Literacki list gończy
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Literacki list gończy |
| Pochodzenie | Bronzownicy |
| Wydawca | Towarzystwo Wydawnicze „Rój“ |
| Data wyd. | 1930 |
| Druk | Drukarnia „Rola“ J. Buriana |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI  Cały zbiór |
| Indeks stron | |
Natknąwszy się, w studjach moich nad Mickiewiczem, na istnienie kobiety, grającej przez szereg lat w życiu poety znaczną rolę, a najzupełniej przez jego dziejopisów przemilczanej; zestawiwszy naprędce wszystko co mogłem w tym przedmiocie znaleźć po archiwach, książkach i dokumentach, rozpisałem literacki „list gończy“: co kto wie o Xawerze Deybel, niechaj powie? Uczyniłem to w przekonaniu, że niepodobna, aby istnienie jej tak dokładnie zostało pogrzebane; tylko że ci, co mają jakieś wiadomości, kryli je, czy dla tego że były zbyt ułamkowe, czy że obowiązujący do niedawna — do dziś jeszcze — kurs „bronzowniczy“ onieśmielał do ujawnienia prawdy nie dosyć... wybronzowanej. Bo istnieją u nas dwie wiedze, dwie nauki: jedna oficjalna, druga którą panowie uczeni zwierzają sobie na ucho. Ale to znów inny temat; wrócę do niego jeszcze.
Niechaj nikt nie powiada, że to jest niedyskretne szperanie w zakamarkach życia poety. Szpera się w nich dosyć, tylko przeważnie dość tępo i kłamliwie. A przytem to nie jest rzecz błaha ani „prywatna“. Wszak tych dziesięć czy piętnaście lat, o które chodzi, to u Mickiewicza najbardziej tajemniczy, najtragiczniejszy, najmniej rozjaśniony okres. I zważmy rolę tej zagadkowej kobiety. To nie jest jakaś tam miłostka: to najczynniejsza agentka towianizmu: pełno jej w listach Mickiewicza z epoki rozłamu w Kole; czy to nie wystarcza, aby obudzić nasze zainteresowanie? aby uprawnić — gdyby potrzeba było jeszcze tego uprawnienia — do badań w tym kierunku, badań zaniedbanych najzupełniej — przypadkiem czy z umysłu — przez legjony naszych mickiewiczologów? Mamy uczone rozprawy o gatunkach grzybów w Panu Tadeuszu, o astronomji Wojskiego, o „wpływach“ wszystkich utworów świata na każdą literę Mickiewicza; o tej sprawie głębokie milczenie. A wszak ona wprowadza nas poniekąd w serce towianizmu!
Jak można było przewidzieć, ta moja akcja spowodowała atak. To znaczy... ogół specjalistów dotąd zachował głuche milczenie. Może ta kwestja wydaje się im niedość ważna, może nie dość dojrzała? Nie wiem. Narazie wyskoczył jeden uczonek, ale nie wiem, czy nauka przyznałaby się do jego troszkę filipo-konopiastego wypadu.
Kiedy robiłem uwagę[1], że należałoby znaleźć życiową podszewkę różnych ciemnych punktów tej sprawy, powiadał uczonek: „Boy nie rozumie języka towianizmu“.
Kiedy przedstawiłem nieznany pamiętnik — a raczej jego ocalały fragment — Zofji Szymanowskiej, siostry Celiny Mickiewiczowej, osoby, która spędziła kilka lat w domu poety, powiadał uczonek: „Ona nie orjentowała się w niczem“ (nawet w dziecku...).
Kiedy zestawiałem świadectwa, mogące rozjaśnić rolę Xawery Deybel w życiu Mickiewicza, odpowiadał uczonek ubolewaniem, że ze stosunku tego nie zostało „materjału z pierwszej ręki“, a radością, że zaginęły o nim „plotki“... Dlaczego pamiętnik Zofji Szymanowskiej, który byłby co się zowie „materjałem z pierwszej ręki“, obwołano z góry, na nieznane, „plotką“, to już jest tajemnica „metod naukowych“, z któremi próbowałem dyskutować, ale na które w końcu musiałem poprostu wzruszyć ramionami. Wnet zresztą ściągnięto sprawę na klasyczny teren demagogiczno-denuncjatorski, a bezmyślne nakrzykiwania pewnej grupy dzienników pozwalają wnosić, że z Xawery Deybel zdołano już uczynić kwestję „polityczną“. Bóg z wami, głuptasy.
Ale równocześnie mój „list gończy“ sprowadził relacje, które przekonały mnie, że, idąc po nitce do kłębka, nie bylibyśmy może tak zupełnie pozbawieni „materjału z pierwszej ręki“, jak się naszemu niedouczonemu uczonkowi zdaje. Do redaktora Wiadomości Literackich nadszedł następujący list:
Odpowiadając na końcowe wezwanie artykułu p. Boya-Żeleńskiego p. t. Xawera Deybel („Wiadomości Literackie“ nr. 285) pozwalam sobie donieść.
W rękopiśmiennych zapiskach pamiętnikowych Seweryna Goszczyńskiego, przechowanych do niedawna w Muzeum Rapperswylskiem i skopjowanych przeze mnie w r. 1913 znalazłem następujące szczegóły dotyczące Adama Mickiewicza i Xawery Deybel.
1) Pod datą 20 czerwca 1847 r. zanotował Goszczyński w swym pamiętniku: „Adam od kilku dni wyjechał na wieś — ma być także słaby. Nie wiedzą, dokąd wyjechał — mnie się zdaje, że jest w Nanterre, bo pozawczoraj widziałem tam Xawerę Deybell, która jak mówią w Nanterre odbywa połóg“.
Dodam nawiasowo, że Zygmunt Wasilewski, który „dla użytku biografów Mickiewicza“ ogłosił drukiem wzmianki o twórcy „Dziadów“, zawarte w pamiętnikach Goszczyńskiego (por. Pamiętnik Literacki t. IX, przedruk w książkach Wasilewskiego Śladami Mickiewicza i Seweryn Goszczyński), — powyższej zapiski nie cytuje.
2) W „notatach z życia“ (teka rękop. V) zapisał Goszczyński pod r. 1858 (na karcie 42), że „Xawera Menard żądała od Wł. Mickiewicza 2,000 fr. na „wychowanie dziecka twojego ojca“ (Jak wiadomo, panna Deybell wyszła za mąż za Edmunda Mainard).
Zajrzałem skwapliwie do rękopisów Goszczyńskiego w bibljotece Rapperswylskiej, nad któremi właśnie ślęczałem. Pierwszy zapisek nie odrazu znalazłem, z powodu oczywistej pomyłki w dacie. Goszczyński w roku 1847 bawił od 11 czerwca do listopada w Szwajcarji u Mistrza i nie mógł być 18-go w Nanterre. Jakoż znalazłem tę jego relację w podanem przez sz. informatora brzmieniu, ale pod datą: 20 czerwca 1849.
Natomiast co się tyczy drugiego punktu, znalazłem na wskazanej 42-ej karcie notat Goszczyńskiego nawet obszerniejszą zapiskę jego pióra. Oto ona:
Wczoraj słyszałem od Łąckiego, że Ksawera (Deibel, a dziś Menardowa) pisała do Wł. Mickiewicza w tej treści: „Mąż mój jest bez miejsca, jesteśmy w niedostatku, mamy troje dzieci, żądam od ciebie 2000 fr. na wychowanie dziecka twojego Ojca“. Miała ona to dziecię w r. 1847; rozpuszczano, że ojcem jego był Mickiewicz; to pewna, że jakiś czas chowało się w domu Mickiewicza. Bądź co bądź, bezczelność tej niegdyś naszej Siostry jest rzadka. Niedarmo czułem do niej stały wstręt w najlepszych jej chwilach, kiedy dla niektórych uchodziła niemal za świętą.
W tych samych rękopiśmiennych notatkach Goszczyńskiego znalazłem jeszcze parę zapisków tyczących Xawery:
„Schadzka bratnia“ u brata Adama: obecne z kobiet Adamowa i Deybel.
Służba z dwoma siostrami (dzieło Miłosierdzia), odbyły ją siostra Adamowa i Ksawera i brat Zan.
Siostra Deybel czytała mi list od Berarda (adwokata). Uwiadamia ją, że tworzy Siódemkę świętą z kobiet i wzywa ją, aby chciała należeć do siódemki. W całym liście nic duchowego — dążenie do obudzenia miłości własnej kobiecej. Czułem, że Siostra Deybel może mu odpisać z odmową, jako już znająca w naszem kole wszystko co człowiek pracujący w Sprawie boskiej mieć może. Resztę zostawiłem jej własnej pracy.
Miałem długą i ważną rozmowę z siostrą Mickiewiczową. Z jej strony był rodzaj spowiedzi. Wyznała, że dopiero po usłyszeniu ostatniego pisma Mistrza uczuła i przyjęła Sprawę, i jak dotąd nie miała odwagi i siły mówić w Sprawie: jak dotąd, nie znała tonu, który w domu jako gospodyni domu trzymać winna. Nie taiła dysharmonji, jaka była dotąd między nią a siostrą Deybel, której duchową nad sobą wyższość wyznaje. W ostatnich czasach obie tem zawiniły, że nie odbyły pracy przepisanej przez siostrę Annę. W całej rozmowie czułem wielką pokorę i silne postanowienie nad osiągnięciem zupełnej czystości duchowej. Dla umocnienia jej, powiedziałem, że mi w tem czucie Bóg podał...
Mistrz rozwiązał brata Adama ze wszystkich win, które lub on sam lub inni mu zarzucali; wiele win nie znalazł winami; zato wykrył mu takie, do których ani się poczuwał w swojem sumieniu. Bo wiedza sumienia jest ograniczona, i dlatego wiele złego może mu być zakrytem; postrzeże je dopiero wtedy, kiedy targnięcie ducha podniesie sumienie na wyższy szczebel. Brat Adam zobaczył swoje złe tajemne, kiedy Bóg mu dopomógł drgnąć wyższem drgnieniem ducha. Z jednego tylko grzechu powinien zrobić Kołu restytucję, to jest z grzechu względem Siostry Ksawery. A ten grzech cały jest, że brat Adam nie poczuł stanu jej ducha błogosławionego, w jakim przybywała od Mistrza. Powinien był to widzieć, powinien to odgadnąć, nie widząc nawet Siostry Ksawery. „Powiedziałem wam (słowa Mistrza), że nieraz dam wam rozkaz we dwu słowach, a wy powinniście z nich dojść co macie zrobić. Jak wam daleko do tego, kiedy ty (Adam) nie mogłeś poczuć ducha siostry przybywającej odemnie“. Mistrz nie wchodził nawet w szczegóły tej sprawy, w drobniejsze przewinienia; wszystkie były tylko następstwem tego, że brat Adam Siostrę przybywającą od Mistrza powitał po ziemsku, tym sposobem zniżył ją i wprowadził w ton ziemski, skąd poszły wszystkie potem grzechy.
Bratu Sewerynowi nie był pokazany list Mistrza tyczący się siostry Ksawery; bo brat Adam, nie mogąc zrozumieć przypisku, nie chciał dawać bratu rzeczy nie zrozumiałej przez siebie.
Co się tyczy pisma dla siostry Ksawery, Mistrz nie nastawał już w jednym z późniejszych listów na urzędowe jego ogłoszenie braciom.
Mistrz nie znalazł żadnego brata gotowym, nie wyłączając nawet brata Adama...
Oto co można z łatwością znaleźć w szacownych, a tak zdumiewająco mało dotąd wyzyskanych rękopisach bibljoteki rapperswylskiej. Odsłania się nam rąbek życiowych spraw Koła: bo przecież ci ludzie żyli, żyli, i to codzień... I to jest dopiero pełny towianizm: splot rzeczy ważnych, które zresztą dzieją się najczęściej nie z natchnienia Mistrza, i drobiazgów, w których lubi on widzieć rzeczy najważniejsze.
Oto macie, jeżeli chcecie, inną relację Goszczyńskiego, inną próbkę doniosłych Spraw, jakie zaprzątały Mistrza:
Dzień straszny: ogromny atak złego na braci przez Marję i Ernesta.
Około 8-mej rano Służba Mistrza z nimi: oboje wygnani przez Mistrza; ona jako szatan wcielony, on jako niewolnik jej piekła.
Około 9-ej rano Amelja podała mu rękę w rozmowie. Mistrz nadszedł na to i zgromił ją w gniewie, w jakim go jeszcze nigdy nie widziałem. „Jakto! podałaś rękę braterską niewolnikowi piekła? Ty chcesz zbawić Polskę, a łączysz się z Piekłem? Kiedy mu dałaś rękę twoją, to ja ci mojej nie podam. Jesteś nikczemna. Precz! Idź natychmiast do kościoła i przebłagaj Boga“.
Cały ten czas do wyjazdu Mistrz był nadzwyczaj groźny. Wyjeżdżał po 10 rano. Siedział w powozie, kiedym go żegnał i to mi powiedział:
„Powiedz Ernestowi, że Marja nie wyjdzie z piekła, dopóki on jest jej niewolnikiem. Ona nie tęskni do nieba, bo mając niewolnika, ma niebo w swojem piekle. Jego duch, nie jego ciało, jest w niewoli: jako człowiek, może ją bić, ona pozwoli na to, byle tylko ducha w niewoli zatrzymać. Ernest jest największą przeszkodą zbawienia dla niej“.
Tak pisze z całem przejęciem o „groźnym“ Mistrzu nieustraszony zdobywca Belwederu, Seweryn Goszczyński! To jest towianizm na codzień. W tę atmosferę sili się Mistrz wtłoczyć Adama, wmówiwszy weń, że wobec tych Spraw dawniejsze jego zatrudnienia pisarskie były niegodnym padołem „próżności“.
I „święta siódemka“ kobiet (na której „świętość“ jakże sceptycznie patrzy nieposzlakowany Goszczyński), i spowiedź Celiny, i reprymenda dana Adamowi, to wszystko — aż do żądania alimentów, które się zacnemu Goszczyńskiemu wydaje tak bezczelne — to są równie składowe części towianizmu, jak pismo do cara Mikołaja lub podróż Mistrza do Rzymu. I mam poszlaki, że jeżeli Koło się wykoleiło, to conajmniej tyleż z powodu tych małych spraw ile z powodu wielkich. Tymczasem co czynią nasi badacze, lub, mówiąc ściślej, nasi bronzownicy? Wybierają sobie z mnóstwa dokumentów to, co dm się wydaje odpowiedniejsze, „bronzowsze“; ignorują tendencyjnie resztę, i tem samem dają najfałszywszy obraz towianizmu. A te wszystkie akta leżą wszak od dawna w publicznej bibljotece.
Jeszcze pozwolę sobie z notat Goszczyńskiego przytoczyć parę szczegółów tyczących Adama Mickiewicza. W czasie rozmów z Goszczyńskim, skrzętnie przez tegoż notowanych (październik 1847), powiadał Mistrz o Adamie:
Brat Adam nikomu nie dał swego braterstwa. Niczem go nie skusisz, odepchnie tron, pieniądze, wszystkie wielkości ziemskie, ale go weźmie niewiasta magnetyzmem.
(W języku Towiańskiego „magnetyzm“ oznacza pokusę fizyczną). Poczem Mistrz dodał:
Jedno tylko przeszkadza mu przybyć tutaj: siostra Anna; — nie śmie jej w oczy spojrzeć. Dlatego powiada mi: będę ci służył, tylko poślij do piekła Fe........wą. (Anna Ferdynandowa Guttowa)
W tej samej rozmowie mistrz rzekł:
„Kobietę niczem nie oszukasz. Poczuje w tobie najmniejszy brak charakteru i już cię ma za nic. Nikt tak nie gardzi Adamem jak Celina (Mickiewiczowa) bo go zna lepiej niż kto inny. Używa go tylko za narzędzie swojej dumy, swego górowania.
Wreszcie Mistrz rzucił — jakby dla konkluzji — tę sentencję:
Trzeba szukać mądrości w naszych przysłowiach, tam ją znajdziemy, szukajmy tylko jak trzeba szukać. Jest przysłowie, które powiada: „Gdzie djabeł nie może, tam pośle babę. Wielka to prawda“.
Bądź co bądź, mimo klątw rzucanych na Xawerę, stosunki jej z Mistrzem nie urwały się zupełnie. 30 maja r. 1848 czytamy w zapiskach Goszczyńskiego, że Mistrz przybył do Paryża i przyjmował braci pojedyńczo: ogółem przyjął tego dnia dziewięciu braci i „pracował z nimi od 12 do 9 bez przerwy“. W liczbie tych dziewięciu, Xawera była przyjęta w ciągu dnia dwa razy.
Już tylko jedną notę przepiszę z tych arcyciekawych zapisków Goszczyńskiego, które pozwalają niejako dzień po dniu oglądać kulisy towianizmu — w zakresie który naiwne i czyste spojrzenie tego zbyt świętego człowieka pozwala mu ogarnąć:
Święte konwulsje w Kole. Fałszywe prace braci.
Zdaje się, że już to co pokazałem tutaj, dostatecznie przekona czytelnika, iż, aby wniknąć w istotę towianizmu, nie wystarczy zdawkowy „pietyzm“...
Na szczęście są jeszcze w Polsce ludzie, którzy umieją patrzeć na świat otwartemi oczami. Pod tym względem przykład żywości zainteresowań i młodości spojrzenia daje Litwin, Czesław Jankowski, nie podejrzany chyba o chęć „bezczeszczenia“ Mickiewicza! Podejmuje on w feljetonie wileńskiego „Słowa“ (Po zatartych śladach) mój apel. Stwierdza wraz ze mną, że
„w oficjalnej biografji Mickiewicza panuje mrok, mrok, mrok... bynajmniej nie naturalny, ale sztucznie zaaranżowany ad usum Delphini, jawnie i oczywiście dla tego, aby pozostały niewyjaśnione i niezgłębione „na wieki wieczne“ niektóre strony i szczegóły tej istnej zmory zwanej popularnie i ogólnikowo towianizmem, co zaciążyła tak fatalnie na całym sporym okresie życia i działalności Adama Mickiewicza...
Zaczem wydaje Czesław Jankowski nowy „list gończy“ od siebie do wilnian. Co kto wie o Xawerze Deybel? I mówi:
„Co kto o niej wie? pyta Boy-Żeleński, zwracając się do wszystkich, którzy nie podzielają opinji, że obłudne tajenie prawdy jest rzekomo niezbędne dla kultu naszego największego poety. Co kto o niej wie, powtarzam i ja, wsłuchując się w rezonans o wiele ciaśniejszego widnokręgu, ale nie bylejakiego, bo naszego Wilna“.
I wzywa po kolei, po imieniu i nazwisku, „świadomych“ wilnian:
„Odezwij się, najszanowniejszy panie Lucjanie Uziębło! Może miałbyś cokolwiek w tej materji nam do powiedzenia, skrzętny zbieraczu wszelkich wileńskich pamiątek, osobliwości, druków etc, panie Bronisławie Umiastowski? A czyliż nie odezwie się pan Michał Bernsztejn albo p. Ludwik Abramowicz? A prof. Kłos, a Ferdynand Ruszczyc? Czyżby nie mieli ochoty z latarką wielkiej swojej znajomości dawnego Wilna zstąpić do ciemnego labiryntu, po którego wertepach majaczeje widmo — istne widmo! — Xawery Deybel?“
Ta inwokacja Nestora wilnian ma w sobie coś pocieszającego: jeszcze nie same zakute łby i nie samych świętoszków mamy w Polsce! Ale stary Litwin zachował sobie na koniec filuterne przymrużenie oka. Oto co mówi:
„Prawie chciałoby się rękę w ogień włożyć, że tak znakomity mickiewiczolog jak rektor profesor Stanisław Pigoń więcej, o wiele więcej wie, niż... chciałby powiedzieć...“
Trafiłeś, przezacny panie Czesławie, w sedno. Oni wszyscy wiedzą, dużo wiedzą: tylko ubrdali sobie, że, aby „ocalić“ wielkość Mickiewicza, jest tylko jeden sposób: taić, przeinaczać, lakierować! Otóż sądzę, że ten ich pogląd, to omyłka... Kto podziela moje zdanie?
