[65]AKT TRZECI.
Ta sama dekoracja co w akcie pierwszym i drugim. Za podniesieniem zasłony w drzwiach przedpokoju stoi niańka gotowa do wyjścia, owinięta chustką, trzymająca na ręku małą Jadzię, ubraną w płaszczyk i kapturek. Obok stoi Żabusia i poprawia na dziecku ubranie.
SCENA PIERWSZA.
ŻABUSIA, NIAŃKA, MAŁA JADZIA.
ஐ ஐ
ŻABUSIA. Niech niańka nadstawi łapę. Tu jest czterdzieści groszy tam i czterdzieści groszy z powrotem na dorożkę. A tu za dwadzieścia groszy kup Jadzi karmelków a sobie tam za dziesięć groszy czego.
NIAŃKA. Dobrze proszę pani.
ŻABUSIA. Panience się kłaniaj i nie siedźcie długo. Wracajcie przed wieczorem.
NIAŃKA. Rozumiem proszę pani.
ŻABUSIA. A z dorożki nie wyleć... i trzymaj dobrze Nabuchodonozora, żeby nie wyleciał...
[66] NIAŃKA. Dobrze proszę pani.
ŻABUSIA (całuje córkę). No wynoście się swoim kosztem i wracajcie prędko... (Woła do przedpokoju). A zasłoń dziecko woalką, bo się opali... (Biegnie do okna balkonowego). Żeby tylko zaraz znalazła dorożkę... Może lepiej było posłać kucharkę po jednokonkę... Stoją na trotuarze... Mój Nabuchodonozor!... moje śliczności, moja księżniczka. (Wysuwa się na balkon, ale zostawia drzwi szeroko otwarte). pa!. córeczko!... pa!... widzi mnie...
SCENA DRUGA.
BARTNICKI, ŻABUSIA.
ஐ ஐ
BARTNICKI (idzie ku balkonowi. Jest schylony, trochę zmieniony i smutny). Żabuś!.. gdzież ona?... a na balkonie.
ŻABUSIA. Patrz Raku... Nabuchodonozor dryndą jedzie!...
BARTNICKI. Jak Boga kocham prawda! (Przesyłają dziecku pocałunki i wracają na scenę). Posłałaś dziecko do Mani?
ŻABUSIA. Tak!... mówiłeś mi, że prosiła cię, aby Jadzia dziś po obiedzie do niej przyjechała.
BARTNICKI. Właśnie wracam od Mani. Czeka na dziecko!
[67] ŻABUSIA. Jakże się dziś czuje?
BARTNICKI (macha ręką). Nieszczególnie. Osłabiona bardzo, ledwo się na nogach trzyma,
ŻABUSIA. Ale już w łóżku nie leży?
BARTNICKI. Nie.
ŻABUSIA. Co mówi doktór?
BARTNICKI. Że powrót do zdrowia będzie bardzo długi... trzeba ją wysłać na wieś albo w góry.
ŻABUSIA (szybko). Tak!.. Tak... najlepiej będzie, skoro wyjedzie z Warszawy. (Po chwili). Czy to prawda, że jej włosy obcięli.
BARTNICKI. Spodziewam się... zapalenie mózgu... jakże chcesz!... (Z nagłym wybuchem). A, biedna moja Mańka... taka zmieniona! taka zmarnowana! Ci co ją w tą chorobę wtrącili, ciężki mi za nią rachunek oddadzą.
ŻABUSIA (zmieszana). Ależ mój drogi... Choroba Mani przyszła sama... bez niczyjej winy... zapewne zadużo czytała. Ja zawsze mówię, że kobieta nie powinna być zamądra. Te wszystkie książki, ta cała literatura, teraz Mani zrobiły to, że jej wszystkie włosy wyszły.
BARTNICKI. To nie książki Żabciu... to ludzie!
ŻABUSIA (niespokojna ramionami wzrusza). A ja ci mówię, że książki.
[68] BARTNICKI. A ja ci mówię, co wiem napewno.
ŻABUSIA. Co wiesz napewno?
BARTNICKI. To, że moja biedna siostra jest nieszczęśliwą przez dwoje nikczemnych ludzi, którzy jej życie zatruli.
ŻABUSIA. A!...
BARTNICKI. Tak!... tak!... ty tego nawet zrozumieć nie możesz, bo ty jesteś dobre i poczciwe dziecko, ty nie wiesz nawet, jakiego rodzaju nikczemne, panie tego, kobiety chodzą po Bożym świecie (zrywa się). I pomyśleć, że to ja, panie tego, ratowałem tych dwoje szubrawców i wyprowadziłem tego pana z bramy pod rękę.
ŻABUSIA (kurcząc się instynktownie). Cóż ma twoja siostra do całej historji Maniewiczowej z tym panem?
BARTNICKI. Co ma? co ma?... A wiesz ty, kto jest ten błazen, którego nam twoja pani Maniewicz na balkon wyrzuciła?... To narzeczony Mani...
ŻABUSIA. O!...
BARTNICKI. Tak, ten narzeczony, którego nam miała wreszcie przedstawić i który miał się z nią ożenić!... I ta wymalowana nikczemnica romansowała z nim tymczasem, [69]sprowadzała go do swego domu, odbierała go Mani, mojej Mani, takiej Mani!...
ŻABUSIA (cicho). Od kogo się o tem dowiedziałeś? od Mani?
BARTNICKI. Od niej? taka skryta, że w gorączce nawet jeszcze liczy się ze słowami. Jakeśmy ją ztąd wtedy z ziemi podnieśli i nieprzytomną do domu zawieźli... to tylko powtarzała ciągle „zabili mnie! zabili mnie“!... No i tak było ciągle — zresztą wiesz o tem dobrze. Już ci to mówiłem... Doktór mówi, że to może tyfus... a drugie a trzecie, nawet ty dlatego do niej chodzić nie chciałaś, ale ja to wiesz, tak chłopskim rozumem powiadam sobie — to nie tyfus panie tego, co mi tak je moją dziewczynę... to zgryzota!... I skoro już tak było źle, że ot! ot!... śmierć była za progiem, ja panie myślę... gdzie ten narzeczony? dlaczego o nim ani widu, ani słychu... może on mi wyratuje dziewczynę... bo go strasznie kochała. Więc zacząłem przewracać jej papiery, myślę, może się ślad jaki znajdzie kto, gdzie ten pan... znajdujeznajduję listy... czytam panie tego, rozumne, mądre, pół rozumiem, pół nie... ot zrozumiałem tyle, że ją nazywał ciągle kobietą wyższą!... patrzę... fotografia! do lampy z nią pod światło... mrowie mnie przeszło, poznałem tą gębę... to ten sam com go z balkonu zabrał i pod rękę z bramy sprowadził, krew mi zbiegła do serca... zrozumiałem wszystko. Mańka tu była wtedy, [70]dowiedziała się, że ten błazen ją zdradzał i tak sobie to wzięła do serca, że aż zachorowała. A nawet... czekaj!... pamiętasz, jak on wyszedł z tego balkonu to oboje spojrzeli się na siebie i pogłupieli!... pamiętasz?
ŻABUSIA. Nie pamiętam!
BARTNICKI. Bo też i ty wtedy byłaś taka wystraszona i zmieszana, że i o ciebie się bałem... I to wszystko przez tę przeklętą!... Dam ja jej romanse!
ŻABUSIA. Cicho!... nie krzycz!...
BARTNICKI. Dlaczego nie mam krzyczeć!... będę krzyczeć!... niech jej mąż posłyszy... Co ona sobie myśli? że ja pozwolę dla ocalenia jej sytuacji, tak panie tego, moją siostrę krzywdzić...
(Żabusia idzie ku drzwiom balkonowym i zamyka je).
BARTNICKI. A tą furtkę co kazała sobie w kracie dorobić, żeby tu co chwila przyłazić każę zamknąć od dziś na taki panie tego rygiel, że go żaden ślusarz ani kochanek nie odśrubują... (Po chwili spokojniej). Czy wiesz Żabciu, że ja u niego byłem.
ŻABUSIA (szybko). Byłeś po co?...
BARTNICKI. Jakto po co. Żeby go panie tego nauczyć rozumu i obić panie tego za jego łajdactwo... Adresu domacałem się i dopytałem u tych ludzi, u których Mańka [71]mieszkała, bo syn ich nieraz do niego z listem biegał.
ŻABUSIA (wahająco). I... widziałeś go?
BARTNICKI. Nie, bo szelma uciekł!... jak ostatni tchórz... wyjechał!...
ŻABUSIA (z uczuciem ulgi). Wyjechał.
BARTNICKI. Ale ja go dogonię!... Rozpytywałem tam o niego w kamienicy, stróża... chciałem wiedzieć mniej więcej coś o nim... i wiesz? ta Maniewiczowa musiała dobrze pieniędzmi sypać, bo o niej stróż ani dudu... a tylko o jakiejś innej, blondynce... o małej... (nagle) Żabcia, czy ty czasem do niego nie chodziłaś?
ŻABUSIA (przerażona). Ja?
BARTNICKI. Ty, bo ty masz takie poczciwe serduszko, żeś gotowa dla oddania komuś usługi Bóg wie co, zrobić... Mogła cię Maniewiczowa posłać z jaką karteczką, albo z ustnem poleceniem. Powiedz mi, chodziłaś? lepiej się przyznaj.
ŻABUSIA. Nie Raku, nie chodziłam!
BARTNICKI. Jak mnie kochasz?
ŻABUSIA. Jak cię kocham!
BARTNICKI. Ale pewnie nieraz Maniewiczowa prosiła cię o to?
ŻABUSIA. Prosiła... ale ja nie chciałam.
[72] BARTNICKI. Oddycham!... Która to godzina? Siódma! Dlaczego ten dziadzio nie przychodzi.
ŻABUSIA. A po co ci dziadzio?
BARTNICKI. Muszę się z nim naradzić, co zrobić z tym błaznem i jak go odnaleźć.
ŻABUSIA. To dziadzio wie?
BARTNICKI. Spodziewam się, że wie!
ŻABUSIA (zrywając się). Po co? po co? jeszcze babci powie!
SCENA TRZECIA.
Ciż sami i MANIEWICZOWA przez drzwi balkonu.
ஐ ஐ
MANIEWICZOWA (za drzwiami stuka). Czy wolno?
ŻABUSIA. Ona? proszę cię, mój Raku, odejdź... ja sama ją przyjmę...
BARTNICKI. Nie!... to ja panie tego ją przyjmę.. oddawna chciałem się z nią spotkać, ale ty zawsze przeszkodziłaś...
ŻABUSIA. Raku!... ja nie chcę!
BARTNICKI (idzie ku drzwiom balkonowym). Pozwól, to do mnie należy...
(Otwiera drzwi, ale nie wpuszcza do pokoju Maniewiczowej).
[73] MANIEWICZOWA
(wesoło). Cóż to zamknęliście się, przed kim? przedemną?
BARTNICKI. Zamykamy te drzwi odkąd nieszczęście niemi weszło pani dobrodziejko.
MANIEWICZOWA. Nieszczęście? przez balkon?...
BARTNICKI. Tak.. a że my swój spokój cenimy bardzo... więc panie tego... choć mi to bardzo boleśnie, ale uprzedzam panią dobrodziejkę, że te drzwi będą zawsze zamknięte...
MANIEWICZOWA. Co panu jest, panie Raku?... czy zaczynasz cierpieć na zawroty głowy?...
BARTNICKI (z hamowanym gniewem). Moja główna choroba — to uczciwość! i to choroba całego mojego domu... całej mojej rodziny! Ja chcę, żeby próg mojego domu nie był splamiony nigdy nogą szubrawców, a taka żona, panie tego, co kochanków do domu podczas nieobecności męża wpuszcza... to jest... panie tego... ja już wiem co ona jest!...
ŻABUSIA. Raku, proszę cię!...
MANIEWICZOWA. Co to wszystko znaczy?
BARTNICKI. Niech pani przedemną nie udaje i oczów nie mruży, bo ja choć, panie tego, narazie na prośby Żabusi panią wyratowałem... ale kpić z siebie nie dam. A o Żabcię [74]mi także chodzi. To dobre, niewinne i czyste dziecko. Pani mi ją możesz popsuć a już dosyć nieszczęścia na ten dom spadło... Dlatego pani daruję... ale... (z gestem). Kłaniam.
(Wychodzi trzaskając drzwiami).
MANIEWICZOWA. Co się dzieje?
ŻABUSIA (szybko). Nic! nic! nieporozumienie... zlituj się nademną... nie przychodź tutaj... ja to naprawię wszystko jakoś... Zresztą już tak zrobię, że się stąd wyprowadzimy! moja droga! moja droga daruj to wszystko! ale... ja ci powiedzieć me mogę, bo tybyś się na mnie gniewała...
MANIEWICZOWA. Czyś ty czasem jakiegoś swojego wybryku na mnie nie spędziła?
ŻABUSIA. Ja? cóż znowu! jak babcię kocham nie! Tylko Rak zrobił się taki podejrzliwy... i to wszystko przez tę Manię... to ona go tak zbuntowała...
MANIEWICZOWA. Przyznam ci się, że robicie na mnie wszyscy wrażenie szpitala warjatów i twój mąż nie potrzebuje mi drzwi zamykać, aby mi odebrać ochotę przychodzenia do was przez czas dłuższy... Żegnam cię, moja droga... i pamiętaj co ci powiedziałam. Strzeż się wplątać w jakąś awanturę... twój spryt i twoja przebiegłość nie na wiele ci się wtedy przydadzą. Nerwy wezmą górę i... zgubią!... bądź zdrowa!...
(Wychodzi przez balkon i znika).
[75]SCENA CZWARTA.
ஐ ஐ
ŻABUSIA
(sama. Ściemnia się). I... zgubią cię!... o!... zdaje mi się nagle, że nie mam dachu nad głową... Zimno!... to był jej narzeczony!...
(nagle). Jezus Marja!... jeżeli ona to wszystko Rakowi powie!... co ja zrobię!... co ja zrobię!...
(po chwili). Dlaczego ta niańka nie wraca? jeszcze mała się zaziębi. Nie mogłam odmówić żądaniu Mani i nie posłać do niej dziecka. Boję się teraz sprzeciwić jej w czemkolwiek... Ze strachu głowę tracę.
(Wychodzi do swego pokoju).
SCENA PIĄTA.
MILEWSKI, FRANCISZKA później BARTNICKI.
ஐ ஐ
FRANCISZKA. Niech starszy pan pozwoli! ja zaraz pana zawołam.
MILEWSKI. Rozdarłem sobie palto.
ERANCISZKAFRANCISZKA. A czegoż to starszy pan przez kuchnię przyszedł?
MILEWSKI. Żeby ciebie zobaczyć.
FRANCISZKA. Ojej, także zachcenie. (Idzie do Bartnickiego i woła). Proszę pana, starszy pan już przyszedł.
(Idzie do kuchni)kuchni).
[76] BARTNICKI. A!... nareszcie... wie dziadzio... ten szubrawiec wyjechał.
MILEWSKI. A cóż miał innego do zrobienia. Zawsze w takich razach mężczyzna wyjeżdża.
BARTNICKI. Ale ja go odnajdę. Dziadzio mi dopomoże.
MILEWSKI. A czego ty właściwie chcesz od niego?
BARTNICKI. Chcę mu uszy obciąć!
MILEWSKI. W takim razie nie spiesz się zbytecznie. Ja myślałem że ty masz inne plany.
BARTNICKI. Jakie?
MILEWSKI. Ja myślałem, że ty chcesz wpłynąć na tego pana i na twoją siostrę... zgodnie i dodatnio.
BARTNICKI. Jakto? niby żeby Mańka przebaczyła?
MILEWSKI. Aha.
BARTNICKI. I poszła za niego?
MILEWSKI. Naturalnie. Skoro go kocha i ponieważ to już było ułożone...
BARTNICKI (krzycząc). Ale dziadzio zapomniał, że on ją zdradził!
MILEWSKI. O!... zaraz zdradził, zdradził. Mężczyzna nie zdradza, tylko... się zapomina. [77]A zresztą można Mani wytłomaczyć, że się pomyliła, że to wszystko nie prawda!... W kobietę wszystko można wmówić!... Ona tylko na to czeka.
BARTNICKI. Inna kobieta — nie Mańka.
MILEWSKI. Głupi jesteś... Niema innych kobiet... są tylko kobiety.
BARTNICKI. Mańka nie przebaczy.
MILEWSKI. Przebaczy! Gadanie!... A zresztą cóż znowu tak strasznego?
BARTNICKI. Jakto co strasznego? Był zaręczony i miał kochankę!
MILEWSKI. Wielka historja!
BARTNICKI Dla mnie wielka historja.
MILEWSKI. Bo ty oprócz Żabusi już innej kobiety na świecie nie widzisz... Nic dziwnego — bo też takiej Żabusi na świecie nie znajdziesz. Ale też panna Mania... to nie Żabusia. Daruj mój drogi, ale twoja siostra to czysty pastor w spódnicy. Cóż dziwnego, że młody chłopiec tego... ten...
BARTNICKI. Dziadzio go uniewinnia.
MILEWSKI. Spodziewam się. Wszystko zależy od usposobienia. Ty masz takie usposobienie a ktoś inne. Cóż ja winien naprzykład, że mnie ciągle coś za babami ciągnie... Czy to moja wina, że nie umiałem się kochać tylko w babci całe życie? Ha!... A czy przez to babcię mniej kocham? co? nie. A czy [78]może babcia nie jest szczęśliwa? bo nic nie wie... O! w tem cała filozofja... trzeba ażeby i ona nic nie wiedziała. Zdradzać można tylko tak, ażeby to na wierzch nigdy nie wyszło. Jak nie wyjdzie to i wilk syty i owca cała.
BARTNICKI. E!... prawda jak oliwa na wierzch wypływa.
MILEWSKI. A ot u mnie nie wypływa... Dwadzieścia sześć lat... i babcia przysięgłaby, że jestem wzorem mężów. Trzeba umieć dobrze łgać. O!... tu cała sztuka!... i nigdy się nie przyznać. Co do mnie, jestem przekonany, że Mania przebaczy i że będziemy jeszcze na weselu. Gdzie Żabcia? chcę się z nią pożegnać i chodźmy do cukierni. Pogadamy jeszcze po drodze... Zamiast obcinania uszów, kup lepiej obrączki...
BARTNICKI. Nigdy!...
MILEWSKI. Głupi jesteś. Wierz staremu... ja wiem co jest żyć!... chodź!...
BARTNICKI. Żabusia!...
SCENA PIĄTASZÓSTA.
CIŻ — ŻABUSIA.
ஐ ஐ
ŻABUSIA. Wołasz mnie Raku?
BARTNICKI. Tak, wychodziemy z dziadziem...
[79] ŻABUSIA. Dobry wieczór dziadziowi!...
(Całuje ojca)ojca).
BARTNICKI. Co ci to Żabciu? masz oczęta czerwone? płakałaś?
ŻABUSIA. To nic, głowa mnie boli.
BARTNICKI. Zmartwiłaś się, że wyrzuciłem za drzwi Maniewiczową? Ale jak Boga kocham inaczej postąpić nie mogłem.
ŻABUSIA. Nie, to mi wszystko jedno... tylko niespokojna jestem... niańka z dzieckiem nie wraca.
BARTNICKI. Nic im się nie stanie. Mania musiała im zrobić czekoladę i bawi się z Nabuchodonozorem... Nie widziała dziecka blizko od miesiąca... Niech się z nią nacieszy.
ŻABUSIA. Wolałabym żeby już Jadzia była w domu.
(Idzie ku drzwiom balkonowym, nachyla się i patrzy na ulicę)ulicę).
MILEWSKI (patrzy na nią). Cacko!... nie dlatego, że moja córka, ale... cacko!... To nie żadna sztuka, że jej nie zdradzasz. Babcia także mnie nie zdradzała, nawet jej to przez myśl nie przeszło. Żabcia wdała się we mnie jak dwie krople wody... przypomina mnie zupełnie i z charakteru i z wyglądu... (do Bartnickiego). Więc przepędziłeś tę Maniewiczowę?
BATNICKI. Ajakże... bez pardonu!..
[80] MILEWSKI. Miałeś rację. Co nam mężczyznom wolno, to kobietom zasię... Kobieta powinna być jak kryształ... o! jak Żabcia!... Już my ją z babcią na pokusy uzbroili... Ta ma zasady! Możesz być spokojny.
BARTNICKI. Spodziewam się (do żony). Dowidzenia Żabciu, może ci przynieść antipiryny?
ŻABUSIA. Nie Raku!... dziękuję... (Dławiąc się łzami, uwiesza się u męża na szyi). Ja ciebie bardzo kocham, Raku!
BARTNICKI. Moje ty Żabstwo brylantowe!
MILEWSKI. Przyjdziemy wieczorem z babcią... zagramy w loteryjkę...
ŻABUSIA. Przyjdźcie!...
(Odprowadza ich do przedpokoju).
SCENA SZÓSTASIÓDMA.
ஐ ஐ
ŻABUSIA (sama. Ściemniło się zupełnie. Żabusia idzie do okna balkonowego i patrzy). Nie widać ich!... Boże, jakbym chciała, ażeby dziecko już było w domu! (Wzrusza ramionami). Głupia jestem, nieraz przecież Jadzia wracała jeszcze później od Babci i nic się jej złego nie stało... Może deszcz pada? nie! nie! sucho i ładnie... (wraca naprzód sceny). Ciemno już... zapalę lampę, nie będzie tak smutno! (Zapala lampę i znów idzie do okna). Jakaś dorożka, nie... jedzie dalej!... (bije ósma). Już ósma!... [81]zapalają gaz. (Nagle jakby ją coś za serce chwyciło). O!... żeby tylko Mania milczała!... żeby ona tylko nic Rakowi nie powiedziała... zaraz mnie dreszcze, przejmują, kiedy o tem myślę... Boję się... zawołam Franciszkę i zrobię z nią rachunek... będzie mi weselej... zajmę się czem... O!... (Pociera ręką po czole i idzie do kuchni i woła). Franciszko! Franciszko!... (milczenie). Niema jej!... wyszła i zostawiła drzwi otwarte!... zaczekam! (owija się szalem i siada w kąciku). Jak mnie głowa boli!... (zamyka oczy, chwilowa pauza).
SCENA SIÓDMAÓSMA.
ŻABUSIA, MARJA.
ஐ ஐ
(Przez drzwi otwarte wchodzi Marja, ubrana czarno, w pelerynce zarzuconej na ramiona. Na głowie ma czepeczek wiązany pod brodę i kryjący zupełnie jej głowę bez włosów. Jest bardzo zmieniona. Wszedłszy zamyka za sobą drzwi kuchenne i staje naprzeciw Żabusi oświetlona lampą, podczas gdy Żabusia jest w cieniu);cieniu).
ŻABUSIA (otwiera oczy dostrzega Marję i krzyczy). To ty!
MARJA. Ja!...
ŻABUSIA. Gdzie Jadzia?
MARJA. U mnie!
ŻABUSIA. Chora?
MARJA. Zdrowa...
ŻABUSIA. Dlaczego jej nie przywiozłaś?
[82] MARJA. Bo twoja córka już do tego domu nie wróci.
ŻABUSIA. Nie wróci?... Jadzia?...
MARJA. Tak!... nie krzycz!... krzykiem nic nie naprawisz. Pamiętaj, że i ty i twoje dziecko jesteście moralnie w mojem ręku. Lepiej milcz i słuchaj co ci mówić będę. To obrachunek pomiędzy nami a ta chwila przyjść nareszcie musiała. Powinnaś była na to się przygotować...
ŻABUSIA (łkając). Czego ty chcesz odemnie?... czego ty chcesz odemnie?,.. (chowając się za fotel). Nie zrób mi nic złego!
MARJA. Nie lękaj się... nie uczynię ci żadnej fizycznej krzywdy...
ŻABUSIA. Ja nie jestem winna, to on!...
MARJA (z ironją). To samo i on mi napisał... ja nie jestem winien — to ona!... para zbrodniarzy, rzucająca na siebie wzajemnie odpowiedzialność za spełnioną zbrodnię... Nawet z godnością swej podłości nosić nie umiecie!...
ŻABUSIA. Oddaj mi moje dziecko!
MARJA. Nie zasługujesz na to!... Wiedziałam oddawna, że jesteś występną. Przeczuwałam to instynktem kochającej siostry; mnie twe słodkie minki nie zwiodły, twa święta naiwność, twój wdzięk i pieszczoty nie budziły we mnie zaufania. Od dziecka boję się kotów i takich jak ty pieszczotek! Ile razy [83]wracałaś ze schadzki z rozrzuconemi włosami i płonącemi oczyma i chwytałaś w swe objęcia dziecko, całowałaś swego męża, rodziców — ja usuwałam się od ciebie i drżałam ze wstrętu. Robiłaś na mnie wrażenie gadziny, podczas kiedy inni, ci oszukiwani, nazywali cię wiochną i promieniem słońca!... (po chwili). Wszystko to jednak były moje domysły, moje przeczucia... na nich nie mogłam oprzeć swego oskarżenia. Los jednak zrządził, że kochankiem twoim został... mój narzeczony.
ŻABUSIA (szybko). Ja nie wiedziałam... gdybym wiedziała, przysięgam ci...
MARJA. Postąpiłabyś tak samo!
ŻABUSIA. Nigdy!... Skoro tylko byłby znajomy i bywał w domu... to przecież... nie... ja taka zła nie jestem!...
MARJA. Chwilami patrząc na ciebie czuję, że mnie przytomność opuszcza. Ty masz cały odrębny kodeks moralności, który sobie stworzyłaś i wysnułaś z twego ptasiego mózgu. I według tego kodeksu, ty i tobie podobne oplątujecie rozum i serca ludzi, kłamstwem cukrowem osładzacie waszą nikczemność! I świat oczarowany waszym wdziękiem stawia dla was kapliczki uwielbienia, zamiast powlec was na pręgież i ochłostać rózgą pogardy i nienawiści!...
ŻABUSIA (zakrywając twarz). Ja taka zła nie jestem!
[84] MARJA. Nie, ty nawet jesteś bardzo dobra, bardzo poczciwa Żabusia! Ty kochasz wszystkich i męża i dziecko i kochanka. Ty pogodzić wszystko potrafisz... i obowiązki żony i matki i... kochanki!..
ŻABUSIA. Czego więc chcesz odemnie?
MARJA. Czego ja chcę? Chcę, żeby to życie kłamstwa i nikczemności, w którem przebywa mój brat i jego dziecko skończyło się z dniem dzisiejszym! Nie sądź, że przezemnie przemawia znieważona w swych uczuciach narzeczona! Nie — narzeczonego mojego rzucam ci na pastwę, możesz się z nim połączyć, jeżeli zechcesz, ale brata mojego oszukiwać ci nadal nie pozwolę. W chwili, gdy Juljan ukazał się w tych drzwiach — serce moje zamarło, bo miałam dowód jego zdrady względem mnie. Zapanowałam jednak nad bólem moim i powiedziałam, że nie znam tego człowieka. W kilka chwil później wskutek twej własnej nieostrożności, poznałam całą ochydę twojej zdrady względem mego brata. Wtedy... siły mnie opuściły, przeraziłam się stojąc wreszcie wobec twej zbrodni. Ogrom twego kłamstwa był dla mnie uderzeniem piorunu... (cicho). O mało nie umarłam. (Chwila milczenia). Jak ja go przecież chroniłam od zetknięcia się z tobą!... Nie mam wiele doświadczenia, bo skąd go mieć mogę? ale mam instynkt, który mi mówił: „skoro się tych dwoje pozna, kłamać będą wspólnie“. A przecież Juljan nie jest przeciętnym człowiekiem. [85]Każda inna kobieta w jego powadze, w jego inteligencji byłaby widziała dostateczną ilość odpornej siły przeciwko pokusom takiej jak ty istoty. Ale ja widząc jak obmotałaś w swe sieci najuczciwszego człowieka, jakim jest mój brat, lękałam się, że podziałasz w ten sposób i na Juljana. Chłopski mój rozum mówił mi, że w mężczyźnie ani uczciwość, ani inteligencja nie mają nic wspólnego z tem, co wy, Żabusie nazywacie szałem, czy namiętnością. Nie zawiodłam się, bo choć nie wprowadziłam pod wasz dach Juljana, potrafiłaś jednak znaleźć go i połączyć się z nim na moje nieszczęście... (nagle) — Powiedz mi przynajmniej, dlaczego ty to uczyniłaś?
(Żabusia milczy).
MARJA. Dlaczego?
ŻABUSIA (cicho). Ja... nie wiem...
MARJA. Czy kochałaś go przynajmniej.
ŻABUSIA. Nie wiem.
MARJA. Otóż to właśnie! nie wiem, to jedyna twoja wymówka... ty... nieodpowiedzialna, niepoczytalna lalko bez mózgu, ze zbyt dobrem sercem!... Z tem słodkiem słowem nie wiem, popełniasz występek za występkiem i całe twoje władze umysłowe wytężasz w jednym tylko kierunku. Okłamać tak wszystkich, aby ci wszyscy czuli się zadowoleni. I triumfujesz kochana, ubóstwiana, stawiana później za wzór swoim własnym dzieciom, skoro te dorosną. A jedyną cnotą [86]twoją, jedyną zasługą jest to, żeś zręcznie i bez zająknienia kłamać umiała. (Po chwili). Ale dość o tem, to co się stało nie wróci. Powtarzam ci raz jeszcze, możesz się połączyć ze swoim kochankiem... Ja wam nie będę stać na drodze. (Podnosząc ton i silniej). Trzeba jednak, ażebyś zrozumiała czego chcę od ciebie! Mój brat dłużej z tobą żyć nie może... nie będzie... zrozumiałaś mnie?
ŻABUSIA (blednąc ze wzruszenia). Rak... ze mną?... dlaczego?
MARJA. Bo ja na to pozwolić nie mogę!
ŻABUSIA. Powiesz mu?
MARJA. Nie, to ty mu sama powiesz!
ŻABUSIA (z płaczem). Ja?... nigdy!...
MARJA. A jednak powiesz... skoro zrozumiesz o co idzie. Mąż twój bezwarunkowo dowie się o wszystkiem. Jeżeli ty mu sama nie powiesz, ja go o wszystkiem uwiadomię, gdyż milczeć dłużej sumienie moje mi zabrania. Mówiąc jednak, że jedyną twoją zaletą jest „kłamstwo“ pomyliłam się. Zapomniałam bowiem, że tak jak wiele kobiet takich jak ty, kochasz bardzo swe dziecko... prawda?
ŻABUSIA. Kocham!
MARJA. Tak, można być żoną występną, lecz zarazem wzorową matką!... To zdaje się niemożliwe a jednak jest tak — nie inaczej. Rozstając się z mężem, musisz także rozłączyć się z dzieckiem...
[87] ŻABUSIA (z krzykiem prawdziwego bólu). Nie!... nie!... zostawcie mi dziecko!... ja sobie stąd pójdę, tylko zostawcie mi dziecko!...
MARJA. Dziecko może zostać przy tobie... tylko...
ŻABUSIA (na kolanach). Co chcesz wszystko zrobię, tylko niech moja mała przy mnie zostanie! Ja ci straszną wyrządziłam krzywdę, to rozumiem! mówisz, że ukrzywdziłam także męża... może masz rację, ale ja nie wiem, że ja mu krzywdę zrobiłam! Ja mam już taką naturę... ja nie mogę się kochać zawsze w jednym i tym samym człowieku, ale ja tak zawsze postępowałam, że Rakowi się żadna krzywda nie działa! Ale... ty mówisz, że ja powinnam się z nim rozejść... dobrze!... ja się z nim rozejdę, tylko mi dziecka nie zabierajcie! tylko mi moją Jadzię zostawcie!... ja już będę inna! ja się poprawię! ja... się... poprawię!...
MARJA. Wstań!... mam litość nad tobą, nad twem uczuciem matki. I choć sumienie moje nakazuje mi również i dziecko z rąk twych wydrzeć, jednak nie chcę pozbawiać cię wszystkiego w życiu. Zostawię ci dziecko a raczej wymogę na moim bracie, że ci dziecko zostawi. Ja jednak czuwać nad wami będę. Skoro dojrzę, iż jad kłamstwa zaczynasz sączyć w duszę swej córki, odbiorę ci ją natychmiast. Jeżeli jednak chcesz, ażeby się to stało, musisz sama wszystko powiedzieć mężowi. Tą chwilą szczerości zmażesz poczęści [88]wszystkie dawne kłamstwa twoje i przekonasz mnie, że i ty prawdę powiedzieć umiesz...
ŻABUSIA (całą tą scenę gra jak w gorączce). I dziecko mi oddasz?
MARJA. Oddam!
ŻABUSIA. Jak Bóg na niebie?
MARJA. Jak prawda na ziemi! (Dzwonek). Jeżeli to twój mąż — wiesz co masz uczynić...
ŻABUSIA (prawie nieprzytomna). Wiem.... wiem... wszystko mu powiem, bo ty mu powiesz jeżeli ja... mu... nie zechcę powiedzieć... ja znam ciebie.
(Biegnie ku drzwiom przedpokoju otwiera drzwi wchodowe).
SCENA SIÓDMADZIEWIĄTA.
MARJA, BARTNICKI, ŻABUSIA.
ஐ ஐ
ŻABUSIA (całą tą scenę gra jak w gorączce). Dobrze, żeś przyszedł... usiądź!... albo nie!... ja ci muszę coś powiedzieć Raku!
BARTNICKI. Co się stało?... ty cała się trzęsiesz jak w febrze... a!... Mania tutaj?... co to wszystko znaczy?
MARJA. Twoja żona chcęchce ci powiedzieć...
(Usuwa się na bok).
ŻABUSIA. Tak mam ci powiedzieć... to jest muszę ci powiedzieć... każą mi powiedzieć, że... ja... miałam kochanka...
[89] BARTNICKI. Jezus Marja!.... ona ma gorączkę...
ŻABUSIA (wyrzucając ze siebie słowa jak w gorączce). Nie... nie... ja wiem dobrze co mówię... Ja miałam kochanka... poznałam się z nim w Botanicznym ogrodzie... schodziłam się z nim często... (z krzykiem). Raku.. ty się na mnie nie gniewaj — bo ja i ciebie także kochałam! (Do Marji). Oddaj mi teraz dziecko!...
BARTNICKI (cofa się z oczyma szeroko rozwartemi). Żabcia!... Żabcia!... co się z tobą dzieje? a toż mówisz takie herezje, że mi tchu brakuje, jak cię słyszę... Sfiksowałaś? Mańka, co jej się stało? powiedz ty jej, że nawet przez usta poczciwej kobiety nie powinny przejść takie głupie słowa... Słyszałaś Mańka, co żona mówiła? (Mańka milczy. Żabusia padła przy kanapie. Bartnicki uczuwając zaniepokojenie). Dlaczego ty jesteś taka blada Mańka i dlaczego ty nie śmiejesz się z jej bzika?... Dlaczego ty się tak dziwnie patrzysz na mnie? Przemów co, powiedz, że... (Po chwili nagle przyskakując do Żabci). Matko Boża... może ona prawdę powiedziała?... Słuchaj Żabciu powtórz raz jeszcze to coś mówiła...
ŻABUSIA. Och! Raku!
BARTNICKI (chwytając jej głowę i sunąc rękami po jej twarzy). Ty płaczesz? ty naprawdę płaczesz, nie udajesz? Mańka także naprawdę jest blada... Wy nie kłamiecie to prawda?... O!... o!... co będzie teraz? co będzie teraz?... [90](pada na krzesło, po chwili łkając). Dlaczegoście mi o tem powiedziały? tacy byliśmy szczęśliwi...
MARJA. Nie mogliście dłużej żyć w ciągłem kłamstwie i wzajemnem oszukiwaniu się.
BARTNICKI (płacząc). Kiedy nam z tem dobrze było! A teraz co? Ruina... pogorzelisko... Nie mam domu, nie mam żony... nie mam nic... (do Żabusi gwałtownie). Dlaczegoś to zrobiła? po co? odpowiedz!
ŻABUSIA. Nie wiem!
BARTNICKI (chodząc po pokoju i drąc włosy rozpaczliwie). Co teraz zrobię?... gdzie pójdępójdę, dla mnie już niema nic na świecie... zabiję tamtego... ale co mi z tego przyjdzie... nie wróci mój dom... nie wróci Żabcia... (Z głośnym jękiem padając na krzesło)! O!... niechby to już było tylko czemuście wy mnie wszystko powiedziały! Było wszystko... a teraz niema nic! nic!... Mnie serce pęknie... Jaki ja biedny!...
(Długa chwila milczenia, słychać tylko płacz Żabusi i Bartnickiego).
MARJA (zrywa się i wchodzi pomiędzy nich). Dosyć! nie płacz Janku! czyż ty nie widzisz, że ona kłamie... że to jej zwykłe figle... (Do Żabusi ostro i cicho). Dalej... skłam żeś skłamała, każę ci... nadto wielka ruina... kłam dalej, dalej... tak potrzeba dla jego szczęścia... przyszlę wam dziecko... kłam, każę ci!...
(Żabusia z krzykiem radości rzuca się do kolan męża).
[91] BARTIACKIBARTNICKI. Idź precz!... idź precz! nie znam cię! muszę cię nie znać!
MARJA. Kiedy to był żart... ułożona farsa... graliśmy ją wszyscy... nudno było... chciałam, chciałyśmy się zabawić...
ŻABUSIA (nieśmiało powtarzając). Nudno było... chciałyśmy się zabawić...
BARTNICKI. Jakże to się zabawić?... to zabawa? kiedy ja płaczę?...
MARJA. Nie myślałam, że potrafisz tylko płakać i gdybym była wiedziała...
BARTNICKI. To co? to co? no! gadajcie, czego się mam trzymać, bo oszaleć przyjdzie... Prawda czy nieprawda? niech wiem... bo toć łeb człowieka nie wytrzyma czegoś podobnego. Kiedyżeście kłamały przedtem... czy teraz? No gadaj, Żabusia... Spójrz mi w oczy... albo nie — ty, nie... to Mańka niech powie... czy ona kłamała kiedy mówiła, że zna tego... jakiegoś z Botanicznego ogrodu i że go kocha?
MARJA (szybko i żywo). O!... przysiądz ci mogę na wszystko, że kłamała wtedy, kiedy mówiła, że go kocha.
BARTNICKI. No! jeżeli ty przysięgasz... (Po chwili z wybuchem serdecznej radości). A to baby!... a to mnie wzięły na fis!... a to komedjantki!... niechże was kaczki zdepczą... jak Boga mego kocham, jak Boga kocham! I rozbeczałem się głupiec, jak jaka baba... A bo [92]się naokoło mnie wszystko walić zaczęło i zdawało mi się, że mnie ktoś żywcem w trumnę wpakował... A to szkaradne zbytnice, jak to mnie zmaniły!... No, że Żabcia ma szusa, to dawno wiadomo i nieraz mi już figla wypłatała... choćby wtedy jakeś list do mnie napisała, że żyć ze mną nie możesz a samaś w szafie siedziała... ale żeby Mańka się dała do tego namówić, to jak Boga mojego kocham... no!... no!... trzeba już żeby ta Żabcia wszystkich na swoje kopyto przerobiła... No... no... (Wstaje chodzi po pokoju zaciera ręce i śmieje się hałaśliwie). A jak to sama beczała! o! Raku! Raku!... ja się z nim poznałam w Botanicznym ogrodzie. Komedjantka, jakby była na scenie, to niczem Modrzejewska!... Jak mi ty tak wygrywać będziesz, to cię jeszcze do komedjantów oddam... ty... ty... Żabo kochana. (Siada przy żonie całuje ją i pieści). A jak to czasem człowiek nagle rozum straci... A toż żebym się był zastanowił na chwilę, to byłbym zrozumiał, że to komedja, bo gdzież Żabcia by się takiej hańby dopuścić mogła... Moja Żabcia! nasza Żabcia. To ta Mańka winna, że się dałem obałamucić, bo to panna prawdomówna, nigdy niby nie kłamie, więc mnie jakby obuchem w łeb... uwierzyłem... Ej wy baby! komedjantki!... a jak to gładko kłamią!.. Jezu miłosierny!... (Chwila milczenia). Cóż obie nic mówicie? Takie jesteście kontente, że wam się udało, i żeście mnie zwiodły? Tylko niech to będzie raz ostatni, bo jak Boga kocham [93]mogło się stać nieszczęście. Ja byłbym się wypłakał a potem się do ciebie wziął... ty... Żaba... to byłyby z ciebie kosteczki nie pozostały... Tylko mnie to cieszy, że Mańka widać do zdrowia wróciła, skoro jej się żarty trzymają... A to jak Boga kocham koncepta... a to koncepta... Ale dzięki Bogu, że Mańka w figle się bawi. To dobry znak, widać zdrowie wraca... dzięki Bogu... dzięki Bogu...
(Całuje siostrę i garnie ją do siebie — drugą ręką tuli Żabusię. Dzwonek).
SCENA DZIEWIĄTADZIESIĄTA.
CIŻ — FRANCISZKA, MILEWSKI, MILEWSKA, NIAŃKA
MAŁA JADZIA.
MARJA (na przodzie sceny do siebie). Nie mogłam inaczej uczynić!
MILEWSKA (wchodząc). Czy jest tu panna Marja? wstąpiłam do pani i nie zastawszy jej przywiozłam z sobą Jadzię...
ŻABUSlA (rzuca się do dziecka). Moje dzidzi!... moje maleństwo!...
BARTNICKI. Ostrożnie, udusisz jeszcze dziecko.
MILEWSKI. Przyniosłem nowe szkiełka do loteryjki i pudełko angielskich cukierków takich, jakie Żabcia lubi.
MILEWSKA. Zagramy zaraz w loteryjkę... a potem wypijemy herbatę...
[94] BARTNICKI. A ja wam opowiem, jakiego mi figla pani Żabcia wypłatała...
MILEWSKA. Figla!... aj ty!... pieszczotko... ty zawsze myślisz, czem mężowi radość sprawić.
BARTNICKI. Kiedy to nie był przyjemny figielek... przeciwnie, aż mi się serce tłucze jak nietoperz...
(Starzy przygotowują stół, rozkładają tabliczki, sypią szkiełka. Marja gotuje się do wyjścia).
BARTNICKI. Jakto, Maniu, odchodzisz?
MARJA. Tak.
BATNICKI. Dokąd?... Zostań widzisz jak u nas wesoło...
MARJA. Pójdę się nauczyć kłamać! — to i mnie będzie wesoło.
(Wychodzi).
MILEWSKI. Do loteryjki! do loteryjki!
(Zasłona spada).
KONIEC.
