<<< Dane tekstu >>>
Autor Tadeusz Boy-Żeleński
Tytuł Xawera Deybel
Pochodzenie Bronzownicy
Wydawca Towarzystwo Wydawnicze „Rój“
Data wyd. 1930
Druk Drukarnia „Rola“ J. Buriana
Miejsce wyd. Warszawa
Źródło Skany na Commons
Inne Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
Cały zbiór
Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
Indeks stron


Xawera Deybel

Kiedy, przez fragment dziennika Zofji Szymanowskiej zetknąłem się z tajemniczą postacią „Xawery“, której roli w życiu Mickiewicza nikt dotąd nie oświetlił, zacząłem się przepytywać tu i ówdzie, co o tej Xawerze jest wiadomo. Ze zdziwieniem przekonałem się, iż ludzie uczeni, którzy dobrze znają niejedną podszewkę oficjalnej historji, zgoła ci, którzy specjalnie zajmowali się Mickiewiczem, nie słyszeli nawet jej nazwiska. Uderzyło mnie to jako coś niezwykłego, aby można było tak zakonspirować osobę i istnienie kobiety, która, jak się okazuje, tak długo — dziesięć lat a nawet więcej — żyła tuż obok Mickiewicza i która w historji towianizmu odgrywała bardzo czynną, a nawet chwilami — w dobie pamiętnego rozłamu w Kole — wpływową rolę. To są w istocie rzeczy bardzo osobliwe! Zacząłem tedy na własną rękę czynić zestawienia, i pozwolę sobie zwierzyć tu naprędce to co mogłem znaleźć i wywnioskować. Oczywiście to ledwie początek; sądzę, że gdy uwaga zwróci się w tym kierunku, uda się może rozświetlić tę kartę dziejów Mickiewicza; przynajmniej w pewnej mierze; nie licząc bowiem trudności wżycia się w ową tak bardzo swoistą atmosferę, nie licząc tych jakie przedstawia zapuszczenie wzroku w otchłań duszy genjalnego człowieka, przypuszczam, że „pietyzm“ postarał się o dokładne zatarcie śladów.
Najpierw tedy sprawdziłem, co mówi o tej sprawie Władysław Mickiewicz, autor Żywota Adama Mickiewicza. O Xawerze Deybel nie znalazłem ani słowa. Dzieło to — cztery wielkie tomy — komentuje obszernie najdrobniejszy szczegół z życia poety; przemilczenie zatem osoby, która mieszkała szereg lat w domu Adama i która brała tak żywy udział w towiańszczyźnie, ma swoją wymowę. Mają swoją wymowę i pewne niedomówienia, zwłaszcza jeżeli je zestawimy z późniejszą o lat trzydzieści parę broszurą Władysława Mickiewicza p. t. Moja matka.
W cytowanym liście Władysława Mickiewicza do Artura Wołyńskiego w sprawie pamiętnika Zofji Szymanowskiej, wspomina on, że pisze właśnie żywot ojca; zapewnia, iż „żadnego szczegółu godnego potomności nie pominie“. Widocznie istnienie Xawery Deybel wydało się synowi wieszcza niegodne potomności, i tem musimy sobie tłumaczyć jej nieobecność. Kiedy jednak, znalazłszy w urywku pamiętnika Szymanowskiej jak gdyby klucz do pewnych ustępów Żywota, przewertowałem na nowo jego karty, mam wrażenie, że w niedomówieniach i omówieniach można wyczytać dość dużo.
O ile niema tam ani słowa o Xawerze, znajdujemy dużo o Zofji Szymanowskiej. I odnoszę jedno wrażenie. Władysław Mickiewicz uzyskał od Wołyńskiego rękopis pamiętnika swej ciotki; ale, po pierwsze, nie była to całość (reszta, jak wiemy, była u Kraszewskiego), powtóre nie mógł mieć pewności czy nie istnieje gdzieś kopja tego pamiętnika. Całe ustępy w Żywocie robią na mnie wrażenie, jak gdyby odpowiedzi na ten pamiętnik; są zarazem jak gdyby dyskretnem odsunięciem pewnych kwestyj, których syn poety nie chce poruszać.
Zatem, wedle Żywota, Zofja Szymanowska, przyrodnia siostra Celiny Mickiewiczowej, przybyła do Mickiewiczów w marcu r. 1850. „Przyjechała — pisze Władysław Mickiewicz — na czas dłuższy, aby poznać panią Celinę i kształcić się w zawodzie malarskim. Była to bardzo przystojna i wykształcona osoba, ślicznie śpiewała i grała na fortepianie. Rzadkiej energji i poświęcenia, zbyt szybko sądziła ludzi i gdy raz kogo potępiła, to walczyła z nim namiętnie. Nieprzygotowana do roli, której się podjęła, nie była też w stanie sprawiedliwie ocenić otoczenia poety“.
Tłumaczy się wszystko jednem: Zofja Szymanowska nie była towianką. Otóż, z towianizmem nie było pośredniej drogi; albo trzeba było być z nim, albo było się poza nawiasem. „Język Sprawy był jej najzupełniej obcy“.
Ale do Zofji Szymanowskiej powrócę w innym artykule. Tutaj chodzi mi o Xawerę Deybel. Otóż, wszystkie te karty, w których Żywot Adama Mickiewicza potrąca konflikty Zofji z towiańczykami, innego nabierają światła, kiedy się je czyta mając w myśli pamiętnik Zofji Szymanowskiej i owo jej pierwsze spotkanie z tajemniczą „przyjaciółką domu“, Xawerą. We wszystkich tych niedomówieniach synowskich czujemy obecność Xawery.
Sam Władysław Mickiewicz utwierdza nas w tem wrażeniu. W trzydzieści dwa lata po wydaniu Żywota, ogłosił on broszurę Moja matka (Kraków 1926), w której wyraźniej mówi o tych sprawach i w której nazwisko Xawery Deybel pojawia się wielokrotnie. Co było jego pobudką? Dość jasno mówi o tem we wstępie. Przyszli biografowie wielkiego ojca zaczną szperać w tajemnicach jego życia; syn woli więc odsłonić pewne kwestje, a raczej podać ich wersję wedle swojej myśli, niż zostawić je domyślności.
Jakoż w istocie, w r. 1922 wyszła książka Kallenbacha p. t. Towiański na tle historycznem. W książce tej pojawia się kilkakrotnie osoba Xawery Deybel. Otóż, Władysław Mickiewicz, w jednym ustępie Żywota dość szczerze czyni wyznanie swojej polityki. Opowiadając o ślubie, jaki Mickiewicz dał małżonkom Łąckim, mówi, że „opowiada ten fakt, raz dlatego, że wziąwszy za zasadę podać wszelki jaki posiada materjał do życia ojca, nie ma prawa przemilczać o żadnym fakcie, powtóre, że piśmienne dokumenty, odnoszące się do rzeczy, o której mowa, znajdują się może w ręku innych i mogłyby być ogłoszone kiedyś z takim lub owakim komentarzem“... Zdaje mi się, że jedynie ten drugi wzgląd był dla Władysława Mickiewicza decydujący w kwestjach, które mu się wydawały drażliwe.
Przedewszystkiem jednak cała ta broszura tem więcej robi wrażenie ciągłej repliki na ów nieznany nam pamiętnik Zofji Szymanowskiej. Wszak tymczasem część tego pamiętnika z puścizny po Kraszewskim przeszła na własność Bibljoteki Narodowej; kto wie, czy i z tamtej części nie leży w ukryciu jakiś odpis? Władysław Mickiewicz decyduje się więc wyraźniej poruszyć pewne sprawy, ledwie zaznaczone w Żywocie. Ujrzymy jednak, że biograf wielkiego ojca ma na celu nietyle przekazanie prawdy ile kształtowanie jej. Powtarzam, że nie myślę go o to winić; notuję tylko fakt, potwierdzający jeszcze raz, że trudno jest synowi być dziejopisem ojca.
Zatem, w liście Celiny Mickiewiczowej do siostry Heleny, pisanym 18 grudnia (było to już w kilka miesięcy po zjawieniu się Towiańskiego w życiu Adama) znajdujemy następujący ustęp:

Wierzaj mi, moja droga, że mój sposób życia nie jest tak trudny jak ci się zdaje; dziś nawet niepodobnaby mi wrócić do dawnego, po łaskach które Bóg zesłał na nas. Ksawera mi jest wielką pomocą, ale nadewszystko zmiana w życiu i w gustach zniewoliła mnie do tego, żeby szukać szczęścia tam, gdzie ono jest istotnie, a nie tam za czem świat się ubiega.

Władysław Mickiewicz opatruje ten list następującym komentarzem:

W liście poprzednim matka moja nadmienia o pannie Ksawerze Dejbel. Wrócimy później do tej nauczycielki dzieci Mickiewicza, która przez jakiś czas dobrze spełniała swoje obowiązki, aż wir perturbacyj zachodzących w kole uczni Towiańskiego porwał ją: wyniosła się wówczas z domu poety. Znalazła inne zajęcie, nie przestając się mieszać do spraw, zachodzących wówczas w gronie towiańczyków.

Zestawmy daty: grudzień r. 1841; Zofja Szymanowska zastaje Xawerę w domu Mickiewiczów w r. 1850, po latach dziewięciu. Zobaczymy skądinąd z raportów Mickiewicza i z gromów Mistrza, jak wydatna była jej rola w życiu Koła, bodaj prywatnem. Przypomnijmy wreszcie wyznanie samego Mistrza, iż kiedy mówił z „siostrą Xawerą, to miała oczy zakryte“; „inaczej z nią widzieć się nie mogłem!“ Zdaje mi się, że ta wzmianka bagatelizująca jej obecność i sprowadzająca „Xiężniczkę Izraelską“ do nieznaczącej roli nauczycielki, która się potem zaniedbała w obowiązkach, jest mocno tendencyjna.
W czerwcu r. 1844, w przytoczonym znów w tej broszurze liście Celiny znajdujemy zdanie:

Marynia często już mi jest pomocą w pilnowaniu dzieci i krzątaniu się koło gospodarstwa. Panna Dajbel zupełnie trudni się jej wychowaniem.

W lipcu r. 1845 pisze Celina do siostry, że „panna Dajbel już u nas nie jest“. Data ta zwraca naszą uwagę gdyż właśnie w tym czasie zachodzą owe przełomy w Kole, a Mistrz rzuca klątwy na Adama, Ferdynanda, Seweryna i Xawerę. Komentarze do tej nieobecności Xawery znajdziemy zresztą w raporcie Adama Mickiewicza do Mistrza.
Oto jak objaśnia te rzeczy Władysław Mickiewicz:

Panna Dajbel początkowo pilnie się zajmowała starszą moją siostrą. Wkrótce kwestje, poruszane na zebraniach towianistów, tyle chwil jej zabierały, iż zaniedbała się do tego stopnia, że Karol Różycki doniósł o tem Towiańskiemu. Kobiety wielkie perturbacje wywołały w Kole. Wedle chwilowego popędu, przechodziły one z jednego obozu do drugiego, wymagając, żeby uważano za natchnienie wszelki poryw ich fantazji. W imieniu wolności ducha występowały hałaśliwie na prelekcjach Mickiewicza. Podobne zawikłania trafiały się i u pierwszych chrześcijan. Panna Dejbel była jedną z najruchliwszych sióstr w Kole, w rozterkach którego popierała to jednych to drugich. Był czas naprzykład, że matka moja trzymała bardziej za zdaniem Towiańskiego niż męża, a panna Dejbel przeciwnie. Stąd nastąpił okres, w którym matka moja okazywała nadzwyczajną wyrozumiałość. Ponieważ przesadna gorliwość panny Dejbel nietylko matce mojej dawała się we znaki, Towiański wystosował do niej list z naganą. Jedni wierzyli w szczerość jej egzaltacji, drudzy nie...

Ostatecznie — pisze Władysław Mickiewicz — te gwałtowne demonstracje minęły, z panną Dajbel ożenił się Francuz Mainard[1].
Znów musimy zwrócić uwagę na zbagatelizowanie chronologji; te rzeczy dzieją się w r. 1845, Zofja Szymanowska zastaje zaś Xawerę u Mickiewicza w r. 1850.
Wiele jeszcze uwag poświęca Władysław Mickiewicz Zofji Szymanowskiej, komentując niechęć jej do towiańczyków. Powrócimy do tego stosunku. W końcu, zdawszy relację ze zgonu matki, rozważa to gorzkie zdanie, jakie wyrwało się Adamowi o zmarłej żonie w liście do Konstancji Łubieńskiej:
„Przyrzekła, że będzie duchem mnie pomagać i być ze mną. Czemuż tego nie było za życia?“

Dlatego, — odpowiada syn, — że nie zupełnie przystać mogła na szczególny tryb życia ustalony pod jej dachem od zjawienia się Andrzeja Towiańskiego. Matka moja powrót do zdrowia zawdzięczała Towiańskiemu i nigdy tego nie zapomniała; ale daleko więcej znosić musiała od niektórych jego uczniów, niż mój ojciec mógł się domyślać, miała bowiem za zasadę nigdy nie skarżyć się, ograniczała się na stronieniu od osób, które o pierwszeństwo w jej domu dobijały się...
Początkowo te dyskusje toczyły się o mistyczne zagadnienia. Ale później ta siostra, która była uznana jako lepiej pojmująca naukę Mistrza, przewagę miała nad innemi. Nigdy matka moja nie przestała biernie się w takich zdarzeniach zachowywać. Jej niechęć dla pewnych osób niemniej raziła ojca mojego. Uniesienia zaś, budujące jednych, nie zdawały się szczeremi innym... Podobne zjawiska powtarzały się zresztą na zebraniach pierwszych chrześcijan i są nieuniknione, ile razy otwierają się nowe drogi, po których jedni kroczą powolniej, drudzy śpieszniej, każdy wymagając, aby sąsiad szedł w jego ślady. Ojciec mój mało przywiązywał wagi do tych zatargów, matka zaś moja krzywo patrzała na żarliwe towianistki, które dobijały się o pierwszeństwo w jej domu, bez żadnej zresztą zachęty ani Mistrza ani Różyckiego. Jeden i drugi wystąpili piśmiennie przeciw pretensji pyszałkowatych sióstr...

Pod koniec swojej broszury Władysław Mickiewicz pisze:

Jeżeli nadmieniam o tych wewnętrznych zatargach w Kole, to, jak to wyżej powiedziałem, jedynie dlatego, że krytyka i do tych drobiazgów się weźmie, a z tych dawnych zdarzeń z trudnością dobrze zda sobie sprawę.

Krytyka i do tych drobiazgów się weźmie... Z pewnością, że się weźmie, i dziw nawet, że tak późno. I nie wydaje mi się to wszystko bynajmniej drobiazgiem. Odkąd miałem sposobność wejrzeć w kwestje towianizmu, zawsze uderzało mnie, że tak mało nasi badacze poświęcają baczności udziałowi kobiet w życiu Koła i w rozwijaniu się tej nauki. Udział kobiet w sprawach każdej sekty jest rzeczą pierwszorzędnego znaczenia, zwłaszcza zaś w owej epoce, gdy sprawa kobieca, przebudowa stosunku płci (Fourier, Enfantin i t. d.) były na porządku dziennym. I nawet te zatargi wewnętrzne, domowe, muszą nas interesować. Bo powiedzmy sobie wręcz: sprawa towianizmu — to przedewszystkiem udział w niej Mickiewicza; któżby się zajmował dziś rojeniami Mistrza, gdyby nie sposób, w jaki odcisnęły się one na życiu i twórczości naszych największych poetów? Nie dziw zatem, że szukamy klucza do jego tajemnic.
Jak wspomniałem, przed broszurą Mickiewicza wyszła książka Kallenbacha Towianizm na tle historycznem, ujawniająca nieco dokumentów, ale nie wyciągająca z nich wniosków. Dziwi mnie np., że Kallenbach nie zestawia notatki Januszkiewicza z listami Mickiewicza z tego momentu. Dokumenty te odsłaniają rąbek tajemnicy. Inaczej tam wygląda ta Xawera, którą syn poety tak prozaizuje i zasuwa w cień. Przypomnijmy z relacji Januszkiewicza to co mówi sam Mistrz o „magnetyzmie“ Xawery, o jej wpływie na najwybitniejszych braci, o zamęcie jaki powodowała w Kole, jak zbywszy się „tonu Chrystusowego“, została szatanem... Czytamy tam żale Mistrza do braci, w szczególności do Adama i Seweryna, że w niej „zabili ogień“, że w niej „zatrzymali życie“; czytamy straszliwe klątwy Mistrza, który „lewą rękę da chętnie na spalenie byle tylko furje trapiły Adama“! Grozi Mistrz, że „jedno dotknięcie furji zrobi niczem Adama, strąci go z posady jego ziemskiej“... I to wszystko dzieje się na szczycie opętania towianizmu tuż przed przesileniem, które oderwie Adama od Mistrza.
I jakżebyśmy mogli dobrze zrozumieć to wszystko, gdybyśmy pominęli — jak zwykle czyniono — udział kobiet w towianizmie!
Skonfrontowałem następnie tę relację Januszkiewicza z listami Mickiewicza, którego to trudu, zdaje mi się, nikt sobie wprzódy nie zadał. Nie mam wielkiego zaufania do wydania tych listów. Sądzę że już w samych początkach zostały gruntownie przetrzebione. W kilka lat po śmierci poety, w r. 1861, pisze Klaczko w broszurze O korespondencji Mickiewicza, że przy wydawaniu takich „tajnych dokumentów“ z życia wielkich ludzi[2] wydawca musi mieć na pierwszem miejscu „dobro i w dobrem utwierdzenie“ duszy ludzkiej, a w takim celu „poświęci on wówczas niejeden dokument jakkolwiek ciekawy i cenny, i niejedną odrzuci anegdotę niewątpliwej nawet autentyczności ale wątpliwego pożytku. Bo nie wszystko co zaszło godne jest zachowania dla przyszłości“. Zważywszy, że głównej pracy przy rewizji dokumentów dokonywały tu ręce syna, możemy sobie wyobrazić, ile tu poświęcono dla „utwierdzenia w dobrem“! Co więcej, wydano te listy tak, aby niejako zaciemnić pewne sprawy, w szczególności wszystkie wzmianki o kobietach w epoce rozłamu w Kole. Oznaczono je trzema gwiazdkami; ale ten sam znak stosowano dla osób najwyraźniej różnych. Co więcej, gdy wchodzą w grę dwie osoby, oznaczono trzema gwiazdkami i jedną i drugą. Dla powierzchownego czytelnika powstaje stąd zagadkowy hieroglif. Otóż zdaje się oczywistem, że prawie wszędzie pod trzy gwiazdki trzeba podstawić imię Xawera. Będziemy tedy czytali w raportach Adama do Mistrza, że „Xawera wyszła szczęśliwie z mątu“; że „siostra Xawera przyszła uwiadomić, że brat Seweryn oświadczył jej, że jej drogę ułatwi, i wezwał ją, aby mu poświadczyła, że życie zabite w niej obudzi“; że „Seweryn mocno napadł na Xawerę, ale jej nie skusił“; że „Xawera w dobrym stanie, i wiele pomogła silnym a pokornym oporem Sewerynowi“. A wreszcie ta relacja Adama zupełnie zgodna z aluzjami Władysława Mickiewicza:

Nad żoną wiele pracowałem. Stara się z wolą jak nigdy. Wycisnęła na sobie przeproszenie dla Xawery i dopełniła z ruchem jakimkolwiek, ale z ruchem przecież.

A ten długi raport Adama z 14 lipca z Nanterre, gdzie wyraźnie chodzi o dwie osoby oznaczone trzema gwiazdkami, jak odczytać? Jedna to Xawera:

Xawera przyznała się do win, przyznała się, że dzieci moich nie lubi, że wiele kłamała. Przed wyjazdem zostawiłem ją w lepszem niby porozumieniu z *** (tutaj trzy gwiazdki zdają się oznaczać Celinę Mickiewiczową), wszakże powiedziałem, że jeśliby przyszło między nimi do wielkich zatargów, w takim razie Xawera lepiej zrobi oddalając się z domu aż do mego przyjazdu.

(Niech mi wolno będzie zrobić nawiasowo uwagę: kiedym się zetknął bliżej z listami Mickiewicza, nie mogłem się oprzeć zdumieniu na widok straszliwego zaniedbania tej dziedziny. Co robili nasi „mickiewiczologowie“, że dziś, po 74 latach od śmierci poety, nie mamy, już nie mówię — krytycznego, ale dobrego wydania jego listów, listów największego naszego pisarza? Tyloma zajmowano się drobiazgami, młócono je do znudzenia, do przesytu, a w tej tak ważnej sprawie nie uczyniono nic! Tak jak wydano listy w krótki czas po śmierci poety, tak się je przedrukowuje dziś. Nie mówię już o samym tekście, z pewnością przesianym przez familijne sito, ale o sposobie wydania. Zamiast koniecznych objaśnień do nazwisk i do osób, mamy litery, gwiazdki, co najwyżej imiona, co razem tworzy, powtarzam, istny hieroglif. Nawet tam, gdzie są pełne imiona, któż odgadnie bez objaśnienia, kiedy „Seweryn“ oznacza Pilchowskiego a kiedy Goszczyńskiego? Mam wrażenie, że, kiedy Władysław Mickiewicz wydawał pierwszy raz listy ojca — zwłaszcza z epoki towianizmu, raczej chodziło mu o to, aby pewne sprawy zostawić w cieniu; te sprawy, w miarę jak odchodzą pokolenia zbliżone tradycjami, coraz trudniej będzie rozjaśnić, i oto nie uczyniono nic, aby to uczynić, raczej przeciwnie...)
Nie myślę bynajmniej rozłamu w Kole sprowadzać do sprawy kobiecej; ale jasne jest, że kobiety maczały tu swoje paluszki i że z tego całego zamętu wyziera Xawera Deybel, owa Xawera, przed której blaskiem oczu sam Mistrz musiał oczy spuszczać, „Xawera, Xiężniczka Izraelska, do wielkich przeznaczeń gotowana, dziś w spółce z piekłem, na zabicie chrześcijaństwa“. Dokoła niej trzech odszczepieńców: Adam, Ferdynand i Seweryn; z zazdrości o hymny śpiewane na jej cześć „dostają cielesnych boleści“ siostry Anna i Karolina (Towiańska i Gutowa); ona musi z powodu zatargów z Celiną opuścić dom Mickiewicza, dom w którym Zofja Szymanowska zastanie ją w pięć lat potem...
Kallenbach (l. c.) cytuje z epoki przed rozłamem w Kole bardzo znamienne pismo Mistrza do Xawery (4 marca 1845). Mistrz wyrzuca jej zaniedbanie: „Ogień ducha twojego bez hory, bez karbów, na swawolę ducha, w duchu i ziemi puszczony. Prawa ducha i ziemi podeptane. Ślub twój w duchu twym i w ziemi twej zgwałcony. Niewinność twa w duchu i w ziemi utracona. Duch (siódmy raz duch w tych kilku wierszach!!) skalany — pierwotną jasnością dla Boga i dla brata twego nie zabłysnął, w ofierze od Boga wymaganej nie stanął. Naznaczona sługa Boża w Sprawie ratunku człowieka, w pętach, pod mocą złego, w zaklęciu, w Urzędzie swym do ratunku nie stanęła, cechy zwierzęce w śmierci ducha swego jawiła, piekło w tryumfie było“.
W dalszym ciągu listu wzywa ją aby „medal splamiony powróciła wielkiej Pani na niebie i na ziemi“... i t. d.
Oto atmosfera „ducha“ w jakiej żył pod obuchem Mistrza Adam i w której nie dziw, że nie wytrzymał. I choćbyście mieli mnie ukamienować, powiem, że Mickiewicz układający swoje drobiazgowe raporty do Mistrza i pracujący nad „duchem“ swojej „siódemki“ nie wydaje mi się — och, na tę krótką chwilę! — nie wydaje mi się wielki...
A oto jak, podstawiając imię Xawery zamiast trzech gwiazdek wydawcy, znajdziemy komentarz do tej relacji Mistrza w raporcie Mickiewicza z 1 kwietnia 1845:

Xawera szczęśliwie wyszła z mątu. Jest u mnie znowu, i w lepszym stanie niż kiedy. Wszakże to nastąpiło po długich walkach, z wielką z mojej strony stratą sił i uszczerbkiem zdrowia. Ja od początku czułem Xawerę w złym stanie. Ferdynand mnie o to obwiniał, poszły z tem wielkie zamieszania. Seweryn, w chwili łaski i mocy, rozbił więzy, których czułem ciężar na Xawerze. Ona mi się wydała po przyjeździe w tym stanie, w jakim była żona moja przed chorobą. Dzięki Bogu, że to się skończyło.

Gdybyż to wszystko przetłumaczyć na ludzki język! Wówczas może niejedna ze spraw „ducha“ stałaby się nam jaśniejsza, i zyskalibyśmy inną perspektywę na ów słynny rozłam w Kole. A nie jest to rzecz błaha; jakże to wszystko zaciążyło na życiu i na twórczości Mickiewicza! To fakt, że po tych klątwach, po tym zatargu między Xawerą a Mistrzem — jak się zdaje poprostu o wpływ na Mickiewicza — Xawera wróciła do domu poety, Adam pozostał przy Xawerze, a poświęcił Mistrza. Nie chcę przez to powiedzieć, aby to było wyłączne tło zatargu w Kole, ale trzebaby być bardzo naiwnym i bardzo... uczonym, aby tego rodzaju przyczyny nawet w największych sprawach ducha ignorować.
W tem oświetleniu dość jasna stałaby się i inna okoliczność: mianowicie, że w pewnym okresie Celina Mickiewiczowa[3] staje się bardziej prawowierną towianką od Adama; gdy Adam odstępuje Mistrza, ona udaje się do Szwajcarji. Czy i tu nie Xawera siedzi na dnie? Czy Celina nie czuje instynktem w Mistrzu sojusznika przeciw tej hardej „siostrze“?
Przed Celiną sam Adam udał się jeszcze do Mistrza, który polecił poecie trzydniową rekolekcję. Sprawy które go tam pchały traktuje Żywot Adama Mickiewicza mglisto. „Hetmanić dalej stało mu się niemożebne (pisze Władysław Mickiewicz), ponieważ niektórzy bracia sami popełniali nadużycia gorzko wymawiane przez nich duchowieństwu, udawali egzaltacją, nakazywali innym praktyki podobne do demonstracji dzisiejszych Salutystów; co gorsza narzucali się innym, naruszali wolność domowego ogniska. ...Mickiewicz miał do czynienia z osobami szczycącemi się zaufaniem Mistrza, donoszącemi, że pan Andrzej ich popiera... Obiecana swoboda zamieniała się w upokarzające jarzmo“...
Towiański (wciąż relacja Władysława Mickiewicza) łagodzi Adama: „Zostaw, bracie, powiada mu, siostra Anna (Gutowa) może być bardzo grzeszna, inni także, ale ty, bracie, cudzemi grzechami się nie zajmuj, bo masz swoje“...
O wszystkiem tem mówi Władysław Mickiewicz, zwykle tak dokładny, niesłychanie ogólnikowo; ale czujemy tu splot spraw kobiecych, można powiedzieć babskich, które jątrzą Koło. W rezultacie Adam zrywa z Towiańskim. Mimo że — nie chcąc sobie zadać kłamu — wyznaje dalej Mistrza, związki stają się bardzo luźne. Towiański ubolewa, że brat Adam „w dawną noc odpadł“, próbuje go wstrząsnąć szalbierczem objawieniem Karoliny[4] — ale napróżno. Potem — jak rzekliśmy — pielgrzymuje do Szwajcarji pani Celina, próbuje wpłynąć na Adama, i (pisze syn) „przez rok przeszło zasępione było nieco pożycie domowe“.
Ileż tu zagadek, ileż tu nierozświetlonych jeszcze mroków! Może te rozważania staną się pobudką do zbadania na nowo tej epoki życia Adama; może znajdą się jeszcze po archiwach dokumenty, zdolne ją rozjaśnić. A może znów odpowiedzą mi z lekceważeniem: „plotki, anegdoty“, niech wszystko stoi „po dawnemu jak posąg z bronzu“? To, com zestawił dotąd, jest zbyt szczupłe, aby się można było pokusić na odtworzenie tego okresu wewnętrznego Adama, nieszczęśliwego poety i tragicznego człowieka, szamocącego się w ciemnym zaułku nieokreślonej „Sprawy“, żyjącego pomiędzy żoną, której umysł — zdaniem Zofji Szymanowskiej — pozostał błędny od pamiętnej choroby, a Xawerą, która przebywała stany przypominające Adamowi „stan Celiny przed chorobą“... Jaka była jej rola w życiu poety? — wydaje się pewne, że duża; ale jaka — to pozostaje dotąd zupełną tajemnicą. Część tej tajemnicy zagrzebano z pamiętnikiem Zofji Szymanowskiej. Fakt, że potrafiono nam zataić tę kobietę aż do nazwiska, dowodzi, jakie musiano w tym celu spustoszenie uczynić w dokumentach.
Może, powtarzam, uda się to i owo odbudować; narazie poprzestanę na zestawieniu tego co o Xawerze Deybel napotkałem. W Żywocie pisanym przez syna niema o niej mowy, ale nazwisko Deibel znajduje się w tomie pierwszym (I, 156), gdzie mówi o śledztwie Tomasza Zana w Wilnie. Zeznał tam ktoś „między innemi, że, dając lekcje historji w pensjonacie[5] panien Deibel, uczenicom wpajał myśli patrjotyczne, co się pannom Deibel nie podobało“.
W jakim stosunku były te panny Deibel (piszą to nazwisko najrozmaiciej) do Xawery — nie wiem. Tyle zdaje się pewne że pochodziła z Wilna. W relacji Semenenki o towianizmie (sprawozdanie z broszury X. Semenenki, „Przegląd Poznański“ 1858) czytamy, że „w tych czasach pokazał się w Paryżu główny agent Towiańskiego Gutt... Przybyli także do Paryża malarz Wańkowicz, oraz panna Deybel“.
Ponieważ Gutt i Wańkowicz byli już w Wilnie najwierniejszymi uczniami Mistrza, możemy wnosić, że i panna Deybel należała tam do jego małej gminy i że, zyskawszy w Paryżu grunt pod nogami, Mistrz ściągnął za sobą swoich zwolenników. Tuż po jej przyjeździe, w roku 1841, w kilka miesięcy po przyjęciu przez Mickiewicza nauki Mistrza, widzimy Xawerę Deybel w domu Mickiewiczów. Z raportu Mickiewicza do Mistrza dowiadujemy się, że opuszcza ten dom (czasowo) w r. 1845, z powodu nieporozumień domowych.
Znajdujemy dalej relację o Xawerze Deybel w dziele Kilka aktów i dokumentów odnoszących się do działalności Andrzeja Towiańskiego (Rzym 1898). Jest ona matką chrzestną Gerszona Rama (w połowie r. 1842); a okoliczności, w jakich się to dokonało, są interesujące i dowodzą, że Xawera Deybel głęboko była przeniknięta duchem Sprawy. Oto notatka spisana z opowiadania Rama i Romualda Januszkiewicza:

Ram, rodem z Wilna, syn zamożnego w mieście tem kupca, wyparty z kraju równie gwałtowną potrzebą Ducha własnego jako też dziwnym zbiegiem okoliczności zewnętrznych, przybył do Paryża na krótko przed wyjazdem Andrzeja Towiańskiego do Belgji i poznawszy w Nim z objawienia „Bramę zbawienia dla Izraela“, przyjął Sprawę bożą. — W kilka miesięcy potem, złożony nagle śmiertelną chorobą, poczuł on gwałtowną potrzebę chrztu św. W tejże samej chwili, Romuald Januszkiewicz, który wcale nic o tem nie wiedział, zaszedłszy do kościoła Notre-Dame-des-Victoires, otrzymuje tam w modlitwie przed wizerunkiem cudownej Matki Boskiej silne poczucie, aby pośpieszył co najprędzej do Rama dla udzielenia jemu chrztu św. Objawionem mu przytem było, aby kupił w tym celu krzyż u kobiety w przedsionku tegoż kościoła sprzedającej nabożne przedmioty i że matkę chrzestną mającą towarzyszyć jemu w spełnieniu tej św. powinności spotka w drodze idąc do Rama. Jakoż, zaledwie wybiegł on z kościoła i zaopatrzył się w krzyż i święconą wodę, spotyka na Place des Victoires Ksawerę Deybel (późniejszą małżonkę Edmunda Mainard), która, ulegając silnemu budzeniu wewnętrznemu, przybyła tam nie wiedząc poco. Ogień wiary i czci najgłębszej, obudzony w tej słudze Sprawy dla objawienia otrzymanego przez Romualda, zaświadczył im obojgu, że ona to jest matką chrzestną naznaczoną dla Rama; pospieszają więc oboje, zastają Rama już prawie konającego ale palącego się żądzą otrzymania chrztu świętego.

Widzimy z tej relacji, że ta „nauczycielka dzieci Mickiewicza“ była od samego początku głęboko wrośnięta w sprawy towianizmu; że była może jedną z czynnych agentek Mistrza. Pozwolę sobie tu przytoczyć plotkę jaką zdawna słyszałem, bo uważam że i plotki mają swoje znaczenie, byle je brać tak jak należy. Mianowicie istnieje legenda, że Towiański, chcąc tem pewniej pozyskać Mickiewicza, „nasłał na niego kobietę“. Umieszczenie w domu Mickiewicza Xawery, kobiety o niezwykłym uroku a żarliwej towianki, usprawiedliwiałoby powstanie tej legendy. Towianizm miał zresztą opinję, że, gdy chodziło o pozyskanie dla Sprawy, nie cofa się przed żadnym środkiem. „Gdziekolwiek mu idzie o dopięcie tegoż celu (sprawy), rozwolnione ma sumienie, gotów wszelkiego środka użyć“ — pisze Skrzynecki. Kallenbach (l. c.), streszczając list Krasińskiego do Delfiny Potockiej, podaje:

W tym czasie (1848) interesuje się Krasiński nawet błahemi plotkami z Litwy, o tem, jak to zwolenniczka towianizmu, panna Deybel, z porady Mickiewicza starała się w Paryżu wszystkiemi pokusami pozyskać dla Sprawy młodego Dymszę.

Zewsząd tedy wyzierają ku nam „niebezpieczne“ oczy Xawery Deybel...
Jeszcze jeden ślad: znalazłem w rękopisach Bibljoteki Rapperswylskiej pismo wystosowane do Seweryna Goszczyńskiego przez prawowiernych braci po rozłamie w Kole: proszą, aby udzielił tego pisma innym braciom, a w liczbie tych siedemnastu braci figuruje „X. Deybel“. To świadczyłoby, że Xawera należała niejako do „sztabu“ i miała inne stanowisko niż zwykłe siostry. (Podobnie pisze Mistrz do Towiańskiej i Gutowej, najwyżej stojących w hierarchji: „Bracia moi Karolino i Anno“). Oto ostatni ustęp pisma:

Wzywam cię, bracie Sewerynie, abyś pismo to zakomunikował braciom (tu wyliczenie 16 braci i Xawery) a razem oświadczył im, żeśmy gotowi w każdej chwili do bliższego z wami zetknięcia się, bylebyście tylko z waszej strony w miłości swej dla Boga, Mistrza, Ojczyzny i Braci ułatwienie w tej mierze okazali...

(24 maja 1846, Paryż)


(Zwracam uwagę na porządek hierarchji: Bóg, Mistrz i Ojczyzna...)
Pod petycją do ministra w sprawie uwięzienia Towiańskiego (1842) widnieją wśród 45 podpisów nazwiska dwóch kobiet: Celiny Mickiewiczowej i Xawery Deybell. Adres Xawery (rue d‘Amsterdam 1) jest adresem domu Mickiewiczów.
W liście Krasińskiego do Augusta Cieszkowskiego z 23 stycznia 1846 znajdujemy wzmiankę o zatargach w towiańszczyźnie, o Pilchowskim i o nadużyciach jakich się dopuścił:

Pilchowski-Biberstein, pierwszy chłop co miał iść daleko na wędrówkę, pozostał na miejscu. Tylko 5.000 franków, otrzymanych od Chodźki i innych na pielgrzymstwo, roztrwonił na wino szampańskie. Za to od Mistrza zdegradowany — panna Deybel też zdegradowana.

Przyznaję, że mnie ta wzmianka uderzyła: czemu Krasiński łączy te dwa fakty i te dwa nazwiska: czyżby Xawera też umaczała usteczka w tem szampańskiem? Bo ów Seweryn, którego imię tak często powtarza się w owej epoce w raportach Mickiewicza do Mistrza i który taką rolę odgrywa w zamęcie spowodowanym czwórką Adam - Seweryn - Ferdynand - Xawera, to nie — jak podaje Kallenbach i jak ja za nim w pierwszej chwili powtórzyłem — Goszczyński, ale Pilchowski, ów narwany i mętny Pilchowski, który najpierw zapisał się formalnym aktem w poddaństwo Mistrzowi, później, jak się okazuje, przepił pieniądze, za które miał jechać, aby doręczyć słynny list carowi Mikołajowi, a w końcu chciał przejść na schizmę! Coraz bardziej tajemnicze stają się „grzechy“ Xawery...
Nawiasem mówiąc, gdy chodzi o ploteczki, niema jak Krasiński. Oczekujemy też z niecierpliwością pełnego wydania listów jego do Delfiny Potockiej, gdzie znajdziemy może klucz do niejednej zagadki. Ale idźmy dalej.
W Aktach Sprawy nr. 79, przepisanych przez Seweryna Goszczyńskiego (Bibljoteka Rapperswylska), znalazłem odpis następującego dokumentu:

Na pularesie siostry Xawery.
Po manowcach trzechletnich na zbieranie co Łaska podarować raczy na nowej drodze dziś otwierającej się siostrze Xawerze ofiaruje Brat A. T.

Mistrz miał obyczaj rozdawać takie pularesiki z dedykacjami siostrom.
Wreszcie w „Dzienniku Zofji Komierowskiej“ (Bluszcz 1889), którego wiarogodność silnie zresztą atakuje Władysław Mickiewicz, znajdujemy opis jej bytności w domu Mickiewiczów. Pisze tam: „Nie grając podobno na żadnym instrumencie, jest Mickiewicz tak muzykalnym, że sam muzykę do swych wierszy podkłada. Jedną z takich arji „Słowiczku mój“ śpiewała dziś panna Daibel, a ja jej akompanjowałam“. Relacja ta ma swoje znaczenie bodaj jako data (1853).
Jeszcze jedna rzecz dość ważna, jak sądzę: pochodzenie Xawery. Czy była Żydówką? Towiański nazywa ją „Xiężniczką Izraelską“; Lenartowicz, dobrze zapewne poinformowany w tej mierze przez żonę, wymienia ją wręcz w nawiasie, gdy mówi w liście do Teodory Moszczuńskiej, że „Adam grzązł w nieprawościach z Żydówkami“. Czy była przechrzczona, skoro była matką chrzestną Rama? Jaką rolę odgrywała, gdy Mickiewicz zerwał z mistrzową zasadą bezczynu, „niesprzeciwiania się“ i pracy wyłącznie duchowej nad sobą, nie wiemy: tyle wiemy, że w r. 1848 widzimy ją (relacja Krasińskiego) czynnie pracującą z ramienia Mickiewicza. Xawera z polecenia Adama zyskuje adeptów dla sprawy, gdy Adam „kobietom Włoszkom o emancypacji gada i zawraca im mózgi“ (Krasiński do Cieszkowskiego 23 czerwca 1848). Jakie mogły być stosunki Xawery, jaki udział w tem co Krasiński nazywa słowami Wrońskiego „la bandę infernale“, wszystko to jest tajemnicą, można snuć dowoli na tem tle romans fantastyczny, dopóki badania nie rozjaśnią mroków. Zważywszy tak wyraźne „judaizowanie“ towianizmu, — tak dalece, że Krasiński mówi o nim, że to judaizm, — byłoby ciekawe, czy ta „Xiężniczka Izraelska, do wielkich przeznaczeń gotowana“ stała już u samej kolebki towianizmu, ile wpłynęła na jego kształtowanie? O ile dalej ta Egerja Sprawy miała wpływ na owo „judaizowanie“ Mickiewicza, tak wyraźne w jego działalności? Chodźko np., namawiając Adama aby przez teatr starał się działać na Francuzów, podnosi, że „największą aktorką francuską jest Izraelitka“. Poczciwy Bohdan Zaleski pisze do Goszczyńskiego, w lipcu 1842, przeciwstawiając mesjanizm własny, narodowy, plemienny, ideom Mickiewicza: „Mesjanizm Mickiewicza jest inszy; poprostu jest to apoteoza judaizmu, nauka arcytwarda, mianowicie dla Słowian tak serdecznie chrześcijańskich... Wyższość nad sobą duchową Żydów nie prędko jeszcze uznają Polacy i wogólności wszyscy Słowianie“. Rzecz prosta, że później, w miarę odlewania „posągu z bronzu“, całe to judaizowanie starannie zasłaniano. Dziś byłoby dla nas interesujące wiedzieć, w jakim stopniu mogła się na tych rzeczach odcisnąć indywidualność „Xiężniczki Izraelskiej“. Czy dowiemy się kiedy? Ileż tu ciekawych, doniosłych kwestyj! Czy nie miałem racji twierdząc, że, ze wszystkich naszych poetów, Mickiewicz jest najbardziej nieznany? To jest istny dziewiczy las! Sam przekonałem się, jak, zyskawszy światełko w kilku stronicach pamiętnika Zofji Szymanowskiej, zupełnie innemi oczami czytałem całe ustępy z dzieła Władysława Mickiewicza, jak zupełnie innego tonu i znaczenia nabrały dla mnie pewne listy Adama i akty towianizmu. A wszak te wiadomości, które pozwoliłem sobie zestawić tutaj, to tak niewiele! Przypuszczam, że, skoro uwaga zwróci się w tym kierunku, uda się — mimo spustoszeń, jakie niewątpliwie poczyniono, — zdobyć znacznie więcej. Niech ten mój artykulik stanie się niejako literackim „listem gończym“. Zginęła Xawera Deybel! Co kto o niej wie? Niech przemówią ci co wiedzą, a którzy sądzą, — najfałszywiej, — że obłudne tajenie prawdy niezbędne jest do kultu naszego największego poety. Wówczas zdoła może „nauka“ rozjaśnić ten ciemny zakamarek duchowego życia Mickiewicza, w który dziś nie ośmieliłbym się wdzierać.






  1. Mowa o Edmundzie Mainard, młodym przyjacielu Mickiewicza, który pod pseudonimem Fontile napisał po francusku entuzjastyczną broszurę (1862) o poecie. Ale panna Deybel wyszła za Mainarda dopiero po latach od wypadków, które tu Władysław Mickiewicz opisuje.
  2. Ciekawą notatkę przytacza za Ruchem literackim (z r. 1875) w swojej Kronice mickiewiczowskiej W. Bełza. Mianowicie Konstancja Łubieńska, zmarła w r. 1866, „na trzy lata przed zgonem, chcąc ocalić część listów otrzymanych od wieszcza, z obawy aby krewni dla uniknięcia zgorszenia nie skazali ich na spalenie, ogłosiła je drukiem i trzymała w bezpiecznem ukryciu, a poleciła puścić w obieg księgarski dopiero po swej śmierci“.
  3. Bardzo intrygująca jest „ustna“ tradycja naukowa, oparta na korespondencji Celiny Mickiewiczowej z Towiańskim... Nie śmiem jej powtórzyć...
  4. Karolinie Towiańskiej miała się objawić matka Adama, która przepowiedziała, że do trzech dni poeta umrze. Mickiewicz mężnie czekał spełnienia się proroctwa. Tragikomiczna scena!
  5. O tym pensjonacie pojawiły się, po moich artykułach, szczegółowsze relacje.





Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Tadeusz Boy-Żeleński.