinowi więc
przypisał duchowe przewodnictwo zebrania, uczyniwszy główną osobę widowiska arcy-anarchistą
i zmieniwszy jego reakcyjny indywidualizm na najczerwieńszy, najbardziej zaciekle propagowany so-
[512]cjalizm. Młody reporter był artystą, zamaszystym
więc pendzlem podmalował tło rodzajowe: dzikookich, długowłosych mężczyzn, zdegenerowane typy
neurasteników, głosy drżące namiętnością, pięści
wzniesione do ciosu, a wszystko to przeplecione
krzykiem, wyciem, obelgami i przekleństwami rozjuszonej tłuszczy.
