[59]WILLIAM BUTLER YEATS ❀ ❀ ❀ ❀
KSIĘŻNICZKA KASIA
(THE COUNTESS CATHLEEN) פּ פּ פּ פּ פּ פּ [61]
OSOBY:
SZEMUS RUA, wieśniak.
TEIG, jego syn.
ALEEL, młody pieśniarz.
MAURTEEN, ogrodnik.
KSIĘŻNICZKA KASIA.
OONA, jej niańka.
MAIRE, żona Szemusa Ruy.
DWAJ DEMONI, przebrani za KUPCÓW.
MUZYKANCI.
WIEŚNIACY, SŁUŻBA, etc.
ANIOŁOWIE, DUCHY, STRZYGI, CHOCHLIKI, etc.
Rzecz dzieje się w Irlandyi, za dawnych czasów.
| [63]AKT PIERWSZY
Izba SZEMUSA RUY. W głębi, w środku ściany — drzwi; po prawej ich stronie — okno; po drugiej wisi ołtarzyk z Matką Boską. Na prawo drzwi, prowadzące do komory, na lewo kominek, na nim słaby ogień. Przez okno widać w półmroku i mgle tonący las dębów, jodeł, leszczyny i jarzębiny. MAIRE pilnuje TEIGA, który napełnia garnek wodą. Teig staje naraz, jakby nadsłuchując, i wylewa trochę wody na podłogę.
MAIRE. Niezdaro!
TEIG. Matko, pies wyje na dworze I szara kokosz trzepoce się w kojcu; Przedziwne rzeczy dzieją się na świecie W tych czasach głodu: na rozstajnych drogach Pod Tubber-vanach jakowaś kobieta Spotkała chłopa o kłapiastych uszach, Które się chwiały nijak błony gacka.
MAIRE. Szemus się spaźnia.
TEIG. A pod Carrick-orus, Przy cmentarzysku, jeden owczarz spotkał
[64]
Chłopa, co nie miał gęby, ócz ni uszu — Twarz — bryła mięsa; widział go wyraźnie W świetle miesiąca.
MAIRE podchodząc do ołtarzyka. Spraw, Niepokalana, By Szemus wrócił zdrów z strasznego boru; Chroń go od wilków; Szemus jest niebaczny; A chroń go także od leśnych upiorów, Co się skradają po drogach i zwodzą Posępnookie dusze świeżo zmarłych I tych, co żywi, ale giną z głodu. Chroń go, Przeczysta Dziewico!
TEIG. Gdzieś w dali — Zda mi się — słyszę dźwięki harf i bębny.
(Ktoś puka do drzwi.)
MAIRE. To Szemus wraca.
TEIG. Chyba lepszą dzisiaj Przynosi strawę, niż ta chuda wrona, Którą nam przyniósł wczoraj.
(MAIRE otwiera drzwi, SZEMUS wchodzi z ubitym wilkiem na plecach.)
MAIRE. Późno wracasz; Nie spieszno-ć było; lubisz pogawędki Z kimbądź po drodze; wiesz, jakie mnie straszne Sny niepokoją, jak ciągle się modlę. A ty od rana legasz na pagórkach,
[65]
Lub na przecznicach stajesz, z kim się zdarzy, I język sobie wycierasz strasznemi Czasami głodu.
SZEMUS. Ano kłóć się ze mną! Macie wieczerzę!
(Rzuca wilka na stół.) Zawszeć wilk jest lepszy, Niż ścierwo wronie. Łaziłem dzień cały: Myszy i szczury i jeże — to wszystko Snadź wyzdychało, anim też jednego Trzepotu skrzydeł nie usłyszał w puszczy, Choć stopy moje grzęzły po moczarach, Chociaż w powiędłych topiłem się liściach. Teraz dopiero spostrzegłem to wilcze Pod węgłem pustej obory: tym łukiem Ubiłem zwierza.
MAIRE. Chwalić świętych Pańskich!
(Po chwili.) Czemu to psisko tak dziś wyje?
SZEMUS. Czemu?! — Słyszał, żem wrócił, i węszy jedzenie.
TEIG. Tymczasem tedy nie zginiemy z głodu!
SZEMUS. A jakie macie dotychczas zapasy?
TEIG. Pół worka mąki i pół garnka mleka.
[66]
SZEMUS. I kurę Maiwę.
MAIRE. Zanim powróciłeś, Straszne hałasy wyprawiała w kojcu. Cóż tak łopoce w okno?
TEIG. Dwa puszczyki Mignęły w oknie i biją skrzydłami, Odkąd pies wyje.
SZEMUS. Cicho! cicho! cicho!
(Nakłada strzałę na łuk i podchodzi ku drzwiom. Naraz słychać odgłos
muzyki.) Już ich tu niema. Jakiś pan czy pani Z harfą i bębnem błąka się po lesie, Teig, rzuć wilka — tam, na górną półkę, Potem drzwi zamknij.
(TEIG idzie z wilkiem do śpiżarni, wraca i zamyka drzwi za sobą.) Siądź teraz na ławce, I głośno z twarzą narzekaj pobladłą, I głowę trzymaj zwisłą na kolanach.
(Otwiera drzwi od dworu.) Witajcie, państwo, w moich progach: ongi Niejedna ludzka deptała je stopa — Dziś chyba ślimak, lub ptactwo tu wchodzi, I nasze, z głodu trzęsące się nogi.
(Wchodzą: KSIĘŻNICZKA KASIA, ALEEL z prostokątną harfą w ręku, OONA, i grupka fantastycznie ubranych grajków.)
[67]
KSIĘZNICZKA KASIA. Jesteście głodni?
TEIG od kominka. Miłościwa Pani! Padłem i leżę pod progiem, jak pieniek; Już od dni czterech skórki-m nie miał chleba.
(KSIĘŻNICZKA KASIA wysypuje z sakiewki pieniądze na stół.) KSIĘZNICZKA KASIA. Dałabym więcej, ale więcej nie mam; W niejednej chacie byliśmy już dzisiaj; Jeśli przyjdziecie do mnie jutro rano, Dam dwakroć tyle; jestem panią zamku Opuszczonego od dawna w tych lasach.
MAIRE. A więc to pani jest księżniczka Kasia? Witam cię, pani, pod mą biedną strzechą — Ciebie i twoich; może usiąść raczysz Tutaj, przy ogniu, ażeby się rozgrzać.
KSIĘZNICZKA KASIA. Trzeba nam wrócić do leśnego dworca Przed chłodem nocy.
(GRAJKOWIE stroją narzędzia muzyczne.) Nie łaj mnie, poczciwa Moja kobieto, za bęben i harfę. Przed grozą dni tych rozkaz mam uciekać, W śpiewie się chronić i słodkiej muzyce, Jeśli ze smutku nie mam zejść do grobu. Zmyliłam drogę, a pieśniarz Aleel, Który powinien znać te ciemne bory, Bośmy go na ich spotkali okrańcach,
[68]
Gdzie się przechadzał i śpiewał, jak szumne Odmęty morskie, — tak się wśnił głęboko W sny o straszliwych klęskach naszych czasów, Ze nam pomocy żadnej dać nie może.
MAIRE podchodzi z nią ku drzwiom. Za tą leszczyną jest cienista ścieżka, Która prowadzi do twojego, pani, Wielkiego dworca w tych lasach nieszczęsnych.
ALEEL. Zamknijcie drzwi te, odgródźcie te bory — Przed półgodziną gdyśmy je rzucili, Nad głową naszą dwa wielkie puhacze Puhały wieści o przedziwnych klęskach, Które nas mają nawiedzić. Graj, harfo! Bo choć świat cały jednym zda się jękiem, Wszystkiem, cokolwiek żywie pod księżycem, Władnie muzyka; a grajcie nam piosnkę: „Wicher powiewa od brzegów Cummenu“.
(Śpiew.) Ukój się, ukój, serce smagane; Chowaj przed światem miłości ranę, Niech pieśń ją skryje dźwięcząca. Ten, co swą wolą nad wszystkiem włada, Przywarł drzwi strągi, gdzie gwiazdek stada, Gdzie widmo błędnego miesiąca.
(Wychodzi ze śpiewem na ustach; z nim razem KSIĘŻNICZKA, OONA i GRAJKOWIE.)
[69]
MAIRE zamyka drzwi na rygiel. Jeśli bogatych i uczonych ludzi Odbiega spokój, jeżeli się boją Leśnych widziadeł, to wolno ubogim Zamknąć na rygiel drzwi i zmówić pacierz Przy świętym ogniu...
(Szemus liczy pieniądze i dzwoni jedną monetą po stole.) SZEMUS. Popatrz — Matka Boska, Ukołysana wiewem nieśmiertelnych Skrzydeł, zapadła w drzemkę i nie słyszy Prośby ubogich; byłem u Małgochy Nolan — od szczawiu gębę ma zieloną I od lebiody — dziewięć dni tak żyła. Teraz ją budzą.
MAIRE. Muszę ją odwiedzić
W najbliższym czasie; chaty naszych ojców
Na temże samem graniczyły polu.
SZEMUS. Pan Bóg się zdrzemnął razem z Matką Boską, Pomęczyły ich modły i gromnice; A za to szatan z dzieży swej głód sieje — Myślę go prosić, aby stół ten okrył Czerwonem złotem. Chcesz, abym to zrobił, Teig?!
TEIG. Ja nie, mój ojcze!
[70]
MAIRE. Szemus, Szemus — Może twa dusza pomodlić się zdoła Na przekór ustom twoim...
SZEMUS. Dwie korony Pensów dwadzieścia.
MAIRE. Co to — jarzębina?
SZEMUS podnosi gałąź ze stołu. Kołysał mi się na plecach, więc wziąłem Gałąź jarząbczą, przywiązałam do niej Zwierza — i takem go przyniósł.
MAIRE odbiera mu gałąź. Szemusie! Chcesz spalić świętą gałąź jarzębiny, Co moc uroczną ma przeciw złym duchom I wszelkim zmorom? Ty nie wiesz, czem były Te dwa puhacze, któreśmy widzieli. Różne majaki mieszkają w tym lesie, Mogące przybrać kształty, jakie tylko Im się uwidzi, a myśmy tej nocy Nie mieli mleka, aby dobre duchy Zjednać dla siebie. A zasię Aleel, Co miał rozmowę z samym wielkim Widem, Same li dzisiaj przepowiada klęski.
(Kładzie gałąź jarzębiny na stołku.) SZEMUS. Jabym wieczerzę swoją jadł z tym samym — Widzisz — humorem, choćby przy kominku
[71]
Siedział sam Puka, wił lub ziemnik jaki I ręce sobie zacierał nad ogniem.
(Dzwoni inną monetą po stole. Szmer kroków za drzwiami.) MAIRE. Kto tam odgadnie, coś za zło wprowadził W nasz dom, Szemusie. Strach mnie dziwów leśnych.
(Ktoś puka do drzwi.) Nie trza otwierać.
SZEMUS. Ano dwie korony I tych dwadzieścia pensów to za mało, By zapchać dziurę, w której głód się szasta.
(Ołtarzyk spada na ziemię.) MAIRE. Patrz!
SZEMUS kopnięciem rozbija ołtarzyk na kawałki. Matka Boska zdrzemnęła się trochę, A jej domostwo rozbite na trzaski.
MAIRE. Zlituj się, Maryo! Matko Boża!
(SZEMUS otwiera drzwi, w których staje DWÓCH KUPCÓW. Maja złote obrączki na czołach, na plecach wory.) PIERWSZY KUPIEC. Macie Jakową strawę?
SZEMUS. Dla tych, którzy dobrze Mogą zapłacić.
[72]
DRUGI KUPIEC. Bogaci my kupcy, Chodzim po świecie za towarem.
SZEMUS. Wejdźcie, Wejdźcie, szlachetni panowie.
MAIRE. Nie wchodźcie!
Zaledwie dla nas wystarczy tej strawy.
PIERWSZY KUPIEC. Toć macie wilczę w śpiżarni na półce.
(Wchodzą.) SZEMUS. Raczcie, panowie, wybaczyć mej żonie — Nie zna się wcale na godnościach — jest też Na pół szalona z ciągłej samotności. A skąd wiadomo, żem przyłapał wilka? Przednie jedzenie, chociaż nieco dziwne — Wiecie — w zapachu.
(DRUGI KUPIEC siada przy ogniu i zaczyna zacierać ręce.) PIERWSZY KUPIEC staje obok i patrzy na gałąź jarzębiny, leżącą
na stołku. Zostałbym tutaj, noc już nieco chłodna I nogi bolą — tak się nachodziły Z kraju do kraju, od ludu do ludu. Ogień się ledwie tli — dorzuć tę gałąź.
(SZEMUS rzuca gałąź jarzębiny w ogień. PIERWSZY KUPIEC siada na stołku. Stołki KUPCÓW znajdują się po jednej i po drugiej stronie ognia. Pomiędzy nimi stół. Obaj składają wory swoje na stole. Noc zapada, światło idzie głównie od kominka.)
[73]
MAIRE. Co jest w tych workach?
SZEMUS. Wybaczcie, panowie! Kobiety nazbyt stają się ciekawe I lekkomyślne, jako że obcują Pomiędzy sobą więcej, niż wymaga Tego ich dobro.
PIERWSZY KUPIEC. W workach pełno mamy Złota na kupno towarów.
(Wysypują złoto na stół. Stół pokryty czerwieńcami, lśniącymi w ogniu. MAIRE podchodzi ku drzwiom komory i, nie spuszczając kupców z oka, coś mruczy do siebie.) TEIG. To jacyś Wielcy panowie!
(PIERWSZY KUPIEC wyciąga dzbanek kamienny z worka.) Siadajcie przy ogniu! Mamy tu wino od wszech róż wonniejsze!
DRUGI KUPIEC. Wino, co mnie uśpić drobną walkę Pomiędzy dobrem a złem, budząc w zamian Aromatyczny żar, co strzela w górę, Jako ów spokój, który na dnie serca Zna ptak drapieżny.
SZEMUS przynosi kubek. Ja-ć was nie rozumiem, Lecz wasze wino budzi mi pragnienie: Tak je chwalicie, aż wam oczy płoną. Wolno skosztować?
[74]
PIERWSZY KUPIEC. Owszem, pijcie! pijcie! Ja daję szczęście wszystkim śmiertelnikom, Którzy je piją długim i głębokim Haustem... a zasię w potępieniu u mnie Są drogi mnichów, wysypane solą!
(TEIG i SZEMUS siadają przy stole i piją.) TEIG. Rzadkie zapewne widzieliście kraje I rzadkie sprawy.
PIERWSZY KUPIEC. A co też myślicie — Jakiemu panu my służymy?
SZEMUS. Zycie Jest mi ciężarem, bo ja mu nie służę!
PIERWSZY KUPIEC. Lecz o tem więcej, gdy sobie podjemy; Lubimy bowiem wesołą wieczerzę, Skrzący się ogień i pogodne serca,
SZEMUS. Chodź-że tu, Maire, ugotuj nam wilka.
MAIRE zbliża się do ognia. O, woda nie chce gotować się dla was.
PIERWSZY KUPIEC szepce coś nad wodą. Już się gotuje.
MAIRE. Ja nie chcę gotować Dla was!
SZEMUS. No, Maire wściekła się zupełnie!
(TEIG i SZEMUS wstają ze stołków i zataczają się.)
[75]
SZEMUS. Nie było w świecie zdradliwszego wina.
MAIRE. Nie chcę gotować dla was; wy nie ludzie. Dwa-śmy przed wami widzieli puszczyki, Pies wył na dworze, a język Szemusa Bluźnił; w tej chwili, gdyście przyszli do nas, Spadł z gwoździa obraz Przenajświętszej Panny, A gdyście siedli, tak laliście wino, Jak skrzaty leśne, kiedy wabią dusze Precz z tego świata... Pocoście tu przyszli? Nie śmierć-że blizka?
PIERWSZY KUPIEC. Myśmy dwaj kupcowie.
MAIRE. Jeśliście tedy nie dyabelskie duchy, Idźcie — i nędzny lud, ginący z głodu, Darzcie jałmużną. Toć się bogaczami Zdacie większymi, niż ktobądź pod słońcem.
PIERWSZY KUPIEC. Jeżeli znacie tu godnych jałmużny, Zaraz ją damy.
MAIRE. Idźcie się zapytać U księdza Jana.
PIERWSZY KUPIEC. Znane nam złe skutki Zwykłej litości, przeto wskazać chcemy Inną, właściwszą drogę: niechaj każdy Przyniesie do nas to, co ma na sprzedaż.
[76]
MAIRE. Ludzie, ginący z głodu, czyliż mogą Mieć co na sprzedaż?
PIERWSZY KUPIEC. O, my kupujemy To, co ma każdy.
MAIRE. Kupcowie! Ich świnie, Bydło i pola i wszelkie narzędzie Posprzedawane.
PIERWSZY KUPIEC. A jednak nie wszystko Sprzedane jeszcze...
MAIRE. Cóź mają takiego?
PIERWSZY KUPIEC. Dotychczas mają — dusze...
(MAIRE wydaje okrzyk przerażenia. KUPIEC kiwa na Teiga i Szemusa.) Chodźcie tutaj! Patrzcie! te małe kupki złota! Każda Z nich, to zapłata za duszę... z litości Płacimy tyle grosza za te biedne Płomyki... Idźcie i mówcie każdemu, Ze kupujemy dusze ludzkie... Idźcie.
(TEIG i SZEMUS nie ruszają się z miejsca.) Ten stos dla ciebie, a ten zaś dla ciebie.
(TEIG i SZEMUS zgarniają pieniądze.) Głoście na wszystkich rozstajach, na wszystkich
Rynkach i wszystkich uliczkach, że ludzkie,
Skupujem dusze, za drogie pieniądze,
[77]
A tyle dajem, iż do końca głodu Każdy żyć może w szczęściu i weselu.
(TEIG i SZEMUS wychodzą.)
MAIRE klęka. Dusz niszczyciele! Oby was Bóg zniszczył!
PIERWSZY KUPIEC. Nie sięga klątwa nieśmiertelnych duchów.
MAIRE. Bodajście zwiędli, jak liście powiędłe, Jak zdechłe gady bodajście zawiśli Na bramach Boga!
PIERWSZY KUPIEC. I ty będziesz naszą. Ten głód bez końca trwać będzie. Lebiodę, Szczaw będziesz jadła i trawę, osłabniesz, Że próg ten nizki wyda ci się murem, A gdy na ręku już ciała nie dźwigniesz, Przyjdziem po ciebie.
(Do DRUGIEGO KUPCA.) Przynieś mąkę.
(DRUGI KUPIEC przynosi z szafy worek mąki.) Spal ją.
(MAIRE mdleje.) Leży zemdlona. Wyjdziemy stąd z twarzą Niepodrapaną. Przynieś mi tu kurę.
(DRUGI KUPIEC wychodzi i wraca, z uduszoną kurą. Rzuca ją na ziemię. Podczas jego nieobecności PIERWSZY KUPIEC krząta się koło ognia. Przynosi następnie garnek mleka z komory i wylewa je na ziemię. Wraca, przynosi wilka i rzuca go obok kury.)
[78]
Dobrego trzeba tu ognia, z tej ławki I z tego stołka godny będzie płomień.
(Łamie stołek i ławkę.) Tak pan mój słońce zdruzgoce i księżyc, I gwiazdy zgasi w swej odwiecznej nocy, I tron wywróci Boga i aniołów.
ZASŁONA. [79]AKT DRUGI.
Wielka sala w zamku KSIĘŻNICZKI KASI. W głębi ogromne okno, przez które widać las. Po prawej stronie wznosi się mur, odcinający kąt sceny. Kamienne schody prowadzą do wązkołukiej bramy w wystającym murze. Przez bramę widać małą kapliczkę. Sala obwieszona starożytnemi tkaninami, przedstawiającemi sceny miłosne, wojenne i myśliwskie, legendowych Fenian i bohaterów z cyklu „Czerwonego Rodu”. Drzwi po prawej i po lewej. Po lewej, przy kądzieli, siedzi OONA, jakby drzemiąc. KSIĘŻNICZKA KASIA stoi nieco w głębi i więcej ku prawej stronie, otoczona grupą fantastycznie ubranych muzykantów, grających wesołe melodye.
KSIĘŻNICZKA KASIA. Męczy mnie bęben i harfa, przestańcie.
(MUZYKANCI wychodzą. KSIĘŻNICZKA zbliża się ku OONIE.) Drzemka?
OONA. Nie, dziecko; rozważałam tylko, Dlaczegoś smutna.
KSIĘŻNICZKA KASIA. Martwi mnie głód ludu.
OONA. Zim dziewięćdziesiąt żyję już na świecie I trzy poznałam choroby, na które
[80]
Niemasz lekarstwa: miłość, głód, samotność. Tak, niema na nie innego ratunku, Oprócz starości i snu... Popatrz, dziecko, Jak Oisin pędzi w uścisku wzajemnym Z Niam, jak — spojrzyj — hyrni Fenianie W ślad swojej sfory gonią po rozłogach; Hucznie-ć to żyli oni i buńczucznie, A przecież ludzie marli też! Siądź przy mnie, O danaańskich zaśpiewam ci hufcach — Pieśń, którą śpiewał dla ciebie Aleel Przy wielkiej bramie, nimeśmy go jeszcze Straciły w cieniu dąbrowy.
KSIĘŻNICZKA KASIA. Nie, śpiewaj Śpiew, który śpiewał, gdyśmy go raz pierwszy Spotkały w cieniu dąbrowy o mroku — Śpiewaj o królu Fergusie, jak pędził W spiżowym wozie wskróś lasów, otoczon Tłumem tancerzy.
(Klęka na posadzce i składa ręce na kolanach OONY.) OONA. Daj się ukołysać, Drogie me serce, pieśni i muzyce I klechd prastarych urokom. Dlaczego Mają cię martwić klęski i nieszczęścia, Którym zapobiedz nie możesz? Z uśmiechem Patrzy Bóg wielki na to, co przeznaczył Na zgubę. Bądź mi wesołą! On kazał,
[81]
By młodość była wesołą, a starość Mądrą.
GŁOS z zewnątrz. Z księżniczką widzieć się nie można.
INNY GŁOS. Muszę się widzieć.
(Krótka sprzeczka. SŁUGA wchodzi drzwiami po prawej stronie.)
SŁUGA. Ogrodnik chce gwałtem Pomówić z panią - nie mogę go wstrzymać.
KSIĘŻNICZKA KASIA. Wpuścić... Witajcie!
(OGRODNIK, człowiek stary, wchodzi drzwiami po prawej. SŁUGA wychodzi.) OGRODNIK. Raczcie mi wybaczyć Ten zakurzony strój; niosę nowiny Tak gorzkie, pani, że waszej miłości Gorszych nikt inny nie przyniósł.
KSIĘŻNICZKA KASIA. Czyż mogą W tych czasach głodu być jeszcze nowiny Gorzkie czy słodkie?
OGRODNIK. Szajka wychudzonych Jakichś włóczęgów, — niech Pan Bóg ich skarze — Wlazła ostatniej nocy do ogrodu: — Ani jednego niema już dziś jabłka Coś na dwudziestu jabłoniach; szparagi, Grzędy truskawek stratowali na nic;
[82]
Na moich bukach, na mych śliwach niemasz Ni jednej całej gałęzi, z owoców Już ani śladu! A przytem te łotry Zabiły jeszcze mego psa — niechże ich Morówka trzaśnie! — stary, ślepy Finek — Ten bez ogona — wiecie — padł z ich ręki.
KSIĘŻNICZKA KASIA. Wiem, jaką-ś codzień otaczał miłością Te różne grusze swoje i jabłonie - Jaka stąd klęska spadła na twe lata, Nie trzeba mówić. A jednak powiadam, Że winien tutaj czas głodu, nic więcej. Nie martw się, stary.
OGRODNIK. Dzięki, miłościwa Pani!
KSIĘŻNICZKA KASIA. O głodzie jakież macie wieści!
OGRODNIK. Żółte wyziewy, którymi przesiąkły Przyszedłem tutaj, a które o zmierzchu Rozpełzywają się po naszych polach, Zniszczyły moje płonki, moje drzewka. Proszę więc Boga, ażeby to przeszło.
(Idzie ku drzwiom; potem zatrzymuje się.) Możebym dostał, pani, jaki stary Łuk — przyda mi się: — przykucnę za krzakiem I będę w nocy pilnował mych gruszek,
[83]
A wżdyć postrzelę każdego, ktokolwiek Tam się pojawi.
KSIĘŻNICZKA KASIA wskazując na szafarnię. Tam ci dadzą piwa.
(Ogrodnik odchodzi.) OONA. Co on ci gadał? Stał z mej głuchej strony.
KSIĘŻNICZKA KASIA. Skradli mu jabłka... Czas zbiorów i nazbyt Powolne jabłek i grusz dojrzewanie Trapią go zawsze.
OONA. Złóż z powrotem głowę Na mych kolanach — zaśpiewam ci, dziecię, Jak Fergus jechał na spiżowym wozie.
(Śpiewa cienkim od starości głosem.) „Któż to z Fergusem pomknie w dąbrowę „Przebijać gąszcze śród leśnej mroczy „I na pobrzeżnej pląsać polanie? „W górę, młodzieńcze, wznieś ciemną głowę, „W górę, dziewczyno, wznieś jasne oczy „Bojaźń niech minie, nadzieja wstanie!... Znowu popadłaś w swą smętną zadumę — I nie słuchałaś.
KSIĘŻNICZKA KASIA. Śpiewaj, stara Uno! Ja róg Fergusa w sercu swojem słyszę.
[84]
OONA. Ja nie rozumiem, co pieśń ta oznacza — Jestem za stara.
KSIĘŻNICZKA KASIA. Gra, gra róg Fergusa —
OONA śpiewa. „Przestań o gorzkiej dumać miłości, „Niech jej tajemnic serce nie bada, „Fergus na wozie spiżowym płonie — „On, co dziedzicem leśnych jest włości, „Nad białopierśnych mórz głębią włada „I gwiazd zastępy ma przy swym tronie.
GŁOS SŁUGI z poza sceny. Księżniczce dzisiaj przeszkadzać nie można.
INNY GŁOS. Muszę ją widzieć!
KSIĘŻNICZKA KASIA. Któż mnie potrzebuje?
SŁUGA. To owczarz przyszedł z jakąś sprawą.
KSIĘZNICZKA KASIA. Wpuścić!
(OWCZARZ wchodzi drzwiami z prawej.) OWCZARZ. Wybaczcie, pani, tę zszarganą odzież. Idę z daleka. Owce mi skradziono W nocy ze strągi dzisiaj. Wasza miłość Gniewać się będzie... Nie wińcie mnie, pani Wina w tych czasach złodziejskich.
KSIĘŻNICZKA KASIA. Głód winien, Nie wy.
[85]
OWCZARZ. Na klęczkach dziękuję. Patrzący W wasze oblicze, pani, najbiedniejszy Człek zapomina o biedzie, a bogacz O swojej trosce.
KSIĘŻNICZKA KASIA. Cóż słychać o głodzie?
OWCZARZ. Kiedym przechodził dziś pod Tubber-vanach, Chłop jakiś starszy siedział z młodym chłopcem Na kamieniskach, obaj z wycieńczoną Twarzą od głodu, i obaj, rękami Wywijający, pletli coś tłumowi Mężczyzn i kobiet i dzieci o jakichś Dwóch niby kupcach, którzy gdzieś w chałupie, W pośrodku lasów, jakoby dla piekła Kupują dusze, dając takie ceny, Że ludzie mogą cały czas posuchy Żyć sobie bardzo dostatnio. Doliny Szaleją z głodu — ja bo się raduję, Że mam swój szałas w górach, bliżej Boga.
(Zwraca się ku wyjściu.) KSIĘŻNICZKA KASIA wskazując w stronę szafarni. Dadzą wam piwa i kęs mięsa. Idźcie. W taką daleką drogę toście chyba Wstali przed świtem. Trzymajcie się wirchów, Zdala od świata — ciężar jego grzechów Na waszych barkach spoczywać nie będzie.
[86]
OWCZARZ. Szczęsny-m, że służę u waszej miłości! (Wychodzi)
OONA. Co on ci gadał? Stał z mej głuchej strony. O jakichś bardzo, zda mi się, bolesnych Mówił ci sprawach...
KSIĘŻNICZKA KASIA. O, smutniejsza jestem Od starej pieśni. Serce moje, Uno, Za stokroć głębszym stęsknione spokojem, Niż go miał Fergus w spiżowym rydwanie.
(Wskazuje na jedną z tkanin, wiszących na ścianie.) Chciałabym dzisiaj — jak owa Adene, Co w dawnych czasach poszła śladem nuty, Drżącej o zmierzchu, — zejść między chochlików I żyć w ich skrzętnym, miodopłynnym kraju.
OONA. Ściągniesz nieszczęście. Nie mów takich rzeczy.
KSIĘŻNICZKA KASIA. Młodej Adeny wydzierzgany obraz, Kroczącej z palcem, wzniesionym do góry, I Aleela dzika pieśń o wiecznym Pląsie pradawnych hufców danaańskich, Którą mi śpiewał dziś przy wielkiej bramie, Nimeśmy jeszcze straciły go w mroku Bujnego liścia — to zrodziło we mnie Bezbożne słowa.
(SŁUGA wchodzi śpiesznie do komnaty, za nim TRZECH LUDZI. Dwaj z nich są wieśniakami.)
[87]
SŁUGA. Burgrabia zamkowy Prowadzi tutaj dwóch ludzi, pragnących Pomówić z waszą miłością.
BURGRABIA. A mają Rzec ci, o pani, rzeczy tak przedziwne, Że równych dotąd nie było na ustach Ludzkich.
KSIĘŻNICZKA KASIA. Tu chleb jest potrzebny; uczeni Teologowie zapisali w księgach, Że komu braknie strawy, ten bez grzechu Zabierać może chleb i kawał mięsa Tym, którzy mają nadmiar w swych szafarniach.
PIERWSZY WIEŚNIAK. Przyszliśmy tutaj, by naprawić kradzież. Ja z trzech jabłoni skradłem pięćset jabłek I skryłem w jamie, a ten oto tutaj, Sąsiad i druh mój, skradł ostatniej nocy Dwie tłuste owce z twego, pani, stada I pod swą strzechą powiesił na belce.
DRUGI WIEŚNIAK. Prawdę powiada.
PIERWSZY WIEŚNIAK. Ale od tej pory Los nasz się zmienił. Wracając ścieżyną Pod Tubber-vanach, spotkaliśmy w drodze Szemusa Ruę ze synem, i oni Wraz mnie powiedli do dwóch wielkich panów, Którzy kupują dusze — za pieniądze.
[88]
Sprzedałem swoją, namówiłem druha, I ten swą duszę również przehandlował.
DRUGI WIEŚNIAK. Prawdę powiada.
PIERWSZY WIEŚNIAK. I teraz lud cały, Niby wrzawliwe stado mew, szarpiących Szczęt zdechłej ryby, ciśnie się sprzedawać. Wkrótce nie będzie jednej ludzkiej duszy Niezaprzedanej — na setkę baronij.
DRUGI WIEŚNIAK. Prawdę powiada.
PIERWSZY WIEŚNIAK. Sprzedawszy, jak rzekłem, Nie znamy bardziej przyjemnego życia, Jak się rozgrzewać — — spojrzyjcie-no, pani, Za te pieniądze oddaliśmy dusze.
DRUGI WIEŚNIAK. Oto pieniądze!
(Wydobywają z kieszeni pełne garście czerwieńców. KSIĘŻNICZKA KASIA zrywa się w zdumieniu.) A że się lękamy, Iż możem wisieć za owo złodziejstwo, Chcemy zapłacić za owce i jabłka. Ile żądacie?
KSIĘŻNICZKA KASIA. Schowajcie pieniądze! Czyż wy myślicie, że dotknę się złota, Pochodzącego od złych duchów? Idźcie! Dwa — trzy — dwadzieścia razy tyle grosza
[89]
Co tchu im zwróćcie i wykupcie dusze — Ja dam pieniądze.
PIERWSZY WIEŚNIAK. Nie — idziemy teraz Pić i weselić się.
(Odchodzą.) KSIĘŻNICZKA KASIA do sługi. Biegnij za nimi, Proś ich i sprowadź napowrót.
(Do burgrabiego.) Burgrabio! Ty znasz tajniki tego dworca! powiedz, Ile mam tutaj w złocie?
BURGRABIA. Sto tysięcy.
KSIĘŻNICZKA KASIA. A ile w zamkach?
BURGRABIA. Znacznie będzie więcej.
KSIĘŻNICZKA KASIA. Ile w pastwiskach?
BURGRABIA. Znacznie więcej.
KSIĘŻNICZKA KASIA. Ile Warte me lasy?
BURGRABIA. Znacznie, znacznie więcej.
KSIĘŻNICZKA KASIA. Dwór ten zatrzymam, wszystko inne sprzedaj. Zakup okręty z mąką i ze zbożem
[90]
I stada bydła — a śpiesz się! Lecz zanim Pójdziesz, daj rozkaz, aby wydawano Złoto każdemu, ktokolwiek się zgłosi.
BURGRABIA. Łaska światłości bożej niechaj spłynie Na waszą miłość! Kraj chcesz zbawić, Pani!
KSIĘŻNICZKA KASIA. Śpiesz się, nie zwlekaj, a poleć zamieszkać W tym domu wszystkim starcom i cierpiącym.
(BURGRABIA odchodzi; wraca SŁUGA.) Co ci się stało? Mów prędko. Pobladłeś.
SŁUGA. Kiedym się zbliżył, rzekł ten wyższy złodziej, Że niby niema co mu się przyglądać, I wręcz odmówił.
KSIĘŻNICZKA KASIA. Czyliż mi nikt inny Ich nie sprowadzi?
SŁUGA. Nikt nie ma odwagi: Oczy im płoną, jako u rozżartych Ptaków drapieżnych.
KSIĘŻNICZKA KASIA. Obyż się nad nimi Pan Bóg zlitował!
SŁUGA. Uciekłem, bo mają Jakąś moc w sobie, obcą człowiekowi.
[91]
KSIĘŻNICZKA KASIA. Zostaw mnie teraz; niech się nie odezwie Żaden głos w zamku i niechaj nie słyszę Żadnego kroku, niechaj mi nie grają Żadne narzędzia muzyczne; już umarł, Umarł mój spokój!
(SŁUGA odchodzi. KSIĘŻNICZKA zbliża się do OONY i kładzie głowę na jej kolanach.) OONA. Cóż ci tak gadali Tyle ci ludzie — po mej głuchej stronie? I skąd im przyszło tak dużo pieniędzy? Dlaczego płaczesz? I takiemi łzami! Takiemi łzami! Patrzaj, drogie dziecko, Jakie ogromne te łzy — te łzy twoje! O Wierzbo Świata Płacząca, o Erie! Na tę najmilszą córkę cień twój pada, Liście twe szumią naokół jej głowy. Dziękuję Bogu, żem już taka stara, Że mnie pochłania sen mych lat wiekowych!
ZMIANA
Wielka sala w zamku KSIĘŻNICZKI KASI. Północ. W sali niema nikogo. DWAJ KUPCY wchodzą ostrożnie, z próżnymi workami na plecach.
PIERWSZY KUPIEC. Skądże ty wracasz, bracie?
DRUGI KUPIEC. Z dróg rozstajnych Pod Tubber-vanach. W dziewięciomiesięczną Przemienion świnkę, siedzę na pośladkach,
[92]
Gdy wtem się zbliża ojciec Jan, posępny, Smutny, swe zwykłe szepczący modlitwy. Wydało mu się, żem jest z jego chlewka — Zobaczył ucho brunatne — i brewiarz Wypadł mu z ręki. Poczyna uciekać, A ja w ślad za nim gonię — za swym łupem. Padł niedaleko zagrody — nieżywy. Do worka-m duszę wpakował i wracam. Nagle, śród drogi — wiesz — jej ręka prawa, Ręka, co nędzę darzyła jałmużną, Przedarła worek swoją cnotliwością Dusza uciekła.
PIERWSZY KUPIEC. Z księdza Jana śmiercią Będziemy jutro mieli dusz aż nadto.
DRUGI KUPIEC. Mojem zadaniem było zabić klechę, Ty masz ograbić księżniczkę. Nie bardzo W tem ci się wiedzie... Siedziałeś bezczynnie, Zmęczony, z brodą wspartą na kolanach, Gdy zewsząd ludzkie potępione dusze Z pod strzech, gałęzi, z pod poręczy okien, Jęły się skradać niby nietoperze, A zaś po lasach płynęły z wiatrami, Do roztopionych podobne płomieni, Przerozmaite stwory żywiołowe.
PIERWSZY KUPIEC. Źle mi się wiedzie. Ta święta księżniczka Tak nieustannie żarliwie się modli,
[93]
Że bramy zamku i okna, z pobożnym Przywarte znakiem, urągają moim Trudom piekielnym. Lecz teraz, modłami Zbyt umęczona, zasnęła.
(Wskazuje na drzwi kaplicy. Zaglądają do niej ostrożnie.) Spoczywa Na ołtarzowych stopniach, robotnica, Wielce strudzona Jego pól uprawą I dobijaniem się do Jego głuchych, Zamkniętych uszu — w nadziei, że może Od gwiazd odciągnie Jego dłoń ku ziemi, Iżby nam lud ten wydarła.
DRUGI KUPIEC. Odejdźmy, Bo gdy się zbudzi i modlić rozpocznie, Trzeba się będzie udusić.
(Wychodzą bramą po lewej stronie i po chwili wracają znowu, dźwigając pełne wory na plecach). PIERWSZY KUPIEC. Prześwietna — O przewspaniała myśl — moja, tak, moja! Już przekupywać nam nie będzie biednych, Mistrza naszego okpiwać nie będzie, Gdy my w tej leśnej grzęźniemy chałupie, Gdzie próg porasta trawą, gdzie ślimaki Po zachwaszczonej pełzają podłodze.
DRUGI KUPIEC. Dokąd to, bracie, spieszy ten rój karłów, Ci człowiekowi wrodzy wód mieszkańcy?
[94]
(Otwiera wielkie okno i patrzy na wierzchołki drzew.) Nie do nas idą... Precz stąd uciekają, Niechętni dla nas pracownicy.
PIERWSZY KUPIEC. Zaraz Ja ich przywołam.
(Woła. przez okno.) Chodź tu, wodny ludku, Elementarne chodźcie tu zastępy, Porzućcie fale nabrzmiałe — niech surmy Wzdętych bałwanów grają sobie samym — Zrzućcie z swych włosów te morskie oploty I chodźcie do nas.
(Po chwili.) Słyszę jakieś szumy, Jak bicie wałów o dalekie brzegi — Teraz bogunki, niby wiry świetlne, Zaroiły się po ścieżkach dąbrownych. Trawy i liście chylą się przed niemi, A owo wielkie i powiędłe dęby Z stóp ich sunących pieszczą się szelestem.
DRUGI KUPIEC. Prosta jest dusza tych stworzeń zielonych — Ni dla aniołów ona ani dla nas; Z śmiechem się budząc z topielnej pościeli, Ni ku dobremu wstają ani złemu.
CHOCHLIK. Niechętnie idziem, bo ta, której złoto Mamy do leśnej unosić chałupy, Droga jest wielce naszemu plemieniu.
[95]
Tam, ponad morzem, śród wielkiej doliny, Stu owczaryszków owce jej wypasa, A gdy zapadnie zmrok, u drzwi szałasu Stawiają dla nas sto dzbanków białego Mleka maciorek, ażebyśmy mieli Czem się pożywić, wracając o zmierzchu Z pląsów z chochłami lądowymi.
PIERWSZY KUPIEC czyniąc znak w powietrzu. Słuchać! Lub będzie kara.
CHOCHLIK. Jakieś znamię złego Pali nam serca, więc słuchamy.
(Tłum krasnoludków gromadzi się naokoło okna i z wielkiego worka każdy z nich zabiera po małym woreczku. Jest ich około sześćdziesięciu, kobiet i mężczyzn, w zielonych strojach i czerwonych czapeczkach, ozdobionych
muszlami.) PIERWSZY KUPIEC. Teraz Idźcie!
(Odchodzą.) Kazałem im odejść; gwarliwe, Wiatrem podszyte stworzenia; me uszy Ogłuchły niemal z ich morskich szczebiotań. Trzeba po więcej iść pieniędzy. Bracie! Tęsknota gna mnie ku naszej dziedzinie, Chciałbym już ujrzeć twarz naszego władcy.
DRUGI KUPIEC. Trud mnie umęczył.
(Wychodzą i wracają, jak poprzednio, z naładowanymi workami).
[96]
DRUGI KUPIEC wskazując na kaplicę. Jakby tę niewiastę Pozyskać jednak dla naszego pana? Ta perła cudna, ten turkus, wsadzony W jego dyadem, świeciłby światłością, Jak blaski Tego, którego imienia Nie ośmielamy się wymienić. Teraz, Gdy hufców naszych pełne są przestworza, Czyby nie zabić jej, nie unieść duszy, Zanim się zerwą zastępy aniołów?
(Kilka woreczków wypada z sakwy skórzanej.) PIERWSZY KUPIEC. Kto rozdarł sakwę?
DRUGI KUPIEC. Palec księdza Jana, Gdy z niej uciekał. Że to duch był stary I niepokaźny, więc myślałem sobie, Iż dziura będzie bez znaczenia.
PIERWSZY KUPIEC. Widzisz: To stąd pochodzi, że kradniemy dusze, Które nie całkiem są nasze. Jeżeli Ten turkus piękny chcemy dla naszego Pozyskać władcy, musi on do piekieł Zejść z własnej woli.
(Nadsłuchuje.) Hałas zbudził służbę. Podczas, gdyś mówił, słyszałem ruszanie Krzeseł i odgłos ludzkich kroków... Mamy
[97]
Czas — oni w dalsze odejdą komnaty. Przywołaj teraz strzygi i upiory.
DRUGI KUPIEC podchodzi do okna. Niema... Zmęczone... Pierzchły... Pracownicy Są nam niechętni.
PIERWSZY KUPIEC. Zaraz ich tu ściągnę.
(Woła przez okno.) Chodźcie tu, dusze potępionych ludzi, Co w śnie pijanym zmarli, co zginęli Jeden od ręki drugiego, dziś dla nas Wyhandlowani przez Szemusa Ruę. Do nas tu, do nas chodźcie wszystkie strzygi, Gorzko swych własnych żałujące grzechów, Zaklęte w zwierząt i gadów postacie — Wy z żądz piętnami na obliczach, do nas Chodźcie, upiory, rzućcie rokiciną Zarosłe bagna i grzązkie wądolce — Wy, błędne ognie, coście ongi były Duszami ludzi, a dzisiaj jesteście Nędzą znikomą...
DRUGI KUPIEC. Nie chcą iść.
PIERWSZY KUPIEC czyni znak w powietrzu. Upiory I strzygi, chodźcie!
DRUGI KUPIEC. Słyszę, jakby szelest Rozkołysanych burzą trzcin... Upiory
[98]
I strzygi wstają, by wyziewy, z ziemi; Liście i trawy łamią się i giną — Niezwykły wiatru lodowego podmuch W nic je rozwiewa.
PIERWSZY KUPIEC. Zniszczenie z nich idzie: Wiądy i szały, grad, pioruny, susze.
(Ciemnia napełnia się powiewnemi postaciami, niektóre z nich mają kształty zwierząt, inne wyglądają, jak ludzie, a inne znowu do mgławych podobne świateł.) Chodźcie tu wszyscy — wy i wy — zabierzcie Te worki złota.
UPIÓR. Myśmy zbyt gwałtowni — Z postaci więcej podobni do burzy.
DRUGI KUPIEC. Chodźcie tu wszyscy — wy i wy — zabierzcie Te worki złota.
STRZYGA. Myśmy nazbyt słabi — Nikli, bez życia.
PIERWSZY KUPIEC. Chodźcie wy tu do mnie, Coście pomarli ostatni i ludzką Wciąż macie postać — postać siły...
(Wchodzą obaj ZŁODZIEJE z poprzedniej części aktu. Twarze ich wymęczone.) Nuże, Nuże, bez swarów, zabierzcie te worki.
[99]
PIERWSZY WIEŚNIAK. Ej! ej! niechętnie, bo ta, której złoto Precz unieść mamy na tych naszych plecach, Żywi w swem sercu litość nieskończoną Dla potępionych wszystkich dusz. O, nieraz, Gdy w pełną lęku wpadamy zadumę, Mignie nam w wnętrzu wspomnienie jej lica: I ból, przez poły uciszon, dosięga Szczytu — i potem gorzko zawodzimy... Musimy słuchać, bo oto niejedna, Dziś na niebiesiech rozniecona gwiazda, Jak piętno złego, pali nasze serca.
PIERWSZY KUPIEC. Gdy ten ostatni worek złota w leśnej Spocznie chałupie, palić was przestanie... Idźcie...
(Odchodzą, z nimi razem znikają widma i ogniki.) Kazałem pójść im; samotnicze Są to istoty, gdy kogoś żywego Zobaczą, zaraz zawodzą.
(Wskazując na kaplicę.) Cyt, bracie, Szmer jakiś słyszę, który mnie przestrasza.
DRUGI KUPIEC podchodzi ku drzwiom kaplicy i zagląda do wnętrza. Księżniczka to się ruszyła, szepcząca We śnie urwane swoje Ojcze-nasze.
(PIERWSZY KUPIEC podchodzi do drzwi i staje.) Znowu jest cicho.
[100]
PIERWSZY KUPIEC. Wielki plan mi błysnął W duszy — nie dziwy: wszak-ci z dziewiątego, Najmożniejszego wywodzę się piekła, Kędy są wszyscy jako króle... Ze snu Zbudzę księżniczkę i w koło jej myśli Myśl jeszcze jedną wtrącę — myśl służenia.
(Woła przez drzwi.) Pamiętaj o mnie w swoich modłach, pani!
(KSIĘŻNICZKA KASIA budzi się i zbliża ku drzwiom kaplicy. KUPCY schodzą do sali. KSIĘŻNICZKA KASIA stoi na najwyższym stopniu kamiennych schodów.) KSIĘŻNICZKA KASIA. Czego żądacie?
PIERWSZY KUPIEC. Jesteśmy dwaj kupcy. Z obcych, idziemy krajów — z nowinami. Wybacz nam, pani, żeśmy tutaj weszli Tak niespodzianie: wielka brama zamku Była otwarta — weszliśmy, by spotkać Twarz jakąkolwiek.
KSIĘŻNICZKA KASIA. Brama dworca mego Zawsze otwarta, by przyjąć gościnnie Lud, mrący z głodu, i wszystkich, co pragną Przed tym straszliwym schronić się tu czasem. Jakież, kupcowie, macie wy nowiny?
PIERWSZY KUPIEC. W łąkach Allańskich spotkaliśmy człeka Ledwie żywego, któremu kazałaś
[101]
Skupować bydło, a zaś niedaleko Fair Head twe statki widzieliśmy w ciemnej, Bezwietrznej nocy: stały nieruchome, A nieruchome, jak statki, płonęły W milczącem morzu światełka ich latarń.
KSIĘŻNICZKA KASIA. Dziękuję Bogu, Maryi i aniołom, Że mam tu jeszcze dosyć worków złota Na kupno mąki, którą w swych śpichlerzach Nagromadzili kupcy, aby zyskać Na głodzie biednych. Jesteście z daleka, Swiadomi znaków czasu: kiedyż wreszcie Po naszych polach czołgać się przestaną Zółte wyziewy? Kiedyż ta zabójcza Przejdzie posucha i kiedyż znów trawa Zielone swoje ujrzy źdźbła?
PIERWSZY KUPIEC. Dni idą, A zmian nie widać; zboże wyniszczało, Chudoba padła lub pada, wyziewy Wciąż jeszcze wiszą nad ziemią, choroby Niosąc i paląc spiekotą.
KSIĘŻNICZKA KASIA. Powiedzcie: Co słyszeliście w świecie o demonach, Zakupujących dusze?
PIERWSZY KUPIEC. Jedni mówią, Że to są twory z wilczemi głowami
[102]
I że ich członki mają szybkość burzy, W przeustawicznym wysuszone ogniu. Inni dowodzą znów, że są postaci Nizkiej a grubej; ten i ów zaś twierdzi, Że mu się zdali czemś więcej, niż ludźmi, Że są wysocy, smagli, z piętnem znoju, Tak, jak my, pani. Lecz wszyscy się godzą W jednem: że wzrok ich taką ma potęgę, Iż łamie ludzi i sieć im zarzuca Na te ich dusze, i że wszyscy ludzie Gotowi sprzedać swe biedne płomyki, Swe wątłe dusze, tylko że ty, pani, Umiesz je swojem przekupywać złotem.
KSIĘŻNICZKA KASIA. Dziękować Bogu, Maryi i aniołom, Żem jest bogata... Dlaczego sprzedają?
PIERWSZY KUPIEC. Owi demoni płacą sto i więcej Koron za jedną niepokaźną duszę, Podobną duszy człowieka, co leży U bramy zamku, w izbie odźwiernego. Licha to dusza, nie warta stu groszy, Ale za dusze, równe twojej, pani, Słyszę, ze płacą pięćkroć sto tysięcy Koron i nad to.
KSIĘŻNICZKA KASIA. Jak można za kupę Złota oddawać duszę? Czyż mogiła Jest czemś tak strasznem?
[103]
PIERWSZY KUPIEC. Jedni ją sprzedają, Ponieważ pieniądz się błyszczy, a inni, Ponieważ czują przestrach przed mogiłą; Inni dlatego, że ich sąsiadowie Sprzedali przedtem; inni, że jest pewna Radość w rzuceniu nadziei, w utracie Wszelkiej radości, w zbyciu się oporu, W otwarciu ramion płomieniom wieczystym, W puszczeniu na wiatr wszystkich, wszystkich żagli. Gdy się wyczerpie twoje złoto, pani, Z radością wielką wszyscy pójdą w targi.
KSIĘŻNICZKA KASIA. We waszym głosie słyszę coś, kupcowie, Co mnie przeraża. Kiedyście mówili O owych ludziach, którzy swoją duszę I swego Boga oddają za złoto, Źrenice wasze płonęły, od razu Znikło też dziwne zmęczenie, widoczne Na waszej twarzy. Przebaczcie, kupcowie, Ale mówiący, że marnem mem złotem Służę ludowi, mieliście, zda mi się, Uśmiech na twarzy.
PIERWSZY KUPIEC. Tylko z grzechów ludzkich My się śmiejemy. Tyleśmy widzieli Krajów i tyle rozmaitych ludzi — Cóż w tem dziwnego, że wszystek ten ludek Zawisnął sobie, niby na sznureczku
[104]
Od niewieściego trzewika, nad stosem Wiecznych płomieni?!...
KSIĘŻNICZKA KASIA. Jest w was coś takiego, Co w lęk mnie wprawia, coś, czego my, ludzie, Nie posiadamy. Może pochodzicie Z najodleglejszych jakichś części świata?
(DRUGI KUPIEC, który nadsłuchiwał pode drzwiami po prawej stronie, podchodzi ku przodowi sceny, a podczas tego, po lewej, słychać głosy i kroki ludzkie). DRUGI KUPIEC na stronie do PIERWSZEGO. Są już u wejścia. Idźmy stąd. Gotowi Jeszcze nas poznać i serca nam zmrozić Swemi zdrowaśki lub skórę nam spalić Święconą wodą.
PIERWSZY KUPIEC. Zegnaj nam. Musimy Niejedną milę przebyć przed porankiem. Wierzchowce nasze już tam biją ziemię Z niecierpliwości.
(Odchodzą na prawo. W tej samej chwili wchodzi przeciwnemi drzwiami grupa wieśniaków.) KSIĘŻNICZKA KASIA. A czego wy chcecie?
WIEŚNIAK. Pani, kucnąwszy przy watrze i stare Opowiadając klechdy, słyszeliśmy Naraz jakowyś brzęk, jakby na ziemię Upadł czerwieniec, Szukamy, daremnie.
[105]
KSIĘŻNICZKA KASIA. Zbyt wy strachliwi, ja nic nie słyszałam.
STARY WIEŚNIAK. Tak, my strachliwi, bo jedno człowieka Możnego słowo może nas wyrzucić Z naszej zagrody, a miesiąc posuchy Spalić doszczętnie wszystkie oziminy Na naszym płonym gruncie: wichrów, gradów, Burz i powodzi myśmy niewolnicy; Na targowiskach strach nam skręca łokcie I tuż za nami siada przy kominku. A złe przeczucia tak są nieodstępne Od nas, jak kucie w drzewie od dzięciołów.
KSIĘŻNICZKA KASIA. O złych przeczuciach nie mówcie w tym domu.
(OONA wchodzi dzwiami z lewej strony.) OONA. Ktoś się nam włamał do skarbca! nieszczęście! Drzwi są otwarte, a złoto skradzione!
(Wieśniacy zaczynają lamentować.) KSIĘŻNICZKA KASIA. Nie lamentujcie!
(Płacz ustaje.) Widział tu kto kogo?
OONA. Że też ma dobra pani utraciła Wszystko swe złoto! Nieszczęście! Nieszczęście!
[106]
KSIĘŻNICZKA KASIA. Wy trzej po mojej prawicy, dosiądźcie Koni i cwałem w drogę! Dam zagrodę Temu, kto schwyci złodzieja.
(podczas jej słów wchodzi na scenę człowiek z kluczami u pasa.) ODŹWIERNY. Zaprawdę, Niesamowite dzieją się tu sprawy — Złe duchy były! Siedziałem przy bramie W mojej kamiennej budce, gdy tuż obok Dwa przeleciały puszczyki, szepczące Ludzkimi głosy.
STARY WIEŚNIAK. Bóg zapomniał o nas.
KSIĘŻNICZKA KASIA. Stary człowieku, nigdy On nie zawarł Bramy, jeżeli nie otworzył drugiej. Jestem w rozpaczy, bo budzi się we mnie Plan wielce smutny: ale ja mam wiarę — — Przestańcie płakać, starzy moi ludzie — Nie zapomina On świata, lecz ciągle Lepi go w glinie, lepi na swój obraz I podobieństwo. Wieki za wiekami Glina buntuje się przeciwko Jego Palcom, bój ciągły tocząc o swój stary, Ciężki, ponury i bezkształtny spokój... Czasem się skręci i skurczy, i wówczas Lud jakiś pada — dziś się wykręciła W stronę przeciwną i powstały hufce Duchów piekielnych.
(WIEŚNIACY się żegnają.)
[107]
Zostawcie mnie samą, Bo smutna jestem — słyszę jakieś wrzenie, Jakby się zbliżał piorun.
(Schodzi od drzwi kaplicy na dół.) Nie, zostańcie Jeszcze chwileczkę. Gdy się znów spotkamy, Obym wam dała zapomnienie klęski!
(Do OONY). Weź te dwa klucze - ten jest od śpichlerza, Ten od szafarni.
(Do STAREGO WIEŚNIAKA). A wam, mój staruszku, Daję ten kluczyk. Otwiera komorę, Gdzie leżą zioła lekarskie: rumianek, Babka, żywokost, tysiącznik i inne — Na górnej półce książka z przepisami, Znacie się na tem: niegdyś leczyliście Kozy i bydło.
STARY WIEŚNIAK. Cóż to znaczy, pani?! Czyżbyście we śnie widzieli swą trumnę?
KSIĘŻNICZKA KASIA. Nie, nie! w mem sercu smutny plan się budzi: Wielki słyszałam płacz w rozlicznych chatach — Muszę, tak, muszę iść, choć nie wiem, dokąd. A wy się módlcie za ten naród biedny,
[108]
Ginący z głodu, módlcie się, wy dobrzy Moi sąsiedzi.
(WIEŚNIACY klękają. KSIĘŻNICZKA KASIA wchodzi znowu w bramę
kaplicy i, odwróciwszy się, stoi chwilę bez ruchu, potem wybucha krzykiem.) Królowo Anielska, Żegnaj! Żegnajcie, hufce hufców świętych!
ZASŁONA.
[109]AKT TRZECI.
Izba SZEMUSA RUY. OBAJ KUPCY siedzą przy jednym i drugim końcu stołu. Przed nimi zwoje pergaminów i wielka ilość małych sakiewek z pieniędzmi.
PIERWSZY KUPIEC. Już nas ta pani okradać nie będzie — Niema nic więcej, prócz myszy, w jej skrzyniach.
DRUGI KUPIEC. Ostatniej nocy, przedzierzgnięty w sowę, Na Donegalskie pofrunąłem turnie I tam, na stromem usiadłszy urwisku, Ujrzałem statki, wiozące ludowi Zboże i mąkę. Za pięć dni tu będą,
PIERWSZY KUPIEC. Ja, szarej sowy wziąwszy na się postać, Mknąłem i mknąłem w mrokach ku wschodowi I tam spostrzegłem, jak sto ciężkich wołów K'nam źelaznemi poganiano kijmi. I one, bracie, za pięć dni tu staną.
DRUGI KUPIEC. Pięć dni na handel.
[110]
(Podczas ich rozmowy weszli do środka wieśniacy, prowadzeni prze Teiga i Szemusa, którzy, stanąwszy po obu stronach drzwi, czynią porządek w tłumie, od czasu do czasu dodając ludziom odwagi gestami i szeptami.) Cisną się i cisną... Od dnia posuchy tak się tu gromadzą, Jak liść jesienny, który głuche wiatry
Zwiewają w kupę... Handel! handel! handel!
PIERWSZY KUPIEC. Któż z nami zechce pohandlować?
SZEMUS. Panie, Brak pożywienia obrał ich z odwagi, Prócz czterech, pięciu ... Masz tutaj jednego — Czas i na innych przyjdzie, że nabiorą Ducha.
MĘŻCZYZNA W ŚREDNIM WIEKU. Ja — owszem, lecz za dobrą cenę.
PIERWSZY KUPIEC czytając w pergaminie. Dżon Maher, człowiek bogaty, o zmysłach Tępych, spokojnych, uległego serca. Pewnym jest w oczach aniołów ... Dam dwieście, Dwieście za duszę, marne tchnienie wiatru.
MĘŻCZYZNA. Chcę trzysta koron... Czytaliście właśnie, Iż żadna klęska nie uczyni ze mnie Waszego sługi.
[111]
PIERWSZY KUPIEC. Tu coś więcej stoi. „Często po nocy budzi się z przestrachu,
Aby nie zostać biednym“... To jest twoje
Niedomaganie... Dwieście koron?
(MĘŻCZYZNA liczy pieniądze i odchodzi.) DRUGI KUPIEC. Handel! Zdaje się niemal, że niema w was duszy — Chyba jedynie na wiarę parafii. Handel! hej, handel!... Czy wolicie umrzeć? Żyła tu przedtem kobieta, nie chciała Iść z nami w targi i zmarła — w czerwonych Spoczywa kwiatach, ze świeczkami wokół, Powtykanemi w butelki.
KOBIETA. A jaką Dacie też cenę za moją?
PIERWSZY KUPIEC. Ej, piękna, Wdzięczna i młoda — sądzę, że nie dużą.
(Czyta w pergaminie.) Listy miłosne chowa w małym dzbanku, W górze, na murku, pomiędzy klepsydrą A garnkiem pieprzu.
KOBIETA. Przeklęty pergamin!
PIERWSZY KUPIEC czyta. Chowa je pilnie przed oczyma męża, Który pojechał zakupywać konie
[112]
I nie powrócił... Jesteś pewna! damy Koron pięćdziesiąt.
(KOBIETA zabiera się ku wyjściu.) Damy setkę.
(KOBIETA bierze pieniądze i znika w tłumie.) Handel! Handel! hej handel! Tylko z miłosierdzia Zakupujemy te dusze. Tysiące Przeróżnych grzechów oddało je w ręce Naszego Pana, nimeśmy tu przyszli. Snadź gotowiście umierać, dopóki Jeszcze wam kości świecą poprzez skórę. Chodźcie na handel — albo czyż wolicie Zyć pokrzywami, szczawiem i jarmużem? Lub czy mniemacie, że głód się wyczerpie? Zdrów on i czerstwy, nasz on i naszego Przemocarnego władcy! nie ustąpi, Dopokąd swego nie dobieży celu. On to pokrywa żółtymi wyziewy Te wasze pola wyschnięte, zatraty On je strasznemi napełnia widziadły I coraz groźniej z każdą rośnie chwilą. Patrzcie, jak ściemnia światło dnia... Czyż spokój, Drapieżnym ptakom znan, jest czemś tak strasznem? One — i wszystkie naszemu władyce Posłuszne dusze, i te, które żyją Z tym drugim wielkim duchem, osiągnęły
[113]
Cel swego bytu, spokój, kiedy wami Jak gdyby jakieś rzucało wahadło.
(Wchodzi ALEEL z potarganemi u harfy strunami.) ALEEL. Weźcie mą duszę; jestem nią umęczon! Nie chcę zapłaty!
PIERWSZY KUPIEC czyta. Pieśniarz... On sam jeden Miał umysł zwrócon ku strzygom i chochłom, Ku opowieściom o przebojach Fenian, Ku onym królom Czerwonego Szczepu, O życie ludzi wzdyć się nie troszczący ...
Dziś się to wszystko zmieniło...
ALEEL. Ponieważ Nie odstępuje mnie jej lico blade, Księżniczki Kasi lico... Smutek świata Siadł na jej czole: nazbyt mnie krępować Poczęły więzy jej skargi, dlategom Porwał te więzy!... Zabierzcie mą duszę!
PIERWSZY KUPIEC. Wziąć nie możemy, bo należy do niej.
ALEEL. Weźcie ją! weźcie!... Pomódz jej nie mogę, I to mnie dręczy...
PIERWSZY KUPIEC. Nie, nie, my nie chcemy.
ALEEL. Czyż tak już nikłą ta wasza potęga — ? Wszystkie dni moje dźwigać mam ten ciężar? Niechaj was moje pochłonie szyderstwo!
[114]
PIERWSZY KUPIEC. Weźcie go precz stąd; on mi na zawadzie!
(TEIG i SZEMUS wyprowadzają ALEELA pomiędzy tłum.) DRUGI KUPIEC. Wzrok jego, bracie, napełnił mnie dreszczem I strasznym lękiem.
PIERWSZY KUPIEC. Nachyl się, pocałuj Tę moją obręcz, na której spoczęły Wargi naszego Mistrza oną chwilą, Kiedy nas słał tu... Odzyskasz znów spokój.
(DRUGI KUPIEC całuje złotą obrączkę, okalającą głowę pierwszego kupca.) SZEMUS. Nazwisko jego Aleel, stracił zmysły W ostatnich czasach, lecz niemasz w nim złości. Szał jego minął, można być z nim razem I tak go wodzić, jak dziecko.
PIERWSZY KUPIEC. Hej! handel! Handel! hej handel! Czyście wy pogłuchli?
SZEMUS. Opowiadają, żeście zbyt zniżyli Cenę za ową kobietę...
PIERWSZY KUPIEC. Więc teraz Ofiarowuję wielki grosz — zważajcie: Dam tysiąc koron za starą kobietę, Co brzydką była przez całe swe życie.
(STARA WIEŚNIACZKA staje na przedzie sceny, a on rozwija pergamin i czyta.) Mało jest o niej tutaj napisano:
[115]
Kradła czasami drób, jeśli ją żniwa Kiedy zawiodły — lecz dwakroć na tydzień Szła do kaplicy, gdy się poszczęściło, I tam składała ofiarę... Bierz pieniądz.
STARA WIEŚNIACZKA z ukłonem. Bóg wam błogosław, Panie!
(Zaczyna lamentować.) Panie! panie! Ból straszny czuję.
PIERWSZY KUPIEC. Imię, które-ś rzekła, Dla potępionych jest jak ogień. Precz stąd!
(WIEŚNIACZKA odchodzi.) Patrzcie, jak płoną te złote czerwieńce! Handel! Czyż lęk wam, że ta wiedźma stara Nieco narzeka? Czyście wszyscy tchórze!?
WIEŚNIAK. Nie jestem tchórzem, chcę sprzedać pół duszy.
PIERWSZY KUPIEC. Jakto pół duszy?
WIEŚNIAK. Pół moich widoków Pójścia do nieba.
PIERWSZY KUPIEC. Napisano tutaj: Człek ten we wszystkiem szedł pośrednią drogą — Zajął sam środek wahadła. Nikt odeń Nie doznał złego ni dobrego... Odejdź! Nie chcę nabywać twojej duszy.
[116]
DRUGI KUPIEC. Handel! Handel!
PIERWSZY KUPIEC. Co? chcecie wstrzymywać nas zdala Od naszych włości? Od wiecznej rozkoszy? Hej! skończcie handel, a my do naszego Odejdziem Pana... Handel! handel! handel!
KRZYK WIEŚNIAKÓW. Księżniczka Kasia! Jest księżniczka Kasia!
KSIĘŻNICZKA KASIA wchodzi. Wciąż handlujecie?
PIERWSZY KUPIEC. Tobie na przekorę! Poco tu przyszłaś, szafirowooka Święta?
KSIĘŻNICZKA KASIA. Chcę moją zaprzedać wam duszę Za wielką cenę.
PIERWSZY KUPIEC. Jeśli warta ceny?
KSIĘŻNICZKA KASIA. Lud ginie z głodu, dlatego się tłoczy Ku wam. Słyszałam jego krzyk i krzyk ten Wciąż mi brzmi w uszach — dzień i noc: chcę koron Pięćset tysięcy, aby ich wyżywić, Póki nie przejdzie czas posuchy; nadto, Jeśliście znęcić umieli te biedne Dusze czerwieńców swych brzękiem, ja pragnę Wykupić wszystkie i zwrócić je Bogu. Swoją chcę sprzedać wam duszę!
[117]
WIEŚNIAK. Przenigdy! Nie czyń nam tego. Dusze biednych ludzi Nie mają ceny tak wielkiej przed Bogiem, Jaką ma, pani, twoja dusza. Pani! Cóżby bez ciebie czyniły niebiosa?
INNY WIEŚNIAK. Patrz, jak im szpony kurczą się w skórzanych Tych rękawicach.
PIERWSZY KUPIEC. Pięćkroć sto tysięcy! Damy tę cenę! Jest złoto! Gdy z nami Rozmawiasz, pani, dusze się zwracają Ku wysokościom, bo oblicze twoje Wielką rozsiewa naokoło światłość, Migotliwymi napełnia blaskami Serca tych ludzi, a dzięki tym blaskom, Mogłaby zmarnieć nasza ciężka praca — Ponad głębiami Onby się mógł ruszyć I nam odebrać te dusze. Do dzisiaj One naszemi były-li przez poły, Gdyż przenikały je na wskróś twe jasne, Promienne oczy, rabując im szczęście Zadowolenia. — Lecz podpisać musisz: Taką kupując duszę, jak twa, pani, Formy pominąć nie możemy. Podpisz Tem oto piórem — pochodzi od kura, Co zapiał ongi, kiedy Piotr się zaparł
[118]
Swojego Mistrza. Kto zaś pióra tego Użył, ten w piekle w wielkich jest honorach.
(KSIĘŻNICZKA KASIA nachyla się, aby podpisać pergamin.) ALEEL wpada na przód sceny i wyrywa jej z rąk pergamin. Wielkiego wodza zaznać masz miłości — Gromada dzieci winna igrać, pani, Wokół twych kolan! Zostaw tych wieśniaków Stworzycielowi niebios!...
KSIĘŻNICZKA KASIA. Jam bez myśli — — Krzyk tylko słyszę — krzyk tych biednych ludzi.
ALEEL rzuca pergamin na ziemię. Miałem widzenie pod kępą dzikiego Bzu i leszczyny: że mamy usłyszeć, Jak Archanioły toczyć będą próżną Czaszkę szatana grzbietem gór!
PIERWSZY KUPIEC. Precz! Precz z nim!
(TEIG i SZEMUS wypychają go tak szorstko, że ALEEL pada w tłumie na ziemię.) KSIĘŻNICZKA KASIA podnosi pergamin i, podpisawszy go, zwraca się do tłumu. Bierzcie pieniądze; teraz chodźcie ze mną. Zdala od tego skażonego miejsca Dam z was każdemu czerwieńców do syta.
(Wychodzi; tłum wieśniaków otacza ją i całuje po rękach. ALEEL i OBAJ KUPCY pozostali sami.)
[119]
DRUGI KUPIEC. Skończone tedy dni naszego trudu.
PIERWSZY KUPIEC. Kosztowny dzisiaj zdobyliśmy klejnot Dla dyademu szatana.
DRUGI KUPIEC. Musimy Iść stąd i czekać, dopóki nie umrze, Ponad jej zamkiem w postaci puszczyków Czuwać będziemy jeszcze rok niejeden I strzedz naszego klejnotu, aż przyjdzie Chwila zabrania jej duszy.
PIERWSZY KUPIEC. Nie. Poco? W powietrzu tylko zawiśniemy nad nią, Bo na minuty liczy się jej życie. Gdy tu przybyła, spostrzegłem w jej oczach Pomrok mogiły, i stopy jej ciężkie, Niby obute w trzewiki z ołowiu; Wzrok jej tkwił w ziemi, jak gdyby robactwo Już ją wzywało ku sobie; a kiedy Podpisywała swe imię, jej serce Jęło się łamać... Cicho!... Cicho!... Słyszę Bramy piekielne skrzypiące w zawiasach: Idzie k'nam odgłos wieczystej biesiady, By nas pokrzepić.
DRUGI KUPIEC. A teraz na skrzydłach Wzbijmy się, bracie, w powietrzne przestwory, By śród nich w szpony pochwycić jej duszę.
[120]
(Ulatują w górę. ALEEL czołga się w środku izby. Zapadł mrok, i ciemność na ziemi wzrasta stopniowo. — Słychać daleki grzmot i odgłos zrywającej się burzy.) ALEEL. Bramy spiżowe otwarte na oścież — Balor na grzmiącym zjawia się rydwanie, Demoni ciężkie podnieśli powieki Nad źrenicami, które w dniach pradawnych W głazy zmienili bogowie. Zdradziecki Jawi się Barach i chutnego rodu Idzie Kailitin, on, co druidyczny Przekwit i zanik spuścił był na dziecię Sualtamowe i Dektery (pierwszy Król Hell go znowu wywyższył, zabiwszy Naisiego i srogo złamawszy Serce Deirdry), — a wszystkie ich głowy Ku tejże samej zwracają się stronie, Za życia bowiem zwalczały z uporem, Z niehamowaną, chytrą zaciekłością, Piękno i spokój.
(Wchodzi OONA; zatrzymuje się jednak we drzwiach.) ALEEL podniósł się w połowie do góry, kolanem i ręką opierając się o ziemię. Klęknij, stara czaplo, Zdala od ślepej nawałnicy.
OONA. Gdzież jest Księżniczka Kasia? Gdzie? Przez dni te wszystkie Była tak blada, a ręka jej — czułam —
[121]
Drżała, spotkawszy przy kądzieli moją — I teraz nie wiem, dokąd poszła.
ALEEL. Innych Ma już księżniczka przyjaciół — tak, innych, Przemieszkujących w tym straconym świecie.
(Wskazuje na dół.) Oto Orchila, naprzód; blada, piękna, Lice jej żyje, a ciemna jej postać Do mgieł podobna, gdy się nagromadzą W porze jutrzennej, bo tej, co umiała Rozbudzać żądzę, serce li się krwawi, Podczas gdy drudzy konają. Naokół Mgławą ma ciżbę kobiet, głośnym śmiechem Przywabiających szatany, za sobą Straszne wypary krwi, zmienionej w grzechy, Tylko te wszystkie, białe jak gwoździki, Drobne paznogcie wyrosły w ogromne Szpony.
(Chwyta OONĘ, ciągnie ją na środek sceny i gwałtownym ruchem wskazuje na dół. Szum wiatru.) Już swoje zaczynają pieśni — Wciąż na ich wargach brzmi jakaś melodya.
OONA rzuca się twarzą na ziemię. O Twórco świata! chroń ją od demonów! A jeśli trzeba zginąć jakiej duszy, To zabierz moją!
[122]
(ALEEL klęka obok, ale zdaje się słów jej nie słyszeć; wzrok utkwił w ziemię, jakby chcąc ją przebić. Wieśniacy wracają. Niosą księżniczkę Kasię i kładą ją na ziemi pomiędzy Ooną i Aleelem. Leży jak umarła.) OONA. Że też tyle naczyń Z surowej gliny trwa, a porcelana Pęka na dwoje.
(Całuje ręce KSIĘŻNICZKI KASI.) WIEŚNIAK. Byliśmy pod drzewem, Tam, gdzie się skręca droga, gdy księżniczka Zbladła i nagle zasłabła. A gdyśmy Nieśli ją tutaj, czarna nawałnica Przyćmiła przestwór, prawie z nóg nas waląc. Trzeba zasunąć zaporę, bo żaden Śmiertelny człowiek nie oprze się czarnej, Oślepiającej, groźnej, nagłej burzy.
(Jeden ze stojących bliżej zasuwa zaporę.) OONA. Sza! sza! zbudziła się z omdlenia.
KSIĘŻNICZKA KASIA. Ludzie, Trzymajcie, proszę, trzymajcie mnie mocno, Bo nawałnica porwie mnie.
(OONA bierze ją w ramiona. Jedna z kobiet zaczyna zawodzić.) WIEŚNIAK. Sza!
INNY WIEŚNIAK. Sza!
WIEŚNIACZKA. Sza!
[123]
KSIĘŻNICZKA KASIA nawpół się podniósłszy. Do stóp mi złóżcie wszystkie worki złota!
(Kładą jej woreczki z pieniądzmi pod stopy.) Idźcie, starego sprowadźcie Neala, Niech on, gdy umrę, każdego wysłucha I sprawiedliwie rozsądzi i rozda... On was ziołami leczy, wie najlepiej, Kto jest w największej pośród was potrzebie.
WIEŚNIACZKA na tyłach tłumu. A czy mi dosyć wydzieli, bym mogła Wyżywić dzieci, aż przejdzie posucha?
INNA WIEŚNIACZKA. Królowo niebios i wy wszyscy Święci, Zgubcie nas wszystkich, byle tylko księżna Mogła ocaleć.
KSIĘŻNICZKA KASIA. Nachylcie się ku mnie, Ty, moja Uno, i ty też Aleelu: Spoglądam na was jako ta jaskółka Na swoje patrzy gniazdo pod okapem, Nim ponad grzmiące tonie wód uleci... Przestańcie płakać tak gorzko, wszak tutaj Została jeszcze na wielkim ołtarzu Niejedna świeca, choć jedna upadła. Aleelu, bracie! Ty, który śpiewałeś O dawnym rodzie, nieznającym troski Naszego świata, mającym li tchnienie
[124]
W swoich powiewnych kształtach, bądź mi zdrowy! Zegnaj mi, Uno, coś len przędła ze mną, Słodka, jak sen ich po skończonych pląsach: Burza mi siadła we włosach, czas odejść.
(Umiera..) OONA. Podajcie mi tu zwierciadło.
(Jedna z wieśniaczek przynosi jej lusterko z izby. OONA trzyma je nad wargami KSIĘŻNICZKI KASI. Cisza na chwilę — potem przytłumiony okrzyk OONY:) Umarła.
WIEŚNIACZKA. Była na świecie wielką, białą lilią.
INNA WIEŚNIACZKA. Piękniejsza była ode gwiazd pobladłych.
STARA WIEŚNIACZKA. Złamane kwiecie, które tak kochałam!
(ALEEL bierze zwierciadło z rąk OONY i rzuca je o ziemię, rozbijając na drobne kawałki.)
ALEEL. Rozbiłem ciebie, bo niema już lica, Co napełniało cię pięknością: zamrzyj I ty, me serce, albowiem już poszła Ta, której słowo, nasycone smętkiem, Czyniło z ciebie żyjącego ducha, Podczas gdy dzisiaj jestem już zmartwiałą Gliną pożądań. A ty, dumna ziemio, I rozpienione ty morze, zagińcie!
[125]
Nie usłyszycie już więcej jej błędnych, Samotnych kroków, zostaniecie same Wpośród głośnego boju archaniołów Z hufcem szatanów.
(Wstaje, reszta klęczy, atoli na ziemi taka panuje ciemność, że nie można rozeznać ich kształtów.) A ja, który płaczę, Ja was przeklinam, ty, Czasie, ty, Zmiano! Ty, Przeznaczenie! i żadnej nie żywię Innej nadziei, prócz tej, abym wielkiej Doczekał chwili, kiedy was na głowę Strącą w bezdenne przepaście.
(Błyskawica, w ślad za nią grom.) WIEŚNIACZKA. Niech klęknie, Nim jego klątwa ściągnie nam na głowy Łyski i gromy.
ALEEL. Anioły i czarty Walczą w przestworach; to miecze śpiżowe Tak o śpiżowe uderzają hełmy.
(Błyskawica, w ślad za nią grom.) Szeroki oszczep, wyrzucon z rzemieńca, Na wskroś tam przekłuł źrenicę Balora, I ciemny zastęp rozpierzchł się, jęczący, Jak ongi pierzchał z brzegów Moytury.
(Pochłaniająca wszystko ciemność.)
[126]
STARZEC. Wszechmoc, za nasze rozgniewana grzechy, Zatraca świat nasz, i wnet już pomrzemy.
(Widziadlana światłość rozprasza ciemności. Wieśniacy zdają się klęczeć na skalistem urwisku góry; mgły nawałnicowe, od czasu do czasu przerzynane światłem, otaczają ich i płyną poza nimi. Nawpół w świetle, nawpół w mroku stoją aniołowie w zbrojach. Zbroje ich stare i zużyte, miecze ich czarne i poszczerbione. Stoją, niby w szyku bojowym, i surowo patrzą na dół. Wieśniacy rzucają się na ziemię.) ALEEL. Przestańcie patrzeć na te wpół otwarte Wierzeje piekieł, mówcie raczej do mnie, Którego serce tak przejęte Bogiem, Że już o ziemskich nie chce myśleć sprawach — Mówcie mi o tej, która tutaj leży.
(Chwyta jednego z aniołów.) Nie prędzej wrócisz w krainę wieczności, Aż gdy przemówisz.
ANIOŁ. Światłość pada na dół Bramy perłowe otwarte na oścież, A ona poszła w przybytek pokoju; Marya z sercem po siedmkroć przebitem, Pocałowała jej wargi, a święte Włosy spłynęły na jej twarz; pobudki Rozważa Światłość Światłości, nie czyny — Mrok mroków tylko z czynami się liczy.
(ALEEL puszcza ANIOŁA i klęka.) OONA. Powiedz chodzącym w przybytkach pokoju, Że pragnę umrzeć i odejść już do tej,
[127]
Którą tak kocham; lata, niby wielkie Czarne bawoły, stąpają po ziemi, Bóg niby skotarz pogania je z tyłu, A mnie ich ciężkie zdeptały kopyta.
(Coś, jak gdyby głos surmy, dobywa się z wnętrza, światłości. Widzenie rozpływa się powoli, w ciemnościach słabo się rysują postacie klęczących wieśniaków.)
ZASŁONA.
[129]PRZYPISKI AUTORA DO „KSIĘŻNICZKI KASI“.
KSIĘŻNICZKA KASIA. (The Countess Cathleen.) W poemat niniejszy włączyłem legendę, tak jak ją podają „Baśnie i podania ludu irlandzkiego“ („Fairy and Folk Tales of the Irish Peasantry“), na wiarę, że jest to rodzime, starodawne podanie irlandzkie. Potem słyszałem jednak, że rodowód jej jest późniejszy. Wydawca „Folklore’a“ zwrócił się w swem piśmie z prośbą o informacye co do waryantów, pochodzenia i t. d. tego podania, lecz bez skutku. Jedyne znane mi podanie, do mego podobne przedmiotu, znalazłem w Larmini’ego „West Irish Folk Tales“ (podaniach zachodnio-irlandzkich) — o matce, która na lat siedm poszła do piekła, aby odkupić duszę swego syna, a potem została jeszcze lat siedm dla odkupienia innych dusz. ADENE (Etain.) Słynna królowa legendarna, którą uprowadził Meder, król chochlików. BALOR, dowódca ciemnych zastępów wielkim boju Dobrego i Złego Życia i Śmierci, Światła i Ciemności, stoczonym na wybrzeżach Moytury w pobliżu Sligo. BARACH (Borrach.) Barach wywabił FERCUSA na biesiadę, aby w jego nieobecności pomordować synów USNY. Fergus, związany przysięgą, że nigdy nie odmówi udziału w jego ucztach, zmuszony był pójść — wbrew
swojej woli. [130] CAILITIN. Druid Cailitin i jego synowie zwalczali Cuhoollina czarnoksięską sztuką. CONHOR (Concobar) był królem Wszechirlandyi w okresie królów „Czerwonego Rodu“. CUHOOLLIN, wielki bohater z cyklu „Czerwonego Rodu“. DANAAN (Tuath de Danaan) oznacza Ród Bogów Danu. Były to potęgi światła, życia i ciepła, i walczyły z FOMOROHAMI, t. j., potęgami nocy, śmierci i zimna. Z czasem, gdy je przestano czcić i składać ofiary, malały stopniowo w wyobraźni ludu, aż w końcu zeszły do kategoryi chochlików etc. DECTERA (Dechtera), matka CUHOOLLINA. DEIRDRE, bohaterka jednej z najpiękniejszych legend gaelickich.
Kochał ją Concobar, ona uciekła od niego z Naisim, została jednak w zdradziecki z powrotem ujęta sposób. Jest to smutna a piękna kobieta z cyklu „Czerwonego Rodu“, tak jak GRANIA jest smutną a piękną kobietą z cyklu o Fenianach. FENIANIE, wielki zakon rycerski, na którego czele stał FINN. FERGUS — pieśniarz cyklu „Czerwonego Rodu“, tak jak OISIN cyklu legend o Fenianach. Był królem Wszechirlandyi i, jak opiewa podanie, opracowane przez Samuela Fergusona, zrzekł się tronu, aby módz swobodnie polować po lasach. HELL (Piekło). W dawniejszych podaniach irlandzkich piekło zawsze jest zimne, być może dlatego, ponieważ Fomorohy, potęgi zła były Władcami północy i zimy. Chrześciaństwo starało się, o ile możności zastosować
do wierzeń swoich, w Irlandyi tak samo, jak i gdzieindziej, symbole pogańskie, a poeci irlandzcy, śpiewający o „zimnej posadzce piekła“, powtarzali symbole pogańskie. W opowieściach ludu i w Keating’a opisie piekła spotykamy się, mimo to, także ze zwykłym symbolem ognia. MAIVE, Słynna królowa z cyklu „Czerwonego Rodu“. Według podania, pochowana została w kamiennym grobie na Knocknarea. Ferguson mówi o „muszlowym grobie Maivy na szczycie Knocknarei“, grób ten atoli jest z kamieni. [131] ORCHIL. Fomoroh i czarownica, o ile dobrze sobie przypominam.
Zresztą, zapomniałem wszystko, com o niej wiedział dawniej. POOKA, duch, który przedzierzga się raz w psa, raz w konia, raz w osła lub orła. SUALTAM, ojciec Cuhoollina.
USNA, ojciec NAISIEGO, kochanka Deirdry, oraz Ardana i Ainlego, jej przyjaciół. Cudny lament Deirdry nad ich zwłokami przetłómaczył pięknie Samuel Ferguson.
|