Poglądy ks. Hieronima Coignarda/IX
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Poglądy ks. Hieronima Coignarda |
| Wydawca | Wydawnictwo Polskie |
| Data wyd. | 1922 |
| Druk | Poznańska Drukarnia i Zakład Nakładowy T. A. |
| Miejsce wyd. | Lwów; Poznań |
| Tłumacz | Franciszek Mirandola |
| Tytuł orygin. | Les opinions de M. Jérôme Coignard |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
Pewnego dnia zaszliśmy z drogim mistrzem moim aż do Pont-Neuf, którego parapety okryte są zawsze, jak wiadomo, pudłami antykwarzy, bukinistów, rozkładających przed oczyma tłumu najróżniejsze romansidła, oraz dzieła naukowe i książki do nabożeństwa. Można tam kupić za dwa soldy całą „Astree“ i „Wielkiego Cyrusa“ wyczytanego i wytłuszczonego palcami prowincjonalnych czytelników, a jednocześnie zaopatrzyć się w przepis na „Maść przeciw oparzelinie“ i rozmaite dysertacje jezuickie. Mistrz mój miał zwyczaj czytywać dorywczo po kilka stronnic różnych książek nie kupując ich zresztą nigdy, nie posiadał bowiem pieniędzy, a gdy czasem wpadło mu sześć groszy gdzieś z boku, to trzymał je starannie ukryte w kieszeni spodni, przeznaczając z zupełną słusznością dla właściciela „Małego Bachusa“.
Nie był zresztą wcale zachłanny na dobra ziemskie i dzieło najznakomitszego autora nie kusiło go, byle mógł jeno przeczytać celniejsze ustępy, z których potem czerpał tematy do swych niezrównanych wywodów. Pudła bukinistów z Pont-Neuf pociągały go jeszcze i tem, że książki przepojone były zapachem smalcu, dolatującym od pączkarzy, którzy sprzedawali różne gnieciuchy w pobliżu, tak że czcigodny mąż ten mógł wdychiwać jednocześnie woń miłą dla umysłu i żołądka.
Nasadziwszy okulary, jął się przyglądać wystawie przekupnia z ukontentowaniem duszy pogodnej, którą raduje wszystko, bowiem odzwierciedla własne jej wesele.
— Rożenku, synu drogi, — rzekł do mnie — widzę w pudle tego naiwnego poczciwca książki, wydawane wówczas, kiedy drukarstwo było jeszcze, że tak powiem, przy cycku i zapach, oraz prostota przodków naszych dolata mnie poprzez oddal wieków. Dostrzegam tu barbarzyńską kronikę Monstreleta zawierającą więcej gorczycy, niż cała beczka musztardy, oraz kilka żywotów św. Małgorzaty, które swego czasu używały kumoszki na okłady żywotów swoich podczas bólów porodowych.
Trudnoby poprostu pojąć jak człowiek, rozsądny mógł pisać i czytać podobne elukubracje, gdyby nie Pismo Święte, dowodzące że ludzie przychodzą na świat z zadatkiem głupoty. Dzięki Bogu nigdy mnie nie przestało oświecać światło świętej wiary, nawet kiedy grzeszyłem w łożu, czy przy stole, przeto pojmuję lepiej może ową głupotę wieków minionych, niż mądrość czasów obecnych. Owa teraźniejsza mądrość, wydaje mi się, prawdę mówiąc, nieco złudna i powierzchowna, to jest patrzę na nią tak jak patrzyć będą przyszłe stulecia, bowiem człowiek w istocie swej jest to bydlę głupie, a postęp rzekomy jego umysłu jest jeno majakiem niepokoju, jaki go nęka.
Z tego to właśnie powodu synu drogi, niedowierzam temu, co zowią wiedzą i filozofją, uważając je za nadużycie w zakresie wyobraźni, za pokuśliwy miraż, którym zły duch wabi dusze. Wiesz dobrze, iż daleki jestem od wiary w one wszystkie djabelstwa, które przerażają tłumy ludu. Zgadzam się zupełnie Z świętymi Ojcami Kościoła twierdzącymi, że pokusa mieszka w nas samych i że sami sobie jesteśmy demonami i maleficja mają swe źrodło w duszach naszych.
Mam jednak urazę głęboką również do pana Dekarta i wszystkich tych filozofów, którzy za jego przykładem szukali reguł życia i zasad postępywania w poznaniu przyrody. Czemże jest bowiem, Rożenku owo poznanie przyrody, jeśli nie ułudą zmysłów? Do czegóż zresztą, pytam, doprowadziła wiedza z wszystkimi uczonymi, począwszy od Gassendiego, który nie był najmniejszym z uczonych osłów, aż do Dekarta i uczniów jego, aż do tego wesołego jagniętka, pana de Fontenelle? Same jeno okulary, same okulary, podobne do tych jakie zdobią nos mój. Wszystkie owe mikroskopy i lunety powiększające obrazy są to w gruncie rzeczy jeno okulary dla łudzenia się lepiej.
Coprawda widać przez nie lepiej, niż przez moje kupione w zeszłym roku na laurentyńskim jarmarku, których szkło lewe, dużo lepsze zresztą od prawego, zostało któregoś dnia w zimie roztrzaskane zydlem, rzuconym we mnie przez kulawego szlifierza, pod pozorem że pocałowałem Kasię koronczarkę. Jest to człek ordynarny i pogrążony zupełnie w otchłaniach żądzy cielesnej, uosobionej w tej dziewczynie.
Tak Rożenku drogi, wszystkie te instrumenty używane przez uczonych i ciekawych, zapełniające pracownie i gabinety, wszystkie lunety, astrolabja, busole itd. są to jego środki pomagające zmysłom w tem lepszem łudzeniu się, a przeto pomnażają jeno nieświadomość, w której beznadziejnie pogrążeni jesteśmy z racji samej natury naszej i to tem dzielniej, im bliższy stwarzają kontakt z przyrodą.[1] Najuczeńsi z pośród nas różnią się od ograniczonych tylko wprawą nabytą w zabawianiu się pomyłkami i błędami, których mnogość jest coraz to większa, a chaotyczność coraz to przeraźniejsza. Widzą oni wszechświat w oszlifowanym topazie oprawionym w ramkę, a nie dostrzegają go w sposób normalny, jak np. zacna matka twoja, patrząca jak Bóg przykazał, zdrowemi oczyma. Niestety, oczy spoglądające przez lunetę pozostają takiemi jakie były przedtem i nie zmieniają zgoła rozmiarów przestrzeni, ciężar pozostaje tenżesam, mimo że ludzie używają wag nader czułych, odkrywają oni jeno coraz to nowe pozory i stają się przezto igraszką nowych złud. Na tem koniec!
Gdybym, o drogi uczniu mój nie wierzył głęboko w to wszystko co nam do wierzenia podaje wiara nasza święta i rzymsko-katolicki Kościół, matka nasza, to zaprawdę powiadam ci, że po dojściu do poglądu, iż cały rozwój ducha ludzkiego jest jeno fantasmagorją i głupstwem, nie pozostawałoby mi nic innego, jak skoczyć z tego oto parapetu do Sekwany, która, od czasu jak płynie niejednego już widziała topielca, lub też pójść do Kasi koronczarki i prosić jej, by mi udzieliła tego rodzaju zapomnienia nędzy życia, jaki znaleść można w jej objęciach, co byłoby zresztą rzeczą nieskromną, uchybiającą mej sukience duchownej i niezgodną z wiekiem. Otoczony mnóstwem potwornych przyrządów, zwiększających kłamliwie i upiornie kłamstwo spojrzenia mego, mogę jeno w wierze szukać ucieczki, a Akademja byłaby mi piekłem straszliwem.
Drogi mistrz mój przemawiał w ten sposób, stojąc przy pierwszym parapecie mostu na lewo, opodal ulicy Delfinatu, a przekupień spozierał nań coraz to bardziej przerażony, mając go za egzorcystę. Nagle ks. Coignard pochwycił stare wydanie geometrji Euklidesa, ozdobione niedołężnymi rysunkami Sebastjana Leclerca i podjął rzecz na nowo.
— Być może, że nie będąc, chrześcijaninem, katolikiem, miast rzucić się w brudną wodę, lub miłość zdecydowałbym się skoczyć jak stoję w matematykę, w której umysł człowieka znajduje pożywkę najpożądańszą, a mianowicie: konsekwencję i ciągłość. Przyznaję, że ta prostacka zresztą książeczka zniewala mnie do niejakiego uznania dla ludzkiego genjuszu.
Powiedziawszy to, otwarł tak nagle i gwałtownie tom w miejscu traktującem o trójkątach, że omal nie złamał grzbietu. Po chwili odrzucił go jednak z niesmakiem.
— Niestety — mruknął zcicha — liczby zawisłe są od czasu, linje od przestrzeni, więc i one stanowią jeno złudę człowieczą. Poza człowiekiem nie istnieje matematyka, ani geometrja i w gruncie rzeczy nie jestto umiejętność pozwalająca wyjść poza samych siebie, mimo że przybiera pozory niezawisłości, mogące zaimponować.
Rzekłszy to, odwrócił się plecami do bukinisty niezmiernie uradowanego tym gestem i odetchnął pełną piersią.
— O drogi mój Rożenku! — zawołał — Oto widzisz jak, dręczony jestem chorobą z rozmysłem nabytą, widzisz jak pali mnie płomienna koszula, w którą własną przybrałem się ręką.
Mówił jeno obrazami i alegorjami, gdyż wistocie ubrany był w wyszarzaną, podartą sutannę, spiętą na brzuchu dwoma zaledwo, czy trzema guzikami. Guziki nie tkwiły przytem w dziurkach właściwych. Ile razy mu zwracano uwagę, powiadał zwykle śmiejąc się, że owe niewłaściwe guziki w niewłaściwych dziurkach wyobrażają zepsucie obyczajów w stolicy, czyli że strój jego nazwać można cudzołożnym.
— Nienawidzę wiedzy! — zawołał z uniesieniem — Nienawidzę, gdyż kochałem ją do szaleństwa i czynię, jak erotoman, robiący wymówki kobiecie, że nie ziściła roskoszy o jakiej marzył, nim go objęła w ramiona. Chciałem poznać wszystko i cierpię teraz karę za grzeszne szaleństwo swoje. O jakże szczęśliwi są ci naiwni zebrani wokoło jakiegoś szarlatana!
Pokazał grupę lokai, pokojówek i obszarpańców z zaułków fortu św. Mikołaja, otaczających jakiegoś błazna ulicznego, który robił hece ze swoim służącym.
— Patrz Rożenku! — powiedział — Śmieją się z całego serca, patrząc jak jeden lotr daje kopniaka w zadek drugiemu. Widowisko to ucieszne jest, a jednak i ten drobiazg psuje mi refleksja, gdyż wystarczy zagłębić się w istotę tego kopniaka i tego zadka, aby przestać śmiać się do końca życia.
Jako chrześcijanin winienem był wcześniej przejrzyć całe łotrostwo w tej pogańskiej maksymie: — Szczęśliwy, kto poznał przyczynę wszechrzeczy! — Trzeba mi było zamknąć się w świętej głupocie niby klasztornym sadzie pośród murów i zostać podobnym dziecku. Nie poznałbym zapewne grubijańskich dowcipów takiego np. Mondora (ów Molier z Pont-Neuf nie pociąga mnie wcale, a cóż dopiero prawdziwy Molier, nie umiejący kopać wesoło), ale zabawiałbym się ziołami w ogródku i chwaliłbym Boga, upatrując go w kwiatach i owocach jabłoni.
Uwiodła mnie nieumiarkowana ciekawość, drogi synu, zatraciłem pokój ducha w obcowaniu z książkami i uczonymi, przepadła święta prostota i owa czystość pokornych duchem tem, większego godna podziwu, że nie kala jej pobyt w szynku ni lupanarze.
Masz przykład tego na kulawym szlifierzu, a także, nie miej urazy, na ojcu twym kucharzu, który zachował dużo niewinności, mimo iż jest pijakiem i rozpustnikiem. Inaczej dzieje się temu, kto oddawał się czytaniu książek, bowiem w sercu jego nie zagości już nigdy pokój i szczęście, ale pozostanie w niem na zawsze udręka dumy zawiedzionej i dostojeństwo wielkiej żałoby.
Kończył te słowa właśnie, gdy nagle zawarczał donośnie bęben i zgłuszył dalsze wywody.
- ↑ Możnaby z genjalnego wywodu ks. Hieronima ułożyć coś nakształt prawa Kepplera, mianowicie: Ilość środków naukowych, czyli łączna ich masa stoi w stosunku proporcjonalnym do kwadratów odlegości poznania przyrody, a odwrotnie proporcjonalnym do ścisłości powyższego rozumowania.
Przyp. tłumacza.
