Wikiźródła

Cyceron nauczycielem i wychowawcą Rzymian

>>> Dane tekstu >>>
Autor Jan Smereka
Tytuł Cyceron nauczycielem i wychowawcą Rzymian
Pochodzenie Eos R.38 zeszyt 4 s. 504-514
Data wyd. 1938
Druk L. Wiśniewski
Miejsce wyd. Lwów
Źródło Skany na Commons
Inne Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
Okładka lub karta tytułowa
Indeks stron
ODBITKA Z EOS, KWARTALNIKA KLAS. 1938
JAN SMEREKA
CYCERON NAUCZYCIELEM I WYCHOWAWCĄ RZYMIAN
LWÓW — 1938
Z DRUKARNI L. WIŚNIEWSKIEGO WE LWOWIE, UL. OSSOLIŃSKICH 16
pod zarządem Klemensa Preidla.

 Cyceron był przez całe życie człowiekiem niestrudzonej pracy, świadomej i twórczej pracy nad sobą i pracy dla państwa w pojęciu wspólnego, najwyższego dobra wszystkich uczciwych obywateli rzeczypospolitej rzymskiej. Wychowany na wielkich wzorach ojczystej przeszłości[1] i wszechstronnie wykształcony, wchłonął w siebie całą wiedzę humanistyczną, kojarząc harmonijnie w duszy kulturę grecką z czynną etyką republikańską zdobywców ówczesnego świata. Cyceron był nadto człowiekiem czynu pokojowego i zło wewnętrzne uważał zawsze za największe niebezpieczeństwo dla całości państwa, któremu poświęcił swe zdolności i uczucia. Nie była to krótkowzroczność polityczna lecz głębokie przekonanie syna wielkich rewolucji, wierzącego święcie w zjednoczenie narodowe pod patronatem senatu. Olbrzymia praca dla społeczeństwa i gorąca miłość ojczyzny Scypionów musiały też już niejako predystynować Cycerona do odegrania świadomej roli nauczyciela i wychowawcy Rzymian. I te powinność spełnił jedyny „ojciec ojczyzny“ rzeczypospolitej rzymskiej z takim samym zapałem i poczuciem odpowiedzialności wobec przyszłych pokoleń, z jakim dokonał stłumienia spisku Katyliny.
 Cyceron miał swój ideał wychowawczy[2], który starał się ucieleśnić w granicach możliwości w własnej osobie i dać młodemu pokoleniu z samego siebie wzór godny naśladowania. I jeśli z jednej strony największy mistrz formy nie jest na ogół odosobniony w swych dążnościach pedagogicznych, albowiem cała literatura rzymska miała zawsze na oku cele moralizatorskie i wychowawcze — to z drugiej strony stoi on zupełnie samotnie jako teoretyk i praktyk wymowy. Ideałem bowiem wychowawczym Cycerona jest wszechstronnie, głównie na wzorach greckich, wykształcony mówca, najlepszą zaś wychowawczynią jest szkoła wymowy, jako jedyna propagatorka ogólnego, uniwersalnego wykształcenia humanistycznego dla dobra państwa.
 Należy bowiem z naciskiem podkreślić, że Cyceron, podobnie jak jego ideał P. Cornelius Scipio Aemilianus, bohater trzeciej wojny punickiej, ma zawsze przed oczyma Greka epoki klasycznej, zespalającego ściśle wiedzę z czynnym życiem politycznym i że obok głębokiego entuzjazmu dla tego wszystkiego, co się mieści w słowie παιδεία, humanitas[3], żywi świętą wiarę w konsolidację wszystkich obywateli dobrej woli, dbających o dobro całego społeczeństwa rzymskiego. Cyceron całe życie pragnie kształcić siebie i swoich współobywateli; dla Rzymian i późniejszych wieków jest on najbardziej wszechstronnym przedstawicielem i popularyzatorem oświaty i artyzmu greckiego, co jest właśnie najgłówniejszą zasługą w jego wychowawczym ideale krasomówczym, oraz ojcem humanizmu i pisarzem-nauczycielem narodowym.
 Młodzież rzymska, a szczególnie jej część zdrowa i nieskażona zgubnymi wpływami przewódców przewrotów i zamachów stanu, garnęła się z uwielbieniem i miłością do wybijającego się i największego z czasem mówcy — a disertissimus Romuli nepotum, jak przez usta Katullusa nazywał go młody Rzym[4], który jako homo novus w braku znakomitych przodków musiał stawić przed oczy społeczeństwa samego siebie i ujawnić dzielność własnych zasług i czynów, pokochał młodych współobywateli i zwracał się do nich stale w żywym słowie i piórem, ponieważ dla nich pracował świadomie do końca znojnego życia, wydając taką masę mów, pism retorycznych i filozoficznych.
 Ponieważ sanację zła i niebezpieczeństwa wewnętrznego uważał Cyceron za najważniejszy nakaz chwili, więc stale przestrzegał i pouczał rodaków, jak powinni się zachować wobec wroga domowego[5]. Już w 80 r. jasno i wyraźnie przemawia w tej sprawie (Pro Sex. Roscio Amerino 154): „Homines sapientes et ista auctoritate et potestate praeditos, qua vos estis, ex quibus rebus maxime res publica laborat, iis maxime mederi convenit. Vestrum nemo est, quin intellegat populum Romanum, qui quondam in hostes lenissimus existimabatur, hoc tempore domestica crudelitate laborare. Hanc tollite ex civitate, iudices, hanc pati nolite diutius in hac re publica versari...“[6] W roku swego konsulatu (63 r.) nie przestaje podkreślać, w tych samych niemal wyrażeniach, postulatu chwili (De lege agraria I 26): „Nullum externum periculum est, non rex, non gens ulla, non natio pertimescenda est: inclusum malum, intestinum ac domesticum est. Huic pro se quisque nostrum mederi atque hoc omnes sanare velle debemus...“ - (Pro C. Rabirio 33): ..nullus est reliquus rex, nulla gens, nulla natio, quam pertimescatis: nullum adventicium, nullum extraneum malum est, quod insinuare in hanc rem publicam possit; si immortalem hanc civitatem esse vultis... nobis a nostris cupiditatibus, a turbulentis hominibus... a domesticis consiliis est cavendum...“ — i w zjednoczeniu ekwitów z senatorami widzi jedyny ratunek rzeczypospolitej (In L. Sergium Catilinam IV 15): „quam si coniunctionem in consulatu confirmatam meo perpetuam in re publica tenuerimus, confirmo vobis nullum posthac malum civile ac domesticum ad ullam rei publicae partem esse venturum“. Po powrocie z wygnania (sierpień 57 r.), gdy stał się w swej świadomości niemal symbolem bezwzględnego poświęcenia i cierpienia dla dobra ogółu obywateli i całości państwa, daje Cyceron głęboko przemyślane iz własnego doświadczenia czerpane wskazania młodzieży rzymskiej (Pro P. Sestio 51): Nam externa bella regum, gentium, nationum iam pridem ita exstincta sunt, ut praeclare cum iis agamus, quos pacatos esse patiamur... Domesticis malis et audacium civium consiliis saepe est resistendum eorumque periculorum est in re publica retinenda medicina... Quare moneo vos, adulescentes, atque hoc meo iure praecipio, qui dignitatem, qui rem publicam, qui gloriam spectatis, ne, si quae vos aliquando necessitas ad rem publicam contra improbos cives defendendam vocabit, segniores sitis et recordatione mei casus a consiliis fortibus refugiatis“.
 Nie wypływało to bynajmniej tylko z samochwalstwa byłego konsula, lecz było przede wszystkim usprawiedliwione wpojonymi od młodości zasadami[7]. Wszak sam Cyceron stwierdza to z poczuciem pełnej odpowiedzialności w mowie Pro Archia (14): „Nam nisi multorum praeceptis multisque litteris mihi ab adulescentia suasissem nihil esse in vita magno opere expetendum nisi laudem atque honestatem, in ea autem persequenda omnes cruciatus corporis, omnia pericula mortis atque exsilii parvi esse ducenda, numquam me pro salute vestra in tot ac tantas dimicationes atque in hos profligatorum hominum cotidianos impetus obiecissem“ — (30) „Ego vero omnia, quae gerebam, iam tum in gerendo spargere me ac disseminare arbitrabar in orbis terrae memoriam sempiternam“.
 Cyceron zresztą sam czerpał obficie z najwznioślejszych wzorów przeszłości ojczystej (De provinciis consul. 20): „quis me tandem reprehendet? Praesertim cum ego omnium meorum consiliorum atque factorum exempla semper ex summorum hominum factis mihi censuerim petenda“ — a sam był świadomy swego wychowawczego posłannictwa, uważając słusznie, że młodzież może brać z jego życia i czynów wzór godny naśladowania (Pro Cn. Plancio 90): ....quin etiam si me vis aliqua morbi aut natura ipsa consumpsisset, tamen auxilia posteritatis essent imminuta, quod peremptum esset mea morte id exemplum, qualis futurus in me [retinedo] fuisset senatus populusque Romanus“ — (Academica frg.[8] 5): „frangere avaritiam, scelera ponere, vitam suam exponere ad imitandum iuventuti“.
 Mając za sobą długoletnią służbę państwową, wypowiedział Cyceron w pięćdziesiątym roku życia swe credo polityczne i zakreślił w szerokich ramach program polityczny dla młodzieży rzymskiej. Mowa w obronie Sestiusza jest właśnie dlatego uwagi godną, że w niej pogromca Katyliny daje najwyrazistsze wskazania młodym obywatelom[9] w zakresie wewnętrznej polityki państwowej[10] (Pro P. Sestio 96): „Nimirum hoc illud est, quod de me potissimum in accusatione quaesisti, quae esset nostra natio optimatium, sic enim dixisti. Rem quaeris praeclaram iuventuti ad discendum nec mihi difficilem ad perdocendum, de qua pauca, iudices, dicam et, ut arbitror, nec ab utilitate eorum qui audient nec ab officio vestro nec ab ipsa causa P. Sestii abhorrebit oratio mea“ — (119) ...„Sed mihi sumpsi hoc loco doctrinam quandam iuventuti, qui essent optimates..“ — (136) „Sed ut extremum habeat aliquod oratio mea et ut ego ante dicendi finem faciam, quam vos me tam attente audiendi, concludam illud de optimatibus eorumque principibus ac rei publicae defensoribus, vosque, adulescentes, et qui nobiles estis, ad maiorum vestrorum imitationem excitabo, et qui ingenio ac virtute nobilitatem potestis consequi, ad eam rationem, in qua multi homines novi et honore et gloria floruerunt, cohortabor...“
 Wykład o optymatach, ich istocie i roli w rzeczypospolitej rzymskiej jest niejako testamentem politycznym byłego męża stanu i polityka-wychowawcy młodego pokolenia.
 Chociaż Cyceron uważał swe wszystkie mowy za utwory literackie i wydawał je z myślą o krasomówczym kształceniu młodzieży[11], która mogła w nich znaleźć najdoskonalsze wzory prozy retorycznej — nie żałował jednak czasu na dokładne przedstawienie całokształtu teorii wymowy. Ale nie tyle zależy Cyceronowi na przepisach i prawidłach stylistycznych, ile na ciągłym akcentowaniu konieczności uniwersalnego, encyklopedycznego wyształcenia mówcy. „Ac mea quidem sententia — pisze w De oratore I 20 — nemo poterit esse omni laude cumulatus orator, nisi erit omnium rerum magnarum atque artium scientiam consecutus. Etenim ex rerum cognitione efflorescat et redundet oportet oratio; quae, nisi sint ab oratore percepta et cognita, inanem quandam habet elocutionem et paene puerilem“. Tak wygląda ideał wychowawczy mistrza formy, mówcy-wychowawcy młodego pokolenia[12].
 Kiedy w ostatnich latach życia, stojąc z konieczności zdala od polityki, pracuje Cyceron z niezwykłym natężeniem sił nad spopularyzowaniem filozoficznej myśli greckiej wśród Rzymian, pragnie przede wszystkim kształcić młodzież[13] (De divinatione II 1): „Quaerenti mihi multumque et diu cogitanti, quanam re possem prodesse quam plurimis, ne quando intermitterem consulere rei publicae, nulla maior recurrebat quam si optimarum artium vias traderem meis civibus; quod compluribus iam libris me arbitror consecutum...“[14] — „Quod enim munus rei publicae afferre maius meliusve possumus, quam si docemus atque erudimus iuventutem? His praesertim moribus atque temporibus, quibus ita prolapsa est, ut omnium opibus refrenanda ac coërcenda sit. (5) Nec vero id effici posse confido, quod ne postulandum quidem est, ut omnes adulescentes se ad haec studia convertant. Pauci utinam! Quorum tamen in re publica late patere poterit industria“.
 A to confiteor Cycerona, oparte na zdrowej zasadzie wychowania elity duchowej w społeczeństwie, wiąże się ściśle z wielką wiązanką myśli pedagogicznych rozrzuconych obficie po pismach filozoficznych. Wszystkie te bowiem wskazania wychowawcze łączą się w jeden długi łańcuch wzniosłych i rozumnych zasad, tyczących się nauczyciela i ucznia. Wystarczy wskazać wśród wielu innych na takie miejsca, jak: (De finibus bon. et mal. III 65) „Impellimur autem natura, ut prodesse velimus quam plurimis in primisque docendo rationibusque prudentiae tradendis“ — (Cato maior 29) „An ne eas quidem vires senectuti relinquimus, ut adulescentes doceat, instituat, ad omne officii munus instruat? Quo quidem opere quid potest esse praeclarius?“ — (De officis I 123) „Senibus... danda opera, ut amicos et iuventutem et maxime rem publicam consiliis et prudentia quam plurimum adiuvent“ — (ibd. II 4, 6) „Facillime autem et in optimam partem cognoscuntur adulescentes, qui se ad claros et sapientes viros bene consulentes rei publicae contulerunt, quibuscum si frequentes sunt, opinionem afferunt populo eorum fore similes, quos sibi ipsi delegerint ad imitandum“[15].
 Praca Cycerona na polu filozoficznym wypływa z głębokiego przeżycia[16] wielkiego filhellena-wychowawcy młodego pokolenia.
 Niezależnie jednak od teorii i programów wychowawczych był Cyceron też faktycznym nauczycielem, by się tak wyrazić, praktykującym[17]. Z pewnością wielu młodych ludzi odwiedzało go w domu i słuchało skrzętnie jego rad i wskazówek, lecz sam wielki artysta słowa stwierdza, że obok Marka Krassusa udzielał nauki w zakresie wymowy Markowi Celiuszowi Rufusowi i to już zapewne przed 66 r., (Pro M. Caelio 9): „...hoc dicam, hunc a patre continuo ad me esse deductum — nemo hunc M. Caelium in illo aetatis flore vidit nisi aut cum patre aut mecum aut in M. Crassi castissima domo, cum artibus honestissimis erudiretur“. Ów Celiusz był ostro wychowywany przez ojca i jako mówca przyniósł swemu mistrzowi niezaprzeczoną chlubę, gdyż uchodził później za jednego z pierwszych mówców epoki[18] — ale należał do złotej młodzieży i zbyt oddawał się zabawom. Dlatego też Cyceron w dziesięć lat później musi usprawiedliwiać jego wybryki prawem „wyszumienia się“ i potęgą powabów młodości[19], co zresztą sam sprawdził na swym synu Marku[20].
 A wreszcie w starości, już w sześćdziesiątym roku życia, za czasów dyktatury Cezara, był poniekąd subtelnie zmuszony do udzielania nauki krasomóstwa najwybitniejszym współpracownikom uzurpatora. Było to zapewne w 46 r. Cyceron nie pokazywał się w senacie ani w domu Cezara. Dyktator jednak pragnął w jakiś sposób zabezpieczyć się przed wpływem wielkiego republikanina na społeczeństwo stolicy i wpadł na wcale dowcipny pomysł, który zastąpił w zupełności niemiłą inwigilację podejrzanej osoby. Oto wmówił w najznakomitszych ludzi ze swego otoczenia, aby korzystając z pobytu w Rzymie, starali się uzupełnić pewne braki swego wykształcenia w zakresie wymowy u mistrza epoki. Niezależnie jednak od oficjalnej nauki powinni gawędzić z Cyceronem jak najdłużej z pełną swobodą i wesołością, a niekiedy podzielić się z swym wodzem spostrzeżeniami i dowcipami starzejącego się mistrza słowa. I rzeczywiście Hircjusz, Dolabella, Balbus i Pansa[21] stali się uczniami Cycerona, który zresztą wcale nieźle czuł się w sytuacji niejako łacińskiego retora, jak widać to z jego listów. Wielcy stronnicy Cezara zapraszali go zresztą często do siebie i urządzali wystawne przyjęcia (Ep. ad fam. IX 16, 7, z Tusculanum w lipcu 46 r.): „Hirtium ego et Dolabellam dicendi discipulos habeo, cenandi magistros; puto enim te[22] audisse, si forte ad vos omnia perferuntur, illos apud me declamitare, me apud ilos cenitare“ — (ad fam. IX 18, z Tuscul. w lipcu 46 r.) „Cum essem otiosus in Tusculano, propterea quod discipulos obviam miseram[23], ut eadem me quam maxime conciliarent familiari suo, accepi tuas litteras[24] plenissimas suavitalis, ex quibus intellexi probari tibi meum consilium, quod, ut Dionysius tyrannus, cum Syracusis pulsus esset, Corinthi dicitur ludum aperuisse[25], sic ego sublatis iudiciis amisso regno forensi ludum quasi habere coeperim“ — (ad Att. XIV 11, 2. z Puteoli w kwietniu 44 r.) „Hic mecum Balbus, Hirtius, Pansa“ — (ibd. 12, 2, tamże) „Haud amo vel hos designatos, qui etiam declamare me coegerunt, ut ne apud aquas quidem acquiescere liceret. Nam id erat quondam quasi necesse, nunc, quoquo modo res se habet, non est item“ — (ibd. 20, 1, tamże) „Quod Hirtium per me meliorem fieri volunt, do equidem operam et ille optime loquitur, sed vivit habitatque cum Balbo, qui item bene loquitur... Cum Pansa vixi in Pompeiano“.
 Ale mimo te konieczne zajęcia pedagogiczne w późnym wieku, pozostał Cyceron zawsze wierny swym zasadom z młodości i nie zszedł nigdy z raz wytkniętej linii nauczycielsko-wychowawczej młodego pokolenia republikańskiego. Przez ciągłe propagowanie wszechstronnego wykształcenia krasomówczego i humanistycznego[26] oraz wychowania etycznego i państwowego w duchu republiki z czasów Scypionów dąży Cyceron[27] świadomie do sanacji wewnętrznych stosunków państwa rzymskiego. Nic to, że do końca życia usprawiedliwia się z swej pracy nauczycielsko-wychowawczej[28], bo Rzymianin czyn państwowy stawiał na pierwszym miejscu — lecz mimo to nie ustaje w tej pracy ani na chwilę, ponieważ jest człowiekiem czynu pokojowego, żywi w duszy ideały helleńskie i wierzy w młodzież rzeczypospoolitej (Philippica II 20): ..tantum dicam breviter... me nec rei publicae nec amicis umquam defuisse, et tamen omni genere monimentorum meorum perfecisse, ut meae vigiliae meaeque litterae et iuventuti utilitatis et nomini Romano laudis aliquid afferent“ — (ibd. 113) „Habet populus Romanus ad quos gubernacula rei publicae deferat... Habet quidem certe res publica adulescentes nobilissimos, paratos defensores: quam volent illi cedant otio consulentes, tamen a re publica revocabuntur“ — (ibd. X 18) „Potest igitur stare res publica freta veteranis sine magno subsidio iuventutis? Quos quidem vos libertatis adiutores complecti debetis, servitutis auctores sequi non debetis“.
 A od myśli wychowawczych Cycerona do czynu pedagogicznego Augusta[29] i jego następców droga już całkiem była bliska, zwłaszcza że jedyny „ojciec ojczyzny“ republikańskiej Romy mówił też wiele o fizycznym, wojskowym głównie, wychowaniu młodzieży[30]. Pierwszy cesarz rzymski zorganizował związek młodzieży (iuventus) dla wspólnych ćwiczeń i pragnąc dać państwu zdrowe na ciele i duchu pokolenie. August sam objął prezesurę tej instytucji — i odtąd cesarze rzymscy byli principes iuventutis[31].

ARGUMENTUM
De Cicerone Romanorum educatore et praeceptore.

 M. Tullius Cicero, omnium rerum magnarum atque artium scientiam consecutus, cum domestica mala maxima rei publicae pericula duceret, omnibus scriptis, quae publici iuris fecit, id usque spectavit, ut et cives suos doceret et imprimis iuventutem Romanam meliorem redderet. Ipse praeterea consul se oplimum exemplar ad imitandum praebuit. Sub vitae finem rhetoris quoque Latini officio functus est Caesarisque amicis praecepta oratoria explicavit.
 Auctor totam quaestiunculam multis ipsius Ciceronis verbis illustrat partesque eiusdem tamquam praeceptoris, quas magistratus, orator, rhetor, philosophus suscepit, demonstrat.




  1. ↑ Por. też: Fr. Dornseiff, Literarische Verwendung des Beispiels. Bibl. Warburgvorträge 1924-5, Lipsk 1927, str. 206 nn.; Fr. Solmsen, Die Theorie der Staatsformen in Ciceros de re publica I, Philol. 1933, str. 330 n. (o exempla domestica); F. Fürst, Die Bedeutung der auctoritas im privaten und öffentlichen Leben der römischen Republik. Diss. Marburg 1934, str. 74 n. (o autorytecie historii); R. Gnauk, Die Bedeutung des Marius und Cato maior für Cicero. Diss. Lipsk 1936, str. 5 nn.
  2. ↑ Por. Fr. Bizon, Wychowawczy ideał Cycerona (Sprawozd. gimn.), Nowy Sącz 1893, str. 11 n.: G. B. Gerini, Die pädagogischen Ideen Ciceros, Torino Paravia 1914, str, 10 nn.
  3. ↑ Por. też artykuł Heinemanna w R.-E. Supplbd. V str. 303 (s. v.).
  4. ↑ Por. K. Morawski, M. Tullius Cicero, jego życie i dzieła, Kraków 1911, str. 146.
  5. ↑ Ciekawe byłoby wykazanie, odkąd i w jakim zakresie mówi się w literaturze rzymskiej o mala domestica; częściowo porusza ten problem J. Vogt, Ciceros Glaube an Rom, Stuttgart 1935, str. 34 nn.
  6. ↑ Z konieczności przytaczam tylko najważniejsze wyjątki z pism Cycerona.
  7. ↑ Por. też W. Kroll, Die Kultur der ciceronischen Zeit, Lipsk 1933, t. I, str. 40.
  8. ↑ Nonius p. 104 Exponere pro exempla boni ostentare. Cicero Academicis lib. II.
  9. ↑ Przed nim Hortenzjusz przemawiał, a Cyceron jego mowę poleca młodzieży (14): „De quo quidem tribunatu ita dictum est a Q. Hortensio, ut eius oralio non defensionem modo videretur criminum conlinere, sed etiam memoria dignam iuvenluli rei publicae capessendae auctoritatem discipli namque praesceribere“.
  10. ↑ Por. też O. Plasberg, Cicero in seinen Werken und Briefen, Lipsk 1926, str. 89.
  11. ↑ Por. choćby M. Schanz-C. Hosius, Geschichte der römischen Literatur, Monachium 1927, t. I4, str. 541.
  12. ↑ Por. np. De natura deorum (II 148): „Iam vero domina rerum, ut vos soletis dicere (sc. Academici), eloquendi vis, quam est praeclara quamque divina! Quae primum efficit, ut ea, quae ignoramus, discere et ea, quae scimus, alios docere possimus“. A sam Cyceron tu wzorem: wszak uczył się wymowy w zakresie całości nauk humanistycznych i sam uczył świadomie innych. Cyceron starał się też usilnie zawrócić z drogi attycyzmu M. {Roz|Juniusza Brutus}}a, któremu poświęcił kilka pism swoich (Ad Att. XIV 20, 3); spodziewał się bowiem, jak i inni republikanie, że rzekomy potomek tego, który królów ongiś wypędził z Rzymu, dokona wielkiego czynu i przywróci autorytet senatu. Również i Kornificjusza starał się pozyskać przez dzieło Orator (Ad Att. XII 19, 2).
  13. ↑ W De officiis II 45 mówi wyraźnie Cyceron, że dzieło to napisał dla całej młodzieży (nietylko dla syna).
  14. ↑ I wymienia nast. dzieła: Hortensius, De finibus, Tusculanae disp., De nat. deor., De re publ. (i dzieła retoryczne).
  15. ↑ Por. też De officiis I 117 nn. (o wyborze zawodu) i II 44—51 (o obowiązkach młodzieży).
  16. ↑ Jego filozofia nie jest teorią lecz przeżyciem, a z tego przeżycia wypływa jego filozoficzna działalność.
  17. ↑ Por. Kwintylian, Inst. or. XII 11, 6: „Quid porro est honestius quam docere quod optime scias? Sic ad se Caelium deductum a patre Cicero profitetur, sic Pansam, Hirtium, Dolabellam in morem praeceptoris exercuit cotidie dicens audiensque“ — Swetoniusz, De gramm. 25, 3: „Cicero ad praeturam usque etiam Graece declamitavit, Latine vero senior quoque et quidem cum consulibus Hirtio et Pansa, quos discipulos et grandis praetextatos vocabat“.
  18. ↑ Por. Kolumella I praef. 30; Tacyt, Dialogus 17; Kwintylian, Inst. or. XII 10, 11; Pliniusz, Epist. I 20, 4.
  19. ↑ Por. Pro Caelio (28): „Datur enim concessu omnium huic aliqui ludus aetati et ipsa natura profundit adulescentiae cupiditates: quae si ita erumpunt, ut nullius vitam labefactent, nullius domum evertant, faciles et tolerabiles haberi solent“ — (41) „Multa enim nobis blandimenta natura ipsa genuit, quibus sopita virtus coniveret interdum: multas vias adulescentiae lubricas ostendit...“ — (43) Ac multi et nostra et patrum maiorumque memoria, iudices, summi et clarissimi cives fuerunt, quorum cum adulescentiae cupiditates deferbuissent, eximiae virtutes firmata iam aetate exstiterunt“.
  20. ↑ Który jednak mu „się nie udał“.
  21. ↑ Aulus Hirtius, zaufany przyjaciel Cezara i kontynuator jego Pamiętników, był konsulem w 43 r.; P. Cornelius Dolabella, zięć Cycerona i trzeci mąż Tulii, był konsulem w 44 r.; L. Cornelius Balbus był zaufanym doradcą Cezara zwłaszcza w sprawach finansowych; C. Vibius Pansa był konsulem w 43 r. Także C. Cassius, pretor z 44 r., jeden z późniejszych morderców Cezara, słuchał Cycerona (por. Ep. ad fam. VII 33, 2 z 46 r.).
  22. ↑ Adresatem jest L. Papirius Paetus, bardzo wykształcony przyjaciel Cycerona i znany bogacz.
  23. ↑ Cezar wrócił 25 lipca, a Hircjusz i Dolabella wyjechali naprzeciw niego. Cyceron, jako ich nauczyciel, miał więc ferie.
  24. ↑ W 343 r. został wypędzony z Syrakuz i, jak się zdaje, po powrocie do Koryntu zaczął uczyć wymowy.
  25. ↑ W 343 r. został wypędzony z Syrakuz i, jak się zdaje, po powrocie do Koryntu zaczął uczyć wymowy.
  26. ↑ Olbrzymim postępem w hellenizacji rzymskiego wykształcenia było to, że Cyceron najważniejszą wiedzę i naukę grecką przeszczepił na grunt rzymski.
  27. ↑ W zakresie literatury większą dumą napawał Rzymian Cyceron aniżeli nawet Wergiliusz — i sami Grecy musieli uznać jego wielkość. Prawdopodobnie Apoloniusz Molon przepowiedział to Cyceronowi, że zakwestionuje pierwszeństwo Greków w dziedzinie literackiej (Plutarch, Cic, 4 E.).
  28. ↑ Por. choćby (Orator 141): „Sed si profilear quad utinam possem! me studiosis dicendi praccepla et quasi vias, quae ad eloquentiam ferrent, traditurum: quis tandem id iustus rerum existimator reprehendet? — (De officiis II 3) „Cum antem res publica, in qua omnis mea cura, cogitatio, opera poni solebat, nulla esset omnino, illae scilicet litterae conticuerunt forenses et senatoriae. (4) Nihil agere aulem cum animus non posset, in his studiis ab initio versatus aetatis existimavi honestissime molestias posse deponi, si me ad philosophiam rettulissem...“
  29. ↑ Por. też A. Klotz, Phil. Woch. 1922, str. 226 (w rec. dzieła: T. Petersson, Cicero, a biography. Univ. of California Press. Berkeley 1920): „Cicero hat die Bedürfnisse des römischen Volkes tiefer erkannt als Caesar. Durch die Synthese beider Anschauungen hat dann Augustus seine Herrschaft begründet“.
  30. ↑ Por. choćby Cato 16 i Tuscul disp. II 34; nadto K. Huber, Theorie der gymnischen Erziehung bei den Römern. Diss., Monachium 1934 s. v. Cicero.
  31. ↑ Myśl napisania tego (może nieco skondensowanego) artykułu nasunęła się w czasie kompozycji naukowo-popularnej monografii o Cyceronie. Temat, który starałem się tu przedstawić, nie został dotychczas opracowany, jakkolwiek o pedagogicznych ideach Cycerona istnieją dwie rozprawy cyt. wyżej (uw. 2). Należy dodatkowo zauważyć, że dla celów szkolnych, ze względu na wysokie wartości i aktualność zagadnień, byłby potrzebny taki zeszyt, ilustrujący na tych właśnie przykładach role Cycerona jako nauczyciela i wychowawcy młodzieży rzymskiej.





Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Jan Smereka.
Źródło: „https://pl.wikisource.org/w/index.php?title=Cyceron_nauczycielem_i_wychowawcą_Rzymian&oldid=2996155”