[63]AKT PIERWSZY
Izba SZEMUSA RUY. W głębi, w środku ściany — drzwi; po prawej ich stronie — okno; po drugiej wisi ołtarzyk z Matką Boską. Na prawo drzwi, prowadzące do komory, na lewo kominek, na nim słaby ogień. Przez okno widać w półmroku i mgle tonący las dębów, jodeł, leszczyny i jarzębiny. MAIRE pilnuje TEIGA, który napełnia garnek wodą. Teig staje naraz, jakby nadsłuchując, i wylewa trochę wody na podłogę.
MAIRE. Niezdaro!
TEIG. Matko, pies wyje na dworze
I szara kokosz trzepoce się w kojcu;
Przedziwne rzeczy dzieją się na świecie
W tych czasach głodu: na rozstajnych drogach
Pod Tubber-vanach jakowaś kobieta
Spotkała chłopa o kłapiastych uszach,
Które się chwiały nijak błony gacka.
MAIRE. Szemus się spaźnia.
TEIG. A pod Carrick-orus,
Przy cmentarzysku, jeden owczarz spotkał
[64]
Chłopa, co nie miał gęby, ócz ni uszu —
Twarz — bryła mięsa; widział go wyraźnie
W świetle miesiąca.
MAIRE podchodząc do ołtarzyka. Spraw, Niepokalana,
By Szemus wrócił zdrów z strasznego boru;
Chroń go od wilków; Szemus jest niebaczny;
A chroń go także od leśnych upiorów,
Co się skradają po drogach i zwodzą
Posępnookie dusze świeżo zmarłych
I tych, co żywi, ale giną z głodu.
Chroń go, Przeczysta Dziewico!
TEIG. Gdzieś w dali —
Zda mi się — słyszę dźwięki harf i bębny.
(Ktoś puka do drzwi.)
MAIRE. To Szemus wraca.
TEIG. Chyba lepszą dzisiaj
Przynosi strawę, niż ta chuda wrona,
Którą nam przyniósł wczoraj.
(MAIRE otwiera drzwi, SZEMUS wchodzi z ubitym wilkiem na plecach.)
MAIRE. Późno wracasz;
Nie spieszno-ć było; lubisz pogawędki
Z kimbądź po drodze; wiesz, jakie mnie straszne
Sny niepokoją, jak ciągle się modlę.
A ty od rana legasz na pagórkach,
[65]
Lub na przecznicach stajesz, z kim się zdarzy,
I język sobie wycierasz strasznemi
Czasami głodu.
SZEMUS. Ano kłóć się ze mną!
Macie wieczerzę!
(Rzuca wilka na stół.)
Zawszeć wilk jest lepszy,
Niż ścierwo wronie. Łaziłem dzień cały:
Myszy i szczury i jeże — to wszystko
Snadź wyzdychało, anim też jednego
Trzepotu skrzydeł nie usłyszał w puszczy,
Choć stopy moje grzęzły po moczarach,
Chociaż w powiędłych topiłem się liściach.
Teraz dopiero spostrzegłem to wilcze
Pod węgłem pustej obory: tym łukiem
Ubiłem zwierza.
MAIRE. Chwalić świętych Pańskich!
(Po chwili.)
Czemu to psisko tak dziś wyje?
SZEMUS. Czemu?! —
Słyszał, żem wrócił, i węszy jedzenie.
TEIG. Tymczasem tedy nie zginiemy z głodu!
SZEMUS. A jakie macie dotychczas zapasy?
TEIG. Pół worka mąki i pół garnka mleka.
[66]
SZEMUS. I kurę Maiwę.
MAIRE. Zanim powróciłeś,
Straszne hałasy wyprawiała w kojcu.
Cóż tak łopoce w okno?
TEIG. Dwa puszczyki
Mignęły w oknie i biją skrzydłami,
Odkąd pies wyje.
SZEMUS. Cicho! cicho! cicho!
(Nakłada strzałę na łuk i podchodzi ku drzwiom. Naraz słychać odgłos
muzyki.)
Już ich tu niema. Jakiś pan czy pani
Z harfą i bębnem błąka się po lesie,
Teig, rzuć wilka — tam, na górną półkę,
Potem drzwi zamknij.
(TEIG idzie z wilkiem do śpiżarni, wraca i zamyka drzwi za sobą.)
Siądź teraz na ławce,
I głośno z twarzą narzekaj pobladłą,
I głowę trzymaj zwisłą na kolanach.
(Otwiera drzwi od dworu.)
Witajcie, państwo, w moich progach: ongi
Niejedna ludzka deptała je stopa —
Dziś chyba ślimak, lub ptactwo tu wchodzi,
I nasze, z głodu trzęsące się nogi.
(Wchodzą: KSIĘŻNICZKA KASIA, ALEEL z prostokątną harfą w ręku, OONA, i grupka fantastycznie ubranych grajków.)
[67]
KSIĘZNICZKA KASIA. Jesteście głodni?
TEIG od kominka. Miłościwa Pani!
Padłem i leżę pod progiem, jak pieniek;
Już od dni czterech skórki-m nie miał chleba.
(KSIĘŻNICZKA KASIA wysypuje z sakiewki pieniądze na stół.)
KSIĘZNICZKA KASIA. Dałabym więcej, ale więcej nie mam;
W niejednej chacie byliśmy już dzisiaj;
Jeśli przyjdziecie do mnie jutro rano,
Dam dwakroć tyle; jestem panią zamku
Opuszczonego od dawna w tych lasach.
MAIRE. A więc to pani jest księżniczka Kasia?
Witam cię, pani, pod mą biedną strzechą —
Ciebie i twoich; może usiąść raczysz
Tutaj, przy ogniu, ażeby się rozgrzać.
KSIĘZNICZKA KASIA. Trzeba nam wrócić do leśnego dworca
Przed chłodem nocy.
(GRAJKOWIE stroją narzędzia muzyczne.)
Nie łaj mnie, poczciwa
Moja kobieto, za bęben i harfę.
Przed grozą dni tych rozkaz mam uciekać,
W śpiewie się chronić i słodkiej muzyce,
Jeśli ze smutku nie mam zejść do grobu.
Zmyliłam drogę, a pieśniarz Aleel,
Który powinien znać te ciemne bory,
Bośmy go na ich spotkali okrańcach,
[68]
Gdzie się przechadzał i śpiewał, jak szumne
Odmęty morskie, — tak się wśnił głęboko
W sny o straszliwych klęskach naszych czasów,
Ze nam pomocy żadnej dać nie może.
MAIRE podchodzi z nią ku drzwiom.
Za tą leszczyną jest cienista ścieżka,
Która prowadzi do twojego, pani,
Wielkiego dworca w tych lasach nieszczęsnych.
ALEEL. Zamknijcie drzwi te, odgródźcie te bory —
Przed półgodziną gdyśmy je rzucili,
Nad głową naszą dwa wielkie puhacze
Puhały wieści o przedziwnych klęskach,
Które nas mają nawiedzić. Graj, harfo!
Bo choć świat cały jednym zda się jękiem,
Wszystkiem, cokolwiek żywie pod księżycem,
Władnie muzyka; a grajcie nam piosnkę:
„Wicher powiewa od brzegów Cummenu“.
(Śpiew.)
Ukój się, ukój, serce smagane;
Chowaj przed światem miłości ranę,
Niech pieśń ją skryje dźwięcząca.
Ten, co swą wolą nad wszystkiem włada,
Przywarł drzwi strągi, gdzie gwiazdek stada,
Gdzie widmo błędnego miesiąca.
(Wychodzi ze śpiewem na ustach; z nim razem KSIĘŻNICZKA, OONA i GRAJKOWIE.)
[69]
MAIRE zamyka drzwi na rygiel.
Jeśli bogatych i uczonych ludzi
Odbiega spokój, jeżeli się boją
Leśnych widziadeł, to wolno ubogim
Zamknąć na rygiel drzwi i zmówić pacierz
Przy świętym ogniu...
(Szemus liczy pieniądze i dzwoni jedną monetą po stole.)
SZEMUS. Popatrz — Matka Boska,
Ukołysana wiewem nieśmiertelnych
Skrzydeł, zapadła w drzemkę i nie słyszy
Prośby ubogich; byłem u Małgochy
Nolan — od szczawiu gębę ma zieloną
I od lebiody — dziewięć dni tak żyła.
Teraz ją budzą.
MAIRE. Muszę ją odwiedzić
W najbliższym czasie; chaty naszych ojców
Na temże samem graniczyły polu.
SZEMUS. Pan Bóg się zdrzemnął razem z Matką Boską,
Pomęczyły ich modły i gromnice;
A za to szatan z dzieży swej głód sieje —
Myślę go prosić, aby stół ten okrył
Czerwonem złotem. Chcesz, abym to zrobił,
Teig?!
TEIG. Ja nie, mój ojcze!
[70]
MAIRE. Szemus, Szemus —
Może twa dusza pomodlić się zdoła
Na przekór ustom twoim...
SZEMUS. Dwie korony
Pensów dwadzieścia.
MAIRE. Co to — jarzębina?
SZEMUS podnosi gałąź ze stołu.
Kołysał mi się na plecach, więc wziąłem
Gałąź jarząbczą, przywiązałam do niej
Zwierza — i takem go przyniósł.
MAIRE odbiera mu gałąź. Szemusie!
Chcesz spalić świętą gałąź jarzębiny,
Co moc uroczną ma przeciw złym duchom
I wszelkim zmorom? Ty nie wiesz, czem były
Te dwa puhacze, któreśmy widzieli.
Różne majaki mieszkają w tym lesie,
Mogące przybrać kształty, jakie tylko
Im się uwidzi, a myśmy tej nocy
Nie mieli mleka, aby dobre duchy
Zjednać dla siebie. A zasię Aleel,
Co miał rozmowę z samym wielkim Widem,
Same li dzisiaj przepowiada klęski.
(Kładzie gałąź jarzębiny na stołku.)
SZEMUS. Jabym wieczerzę swoją jadł z tym samym —
Widzisz — humorem, choćby przy kominku
[71]
Siedział sam Puka, wił lub ziemnik jaki
I ręce sobie zacierał nad ogniem.
(Dzwoni inną monetą po stole. Szmer kroków za drzwiami.)
MAIRE. Kto tam odgadnie, coś za zło wprowadził
W nasz dom, Szemusie. Strach mnie dziwów leśnych.
(Ktoś puka do drzwi.)
Nie trza otwierać.
SZEMUS. Ano dwie korony
I tych dwadzieścia pensów to za mało,
By zapchać dziurę, w której głód się szasta.
(Ołtarzyk spada na ziemię.)
MAIRE. Patrz!
SZEMUS kopnięciem rozbija ołtarzyk na kawałki.
Matka Boska zdrzemnęła się trochę,
A jej domostwo rozbite na trzaski.
MAIRE. Zlituj się, Maryo! Matko Boża!
(SZEMUS otwiera drzwi, w których staje DWÓCH KUPCÓW. Maja złote obrączki na czołach, na plecach wory.)
PIERWSZY KUPIEC. Macie
Jakową strawę?
SZEMUS. Dla tych, którzy dobrze
Mogą zapłacić.
[72]
DRUGI KUPIEC. Bogaci my kupcy,
Chodzim po świecie za towarem.
SZEMUS. Wejdźcie,
Wejdźcie, szlachetni panowie.
MAIRE. Nie wchodźcie!
Zaledwie dla nas wystarczy tej strawy.
PIERWSZY KUPIEC. Toć macie wilczę w śpiżarni na półce.
(Wchodzą.)
SZEMUS. Raczcie, panowie, wybaczyć mej żonie —
Nie zna się wcale na godnościach — jest też
Na pół szalona z ciągłej samotności.
A skąd wiadomo, żem przyłapał wilka?
Przednie jedzenie, chociaż nieco dziwne —
Wiecie — w zapachu.
(DRUGI KUPIEC siada przy ogniu i zaczyna zacierać ręce.)
PIERWSZY KUPIEC staje obok i patrzy na gałąź jarzębiny, leżącą
na stołku. Zostałbym tutaj, noc już nieco chłodna
I nogi bolą — tak się nachodziły
Z kraju do kraju, od ludu do ludu.
Ogień się ledwie tli — dorzuć tę gałąź.
(SZEMUS rzuca gałąź jarzębiny w ogień. PIERWSZY KUPIEC siada na stołku. Stołki KUPCÓW znajdują się po jednej i po drugiej stronie ognia. Pomiędzy nimi stół. Obaj składają wory swoje na stole. Noc zapada, światło idzie głównie od kominka.)
[73]
MAIRE. Co jest w tych workach?
SZEMUS. Wybaczcie, panowie!
Kobiety nazbyt stają się ciekawe
I lekkomyślne, jako że obcują
Pomiędzy sobą więcej, niż wymaga
Tego ich dobro.
PIERWSZY KUPIEC. W workach pełno mamy
Złota na kupno towarów.
(Wysypują złoto na stół. Stół pokryty czerwieńcami, lśniącymi w ogniu. MAIRE podchodzi ku drzwiom komory i, nie spuszczając kupców z oka, coś mruczy do siebie.)
TEIG. To jacyś
Wielcy panowie!
(PIERWSZY KUPIEC wyciąga dzbanek kamienny z worka.)
Siadajcie przy ogniu!
Mamy tu wino od wszech róż wonniejsze!
DRUGI KUPIEC. Wino, co mnie uśpić drobną walkę
Pomiędzy dobrem a złem, budząc w zamian
Aromatyczny żar, co strzela w górę,
Jako ów spokój, który na dnie serca
Zna ptak drapieżny.
SZEMUS przynosi kubek. Ja-ć was nie rozumiem,
Lecz wasze wino budzi mi pragnienie:
Tak je chwalicie, aż wam oczy płoną.
Wolno skosztować?
[74]
PIERWSZY KUPIEC. Owszem, pijcie! pijcie!
Ja daję szczęście wszystkim śmiertelnikom,
Którzy je piją długim i głębokim
Haustem... a zasię w potępieniu u mnie
Są drogi mnichów, wysypane solą!
(TEIG i SZEMUS siadają przy stole i piją.)
TEIG. Rzadkie zapewne widzieliście kraje
I rzadkie sprawy.
PIERWSZY KUPIEC. A co też myślicie —
Jakiemu panu my służymy?
SZEMUS. Zycie
Jest mi ciężarem, bo ja mu nie służę!
PIERWSZY KUPIEC. Lecz o tem więcej, gdy sobie podjemy;
Lubimy bowiem wesołą wieczerzę,
Skrzący się ogień i pogodne serca,
SZEMUS. Chodź-że tu, Maire, ugotuj nam wilka.
MAIRE zbliża się do ognia. O, woda nie chce gotować się dla was.
PIERWSZY KUPIEC szepce coś nad wodą.
Już się gotuje.
MAIRE. Ja nie chcę gotować
Dla was!
SZEMUS. No, Maire wściekła się zupełnie!
(TEIG i SZEMUS wstają ze stołków i zataczają się.)
[75]
SZEMUS. Nie było w świecie zdradliwszego wina.
MAIRE. Nie chcę gotować dla was; wy nie ludzie.
Dwa-śmy przed wami widzieli puszczyki,
Pies wył na dworze, a język Szemusa
Bluźnił; w tej chwili, gdyście przyszli do nas,
Spadł z gwoździa obraz Przenajświętszej Panny,
A gdyście siedli, tak laliście wino,
Jak skrzaty leśne, kiedy wabią dusze
Precz z tego świata... Pocoście tu przyszli?
Nie śmierć-że blizka?
PIERWSZY KUPIEC. Myśmy dwaj kupcowie.
MAIRE. Jeśliście tedy nie dyabelskie duchy,
Idźcie — i nędzny lud, ginący z głodu,
Darzcie jałmużną. Toć się bogaczami
Zdacie większymi, niż ktobądź pod słońcem.
PIERWSZY KUPIEC. Jeżeli znacie tu godnych jałmużny,
Zaraz ją damy.
MAIRE. Idźcie się zapytać
U księdza Jana.
PIERWSZY KUPIEC. Znane nam złe skutki
Zwykłej litości, przeto wskazać chcemy
Inną, właściwszą drogę: niechaj każdy
Przyniesie do nas to, co ma na sprzedaż.
[76]
MAIRE. Ludzie, ginący z głodu, czyliż mogą
Mieć co na sprzedaż?
PIERWSZY KUPIEC. O, my kupujemy
To, co ma każdy.
MAIRE. Kupcowie! Ich świnie,
Bydło i pola i wszelkie narzędzie
Posprzedawane.
PIERWSZY KUPIEC. A jednak nie wszystko
Sprzedane jeszcze...
MAIRE. Cóź mają takiego?
PIERWSZY KUPIEC. Dotychczas mają — dusze...
(MAIRE wydaje okrzyk przerażenia. KUPIEC kiwa na Teiga i Szemusa.)
Chodźcie tutaj!
Patrzcie! te małe kupki złota! Każda
Z nich, to zapłata za duszę... z litości
Płacimy tyle grosza za te biedne
Płomyki... Idźcie i mówcie każdemu,
Ze kupujemy dusze ludzkie... Idźcie.
(TEIG i SZEMUS nie ruszają się z miejsca.)
Ten stos dla ciebie, a ten zaś dla ciebie.
(TEIG i SZEMUS zgarniają pieniądze.)
Głoście na wszystkich rozstajach, na wszystkich
Rynkach i wszystkich uliczkach, że ludzkie,
Skupujem dusze, za drogie pieniądze,
[77]
A tyle dajem, iż do końca głodu
Każdy żyć może w szczęściu i weselu.
(TEIG i SZEMUS wychodzą.)
MAIRE klęka. Dusz niszczyciele! Oby was Bóg zniszczył!
PIERWSZY KUPIEC. Nie sięga klątwa nieśmiertelnych duchów.
MAIRE. Bodajście zwiędli, jak liście powiędłe,
Jak zdechłe gady bodajście zawiśli
Na bramach Boga!
PIERWSZY KUPIEC. I ty będziesz naszą.
Ten głód bez końca trwać będzie. Lebiodę,
Szczaw będziesz jadła i trawę, osłabniesz,
Że próg ten nizki wyda ci się murem,
A gdy na ręku już ciała nie dźwigniesz,
Przyjdziem po ciebie.
(Do DRUGIEGO KUPCA.)
Przynieś mąkę.
(DRUGI KUPIEC przynosi z szafy worek mąki.)
Spal ją.
(MAIRE mdleje.)
Leży zemdlona. Wyjdziemy stąd z twarzą
Niepodrapaną. Przynieś mi tu kurę.
(DRUGI KUPIEC wychodzi i wraca, z uduszoną kurą. Rzuca ją na ziemię. Podczas jego nieobecności PIERWSZY KUPIEC krząta się koło ognia. Przynosi następnie garnek mleka z komory i wylewa je na ziemię. Wraca, przynosi wilka i rzuca go obok kury.)
[78]
Dobrego trzeba tu ognia, z tej ławki
I z tego stołka godny będzie płomień.
(Łamie stołek i ławkę.)
Tak pan mój słońce zdruzgoce i księżyc,
I gwiazdy zgasi w swej odwiecznej nocy,
I tron wywróci Boga i aniołów.
ZASŁONA.
