Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów/L (całość)
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów |
| Wydawca | Wydawnictwo M. Arcta |
| Data wyd. | 1930 |
| Druk | Drukarnia Zakładów Wydawniczych M. Arct, Sp. Akc. |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | L – wykaz haseł Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI  Cała encyklopedia |
| Indeks stron | |
Labadyści, sekta kalwińska, założona przez Jana Labadie (1610 — 1674), byłego jezuitę, który przyjął kalwinizm i głosił w Genewie w latach 1659 — 1666 nauki kwietystyczne (ob. Kwietyzm). Następnie przeniósł się do Middelburga w Holandji, skąd został usunięty w r. 1670 wskutek uchwał synodu w Dordrechcie, jako nie stosujący się do nauki Kalwina. Założył w Amsterdamie sektę kwietystyczną, której członkowie prowadzili życie wspólne. Wypędzony z Amsterdamu, udał się do Herford w Westfalji a następnie do Altony, gdzie umarł, zjednawszy sobie niewielką liczbę zwolenników, około 150 osób, zorganizowanych w gminę wyznaniową. Gmina ta rozwiązała się wkrótce po śmierci założyciela, ale przez długi czas potem wyznawcy kalwinizmu, niezadowoleni z urządzeń kościoła reformowanego, powoływali się na pisma Labadi’ego i jego projekty reformy, zwane labadyzmem.
Labarum, rzymski sztandar wojenny, któremu oddawano cześć religijną. Labarum Konstantyna Wielkiego był to sztandar, sporządzony na jego rozkaz w przededniu bitwy z Maksencjuszem w r. 312. Ujrzawszy na niebie znak krzyża z napisem „w tym znaku zwyciężaj“, rozkazał Konstantyn W. na swojem labarum umieścić inicjały Chrystusa i temu znakowi przypisywał zwycięstwo.
Lacordaire Henryk, francuski kaznodzieja i pisarz kościelno-polityczny (1802 — 1861). Wyświęcony na kapłana w r. 1827 po rewolucji lipcowej wstąpił do redakcji pisma Avenir i pracował wraz z La Mennais’em i Montalembertem w kierunku zdobycia wolności nauczania w duchu katolickim. Pismo to wywierało znaczny wpływ na współczesnych i na emigrację polską w Paryżu. Gdy La Mennais począł głosić nauki, niezgodne z nauką Kościoła i wywołał potępienie akcji Avenir’u ze strony Stolicy Apostolskiej, Lacordaire poddał się wyrokowi papieskiemu i opuścił La Mennais‘go. W następnych latach wsławił się znakomitemi kazaniami, szczególnie w kościele Notre-Dame w Paryżu — a metoda apologetyczna, w której na obronę swych tez używał dowodów z historji, polityki i wogóle z całego zakresu zdobyczy kulturalnych, utworzyła szkołę. Jako pisarz polityczny w r. 1859 bronił niezawisłości Italji, walcząc równocześnie o uznanie absolutnej władzy papieża nad Kościołem. Przyczynił się do odrodzenia zakonu dominikanów we Francji, pracując przy urządzeniu „trzeciego zakonu św. Dominika“, i został prowincjałem założonej jego staraniem francuskiej prowincji dominikanów. Niedługo przed śmiercią został członkiem Akademji Francuskiej a jednem z ostatnich jego dzieł był list w kwestji rzymskiej.
Laetare, nazwa czwartej niedzieli Wielkiego Postu od słów psalmu „Laetare Jerusalem“ (wesel się Jerozolimo, Izaj. LXVI. 10), w którym Kościół pociesza wiernych zbliżającą się uroczystością Zmartwychwstania.
Laik, człowiek świecki w przeciwstawieniu do duchowieństwa, w zakonach i kongregacjach zazwyczaj sługa klasztorny, który nie złożył uroczystych ślubów zakonnych (ob. Konwersi).
Laików związek (evangelischer Laienbund), stowarzyszenie protestanckie, założone w Berlinie w r. 1910, głoszące zasady „powszechnego kapłaństwa“ i „wolności ewangelickiej“. W myśl tych zasad związek nie przyjmuje na członków osób należących do duchowieństwa protestanckiego lub zajmujących posady w zarządzie kościelnym i stara się pogodzić wszelkie kierunki protestantyzmu i załagodzić walki stronnictw, istniejących w jego łonie.
Lamaizm, system religijny, panujący w Tybecie i w Mongolji, tybetańska forma buddyzmu. Religję Buddhy wprowadził do Tybetu w VII w. po Chr. król Srongtsan-Gampo pod wpływem swych żon, z których jedna pochodziła z Nepalu a druga z Chin. Obydwie są dotychczas przedmiotem kultu religijnego lamaitów. Od pierwotnej religji Buddhy różni się lamaizm, wskutek wpływu sziwaizmu i szamanizmu, wielką ilością bóstw i demonów, silnie rozwiniętą wiarą w czary i czarodziejów a przedewszystkiem obcą buddyzmowi hierarchją, na czele której stoi Dalaj Lama (ob.). Obok niego drugim najwyższym dostojnikiem duchownym jest Panszen Erdeni (Banczen Lama), wielki lama klasztoru Taszy Lhumpo w Tybecie zachodnim. Wpływ lamów polega na wierze, że w nich odradzają się nadziemskie istoty, będące emanacją Buddhy. Lamaizm wierzy w metampsychozę, wcielanie się Buddhy oraz w trzy potęgi, utrzymujące świat: mądrość, miłość i siłę. Kanon lamaizmu stanowią traktaty buddystyczne, tłumaczone z sanskrytu na język tybetański: Kandżur, „tłumaczone słowa Buddhy“ (108 tomów) i Tandżur, „przetłumaczona nauka“ (225 tomów).
(Wadell: The Buddhisin of Tibet, London 1895; E. Schlagintweit: Budhismus in Tibet 1863; Grünwedel: Mythologie des Budhismus in Tibet und der Mongolie. 1900).
Lambeth-Conferences. Konferencje w Lambeth, londyńskiej rezydencji anglikańskiego arcybiskupa Canterbury, zwane także synodami pananglikańskiemi, odbywają się od r. 1867 co dziesięć lat, gromadząc z początku mniejszość a od r. 1908 większość biskupów anglikańskich. Celem tych konferencyj jest zjednoczenie różnorodnych sekt wyznania anglikańskiego w jeden „Kościół“, który ma się nazywać Anglican Communion. Chodzi tu nietylko o połączenie trzech głównych odłamów wyznania anglikańskiego: High Church, Low Church i Broad Church, ale także o unję t. zw. wolnych kościołów Anglji, zwanych Dissenters, z kościołem „macierzystym“ czyli oficjalnym High Church. W celu dokonania tej unji, zwanej Home Reunion, przedstawił komitet, wyłoniony przez trzecią konferencję w Lambeth w r. 1888, formułę, mającą być podstawą zjednoczenia. Formuła ta, zwana „Lambeth Quadrilateral“, składa się z czterech zasad: 1) Pismo św. jest regułą wiary, 2) Skład Apostolski i Credo soboru nicejskiego są wyznaniem wiary, 3) chrzest i komunja są przez Chrystusa ustanowionemi sakramentami i 4) historyczny urząd biskupa ma być co do wykonywania administracji przystosowany do potrzeb miejscowych. Formuła ta nie zdołała jednak dotychczas dokonać zjednoczenia a pomiędzy głównemi odłamami anglikanizmu toczą się w dalszym ciągu spory natury zasadniczej o naturalistyczny pogląd na świat, o rozbudzenie życia religijnego, o rytuał, o spowiedź douszną a w najnowszych czasach o modlitewnik (book of common prayer, ob. Anglikanizm).
La Mennais (de Lamennais) Hugo Félicité-Robert (1782 — 1854), filozof, teolog i polityk francuski. W dziele p. t. Essai sur l’Indifférence en matiére de religion walczył przeciwko indyferentyzmowi religijnemu i popadł przytem w tradycjonalizm i panteizm, twierdząc, że religja jest objawem rozumu powszechnego (sens commun) a chrześcijaństwo i Kościół katolicki jest tylko jedną z wyżej rozwiniętych form świadomości religijnej. Błędy te, które szerzył także w czasopiśmie Avenir (ob. Lacordaire), zostały potępione w encyklice papieskiej „Mirari vos“ w r. 1832. Lamennais podpisał wprawdzie akt poddania się temu wyrokowi ale nie wyrzekł się swych błędów i napadał na Kościół w głośnem wówczas dziele p. t. „Paroles d’un croyant“, potępionem encykliką „Singulari“ z r. 1874. W dziele p. t. Affaires de Romę (1836) starał się usprawiedliwić swoje odstępstwo, głosił deizm i demokrację, jako religję przyszłości. Pierwotnie zaciekły monarchista, przedzierzgnął się w krańcowego demagoga i uważał rewolucję za prawo i obowiązek ludzkości.
La Mennais (de Lamennais) Jean Marie (1780 — 1860), brat Hugona i współpracownik w jego pierwszych dziełach, założyciel kongregacji Braci chrześcijańskiego nauczania w Bretanji. Zakładał szkoły dla małych dzieci („Petits Freres et Filles de la Providence“), które rozpowszechniły się w Europie i w Ameryce Północnej. Proces jego beatyfikacji jest w toku.
Lamentacje, ob. Jeremjasz.
Lao-tse, filozof chiński z VII w. przed Chr., współczesny Konfucjusza, uchodzi za twórcę systemu religijnego, zwanego taoizmem. (Ob. Chiny).
Lapsi, upadli, w pierwszych wiekach chrześcijaństwa nazwa tych chrześcijan, którzy pod grozą prześladowań wyparli się wiary chrześcijańskiej. Od r. 250 dzielono ich na takich, którzy spełnili akt odstępstwa, składając ofiary bogom pogańskim (sacrificati), lub paląc im kadzidła (thurificati), oraz takich, którzy kupowali sobie świadectwo o złożeniu ofiary bogom (libellati) a wreszcie takich, którzy za czasów Dioklecjana wydawali władzom rzymskim święte księgi chrześcijańskie (traditores). Upadłych przyjmowano zpowrotem do społeczeństwa wiernych po odbyciu pokuty lub za wstawiennictwem męczenników, którzy dawali im t. zw. „listy pokoju“ (libelli pacis). Łatwość przyjmowania upadłych i nadużycia z „listami pokoju“ spowodowały reakcję, która znów była powodem schizmy nowacjanów (ob. Nowacjanizm).
La Salette, miejsce odpustowe i cel pielgrzymek w południowej Francji, słynne od czasu ukazania się Matki Bożej dwom chłopcom, pasącym trzody w r. 1846. Istnieją kongregacje Misjonarzy i Sióstr Najśw. Panny Marji de la Salette. Kongregacja misjonarzy trudni się duszpasterstwem. Aprobowana przez Piusa X w r. 1909 posiada w Polsce dom zakonny w Puźnikach w diecezji lwowskiej, ekspozyturę parafjalną i zakład dla chłopców.
Lateraneńskie sobory. W papieskim pałacu lateraneńskim w Rzymie odbyły się liczne sobory, z których pięć ma charakter soborów powszechnych czyli ekumenicznych:
I sobór lateraneński, zwołany przez Kaliksta II w r. 1123 w celu uregulowania stosunków kościelnych po zakończeniu walki o inwestyturę, zatwierdził konkordat wormacki, potępił symonję, ustanowił kary na wykraczających przeciwko dyscyplinie kościelnej i na uzurpatorów dobra kościelnego, ogłosił odpusty dla uczestników wyprawy krzyżowej i unormował stosunek duchowieństwa świeckiego do zakonnego.
II sobór later., zwołany przez Inocentego II w r. 1139, potępił błędy Piotra de Bruys i Arnolda z Brescji, wydał 30 kanonów przeciw symonji, lichwie, małżeństwom księży i małżeństwom między krewnymi.
III sobór later., 1178 — 1179, zwołany dla usunięcia szkód długotrwałych sporów z cesarstwem rzymsko niemieckiem i 19-letniej schizmy papieskiej, wydał postanowienia co do wyboru papieża (większość dwóch trzecich głosów), unieważnił ewentualne święcenia antypapieży, potępił albigensów i inne sekty wywrotowe w północnych Włoszech, w południowej Francji i Niemczech.
IV sobór later., zwołany przez Inocentego III w r. 1213, rozpoczął się w r. 1215 i załatwił różne sprawy dogmatyczne, rytualne i sprawy karności kościelnej.
V sobór later., zwołany przez Juljusza II, obradował od r. 1512 do 1517, rozpoczął wielką reformę kościelną, której dokonał sobór trydencki (1545 — 1563).
Lateraneński traktat, ob. Kościelne państwo.
Latitudynaryzm (łać. latitudo — szerokość) liberalne stronnictwo teologów protestanckich, powstałe w Anglji w XVII w. pod wpływem arminjanizmu, jako stronnictwo umiarkowane, które wśród walk angielskiego „wysokiego kościoła“ z purytanami usiłowało zachować kierunek pośredni. W XIX w. zwolennicy tego kierunku przystąpili do partji „szerokiego kościoła“ (Broad Church), jednego z trzech głównych odłamów anglikanizmu (ob. Anglikanizm).
Landa Sion, hymn kościelny, zaczynający się od tych słów (po polsku „Chwal Syonie Wodza Zbawcę...“) śpiewa Kościół w czasie uroczystości Bożego Ciała. Autorem hymnu jest św. Tomasz z Akwinu.
Laudes, hymny pochwalne w brewjarzu.
Laura (greck. ulica, zaułek, wąwóz) ławra, mieszkanie anachoretów, skupione wokoło jednego ośrodka, kaplicy lub kościoła, w Kościele grecko-wschodnim nazwa klasztoru np. w Poczajowie, Kijowie, Moskwie i t. p.
Lavigerie Karol (1825 — 1892), kardynał, apostoł Afryki. Był profesorem historji kościelnej w Sorbonie, następnie audytorem Roty Rzymskiej. W r. 1863 został biskupem w Nancy, 1867 arcybiskupem w Algerze, 1882 kardynałem a w r. 1884 arcybiskupem Kartaginy i prymasem Afryki W roku 1868 założył kongregację białych ojców (ob.) i sióstr misjonarek Najśw. Panny z Afryki. W r. 1888 przedsięwziął energiczną krucjatę w celu wytępienia handlu niewolnikami w Afryce i usilna jego agitacja w tym kierunku spowodowała zwołanie międzynarodowego kongresu w r. 1890 w Paryżu. Przez swój słynny toast z 12 listopada 1890 r. zainicjował zwrot w stosunku katolików francuskich do republiki, wypowiadając w nim poglądy na rzecz uznania rządów republikańskich przez katolików Francji.
Lazaryści. 1. Kongregacja księży świeckich, założona w r. 1624 przez św. Wincentego à Paulo. Z początku celem kongregacji były tylko misje wśród ludu wiejskiego, ale już za życia założyciela lazaryści oddali się nadto kształceniu kleryków w seminarjach duchownych, których kierownictwo powierzali im biskupi lub w seminarjach własnych, oraz misjom wśród pogan. Kongregacja rozszerzyła się szybko we Francji i we Włoszech, w Afryce (Tunis 1643, Alger 1646, Madagaskar 1648), w Chinach (1697), w Irlandji, Hiszpanji, Portugalji, Austrji i Niemczech. Po ciężkich stratach, które zadała jej rewolucja, kongregacja zakwitła na nowo pod superjorem generalnym Etienne i w czasie jego superjoratu rozszerzyła się w Abisynji, Persji, Meksyku, Brazylji, w republikach Ameryki środkowej i Południowej i na Filipinach. Obecnie rozpowszechniona we wszystkich częściach świata liczy około 3400 członków, w tem 1830 księży, w 31 prowincjach z 291 domami, z czego na Europę wypada 18 prowincyj a po zniesieniu 42 domów we Francji, 151 domów.
W Polsce lazaryści, wprowadzeni w r. 1651, nazywają się misjonarzami (ob. Misjonarze św. Wincentego a Paulo).
2) Lazarystami nazywają się włoscy mechitarzyści, osiedli na wyspie San Lazarro koło Wenecji (ob. Mechitarzyści).
Leade Jane (1623 — 1704) wizjonerka angielska, założyła w r. 1690 stowarzyszenie mistyczno wizjonerskie, które miało być „kościołem filadelfickim“, wspomnianym w Apokalipsie (III.7) i miało zwolenników w Anglji, Holandji i Niemczech. Anglikański kościół urzędowy prześladował tę sektę, która wkrótce po śmierci założycielki przestała istnieć.
Ledóchowski Mieczysław, ur. w r. 1822, od r. 1866 do 1874 arcybiskup gnieźnieńsko poznański i prymas Polski, prześladowany przez rząd pruski w czasie t. zw. kulturkampfu (ob.), więziony przez dwa lata w Ostrowie i w tym czasie mianowany przez Piusa IX kardynałem (1875). W r. 1886 zrzekł się godności prymasa a w r. 1892 został przez Leona XIII mianowany prefektem kongregacji de propaganda fide. Zmarł w r. 1902.
Lee Anna, ob. Shakers.
Lefèvre d’Estaple, ob. Faber Stapulensis.
Legaci papiescy, prałaci, wysyłani przez papieża do różnych krajów, bądź to dla przeprowadzenia szczególnych spraw kościelnych, bądź to dla wykonywania w pewnej prowincji rządów kościelnych lub też jako przedstawiciele dyplomatyczni Stolicy Apostolskiej przy dworach panujących. Legaci, wybrani z bezpośredniego otoczenia papieża, nazywają się legati a latere i mają taką władzę, jakiej im papież udzieli w każdym poszczególnym wypadku. Wyznaczeni z pomiędzy biskupów pewnego kraju legaci, będący przedstawicielami Stolicy Apostolskiej w tym kraju, zwali się legati nati. Mieli bardzo obszerną jurysdykcję i byli zwyczajnie prymasami. Obecnie tytuł „legatus natus“ jest wyłącznie tytułem honorowym, który noszą arcybiskupi: gnieźnieńsko-poznański, koloński, salzburski i praski. Posłowie nadzwyczajni, posyłani na dwory panujących w krajach nowo nawróconych lub w okresie powstających herezyj, nazywają się legati responsales (apokrisarii) od głównego ich zadania, którem jest dawanie odpowiedzi, zawierających wyjaśnienia w kwestjach wiary. W XVI wieku w miejsce legacyj powstały nuncjatury. Nuncjusze są to stali reprezentanci Stolicy Apostolskiej przy panujących lub naczelnikach państw, na podobieństwo poselstw (ambasad) ustana-wianych przez władców świeckich. Pierwsza stała nuncjatura powstała w Wenecji w r. 1500, potem w Wiedniu w r. 1513, następnie w Polsce w r. 1555 (wznowiona w r. 1919 z siedzibą w Warszawie), w Lucernie w r. 1579, w Kolonji w r. 1582 i w Brukseli w r. 1600. Nuncjusz jako przedstawiciel dyplomatyczny pozostaje pod opieką prawa międzynarodowego, które przyznaje mu stanowisko ambasadora.
Legatus natus, ob. Legaci papiescy.
Legenda w znaczeniu kościelnem do XIII w. ustęp z ksiąg, zwanych Liber legendarius i Liber passionarius, zawierających opis życia świętych wyznawców lub męczenników. Z ksiąg tych odczytywano ustępy W odpowiednie dni roku kościelnego. Od XIII wieku nazywano legendą żywoty świętych wogóle. Zbiory ich wydali: Grzegorz z Tour, Symeon Metafontes, Jakób de Voragine („Złota Legenda“), Cezary z Heisterbach, Tomasz de Chantimprć, Piotr de Natalibus, z nowszych Lippomani, Lurius, Rosmeyd a głównie bollandyści w swoich „Acta Sanctorum“.
Lekcja, 1) zwana także epistołą, wyjątek z Pisma św., najczęściej z listów św. Pawła lub z Dziejów Apostolskich, czytany w czasie mszy św. przed ewangelją; 2) niektóre modlitwy, odmawiane w brewjarzu.
Lektor (anagnosta), kleryk niższego stopnia. W pierwszych czasach chrześcijaństwa obowiązkiem lektora było czytanie Pisma św. w kościele (ob. Święcenia).
Lemury (łać. lemures) w Rzymie starożytnym nazwa duchów szkodliwych, upiorów i strachów nocnych. Aby je ułagodzić i wygnać z domów, obchodzono o północy 9, 11 i 13 maja święta, zwane lemuria.
Leon, imię 13 papieży:
Leon I, św. Wielki, był papieżem od 440 do 461 r., dzielny obrońca wiary wobec sekt pelagjanów i manichejczyków we Włoszech, pryscyljanów w Hiszpanji i monofizytów na Wschodzie, wyłożył dogmat o dwóch naturach Chrystusa i zwołał sobór chalcedoński (451). Słynne w historji jest jego nieustraszone zachowanie się wobec Atylli i Genzeryka.
Leon II, św. (682 — 683) zatwierdził uchwały szóstego soboru powszechnego, odbytego w Konstantynopolu, kazał je przetłumaczyć na język łaciński i rozesłał biskupom Kościoła zachodniego.
Leon III, św. (795 — 816) koronował Karola Wielkiego w r. 800.
Leon IV, św. (847 — 855).
Leon V w r. 903.
Leon VI (928 — 929).
Leon VII (936 — 939) zreformował klasztory przy pomocy Odona, opata w Clugny.
Leon VIII (964 — 965) antypapież, nie uznany przez Kościół.
Leon IX, św. (1049 — 1054), gorliwy reformator Kościoła, walczył przeciwko symonji, inwestyturze świeckich i małżeństwu księży. Za jego panowania nastąpiła schizma Kościoła wschodniego.
Leon X (1513 — 1521) z rodu Medyceuszów, protektor sztuki i nauk. Dzięki jego poparciu powstają największe arcydzieła Michała Anioła i Rafaela. Za jego panowania wybuchła rewolucja Lutra, którego potępił w bulli „Exsurge Domine“ z r. 1520.
Leon XI w r. 1605.
Leon XII (1823 — 1824) zwalczał współczesne idee rewolucyjne karbonarjuszów.
Leon XIII (1878 — 1903) jeden z największych papieży. Przywrócił dawny autorytet polityczny Stolicy Apostolskiej, zakończył t. zw. kulturkampf pruski zwycięstwem Kościoła, wypowiedział się zasadniczo w swych epokowych encyklikach co do wszystkich wielkich zagadnień obecnej doby a w szczególności w kwestji socjalnej w encyklice „Rerum novarum“ z r. 1891, zwanej „encykliką robotniczą“.
Leopolita Jan (Jan Lwowczyk), kaznodzieja, profesor szkoły Kazimierskiej, tłumacz Pisma św. na język polski, nazywał się Jan Nicz a pseudonimu Leopolita (Lwowczyk) używał dla zaznaczenia, że pochodził ze Lwowa (ur. w r. 1523). Dzieło zwane biblją Leopolity wyszło w Krakowie w r. 1561. Co do autorstwa tego przekładu istnieje kilka hipotez. Najwięcej prawdopodobieństwa ma hipoteza, przypisująca je Leopolicie. Według innych Leopolita tylko poprawił i uzupełnił tekst tłumaczenia, którego miał dokonać Seklucjan, Samuel lub Leonard lub wreszcie, że biblja Leopolity jest przeróbką biblji królowej Zofji.
Lew w symbolice starochrześcijańskiej ma różne znaczenia. Jest symbolem mądrości i czujności; np. Matkę Bożą jako „Stolicę Mądrości“ wyobrażano siedzącą na tronie ozdobionym głową lwa. Lew bywa także symbolem Chrystusa, jako „lwa z pokolenia Judy“ (Apokalipsa V, 5), ale także symbolem zła, które Chrystus zwyciężył. W wiekach średnich uważano wyobrażenie lwa śpiącego z otwartemi oczyma za symbol Chrystusa. Pomiędzy symbolami czterech ewangelistów lew oznacza św. Marka.
Lewellerzy (ang. levellers — wyrównywający), sekta radykalna, powstała w wojsku Kromwela pod wodzą Williama Everarda i in. Od r. 1649 stanowili stronnictwo religijno-polityczne, domagające się zupełnej wolności religijnej, odłączenia Kościoła od państwa i przeprowadzenia luterskiej idei powszechnego kapłaństwa. Biblja miała być prawem republiki, którą chcieli założyć jako królestwo boże na ziemi. Złożone z lewellerów wojsko Kromwela modliło się, śpiewało psalmy a równocześnie paliło i mordowało. Propaganda nauki lewellerów wyradzała się w skrajny antynomizm, naruszający karność wojskową, tak że Kromwel, któremu utorowali drogę do władzy, musiał wkońcu zastosować do nich surowe środki represyjne. W czasie restauracji królestwa w Anglji (1660 — 1661) przerodzili się w kwintomonarchjanów (ob.).
Lewici, ob. Kapłaństwo.
Liber beneficiorum Długosza, księga, zaczęta przez niego w r. 1470, zawiera opis beneficjów diecezji krakowskiej i jest znakomitem źródłem do historji prawa kościelnego w Polsce i historji kultury współczesnej. Podobny liber beneficiorum, spisany w latach 1511 do 1523 na polecenie Jana Łaskiego, arcybiskupa gnieźnieńskiego, opisuje przeszło 600 beneficjów diecezji gnieźnieńskiej.
Liber diurnus, zbiór formularzy, listów, dokumentów i innych aktów urzędowych kancelarji papieskiej, powstał w latach 685 do 731 i był w używaniu kancelarji papieskiej do XI w.
Liber passionarius, ob. Legenda.
Liber pontificalis, zbiór żywotów papieży od św. Piotra aż do Stefana V (885 — 891), powstał w VIII w., pisany do r. 708 przez jednego autora, uzupełniany przez kilku innych, nieznanych autorów.
Liber sextus, ob. Corpus iuris canonici.
Libera collatio, ob. Prowizja kanoniczna.
Liberalizm, doktryna, domagająca się dla każdego indywiduum bezwzględnej i niczem niekrępowanej wolności. Na polu ekonomicznem liberalizm (zwany także leseferyzmem) zbankrutował, na polu polityczno-społecznem stał się wobec wszechwładzy nowoczesnego państwa iluzją, na polu religijno-filozoficznem zaś stał się sztandarem dla tych systemów, które, jak ateizm, panteizm, monizm, materjalizm i racjonalizm, wyłączają wszelką powagę w rzeczach wiary i wiarę samą. Niektóre kierunki życia religijnego, jak np. protestantyzm ortodoksyjny, którego liberalizm nie ma nic wspólnego z wolnością i chętnie poddaje się władzy świeckiej, używają go jako hasła propagandowego. W walce politycznej t. zw. liberalizm jest częstokroć zaprzeczeniem wolności, o ile chodzi o wolność przeciwnika a mianowicie Kościoła katolickiego. W łonie katolicyzmu liberalizm stał się przyczyną wielu błędów, jak np. liberalizm francuski Lamennais‘go i Lacordair‘a, galikanizm, jozefinizm, i doprowadził do zupełnych wykolejeń, jak starokatolicyzm i modernizm.
Liberjusz św., papież od r. 352 do 366, z powodu napaści sekty arjanów na św. Atanazego, którego bronił, został przez cesarza Konstancjusza w r. 355 wysłany na wygnanie do Berei w Tracji. Po dwóch latach wrócił z wygnania, po śmierci Konstancjusza rządził spokojnie Kościołem i umarł w opinji świętości. Wybudował w Rzymie bazylikę, zwaną obecnie Santa Maria Maggiore.
Libertyni: 1) Żydzi, wzięci do niewoli przez Pompejusza i następnie uwolnieni, oraz ich potomkowie, mieli w Jerozolimie osobną synagogę i tworzyli jakby rodzaj osobnego związku wyznaniowego. Wspominają o nich Dzieje Apostolskie (V1.9) jako o przeciwnikach św. Szczepana. 2) Libertynami albo spirytualistami nazywano w okresie reformacji Lutra zwolenników sekty antynomistyczno - panteistycznej. Głosili panteizm w tej formie, że we wszystkich rzeczach, w całym wszechświecie jest jeden duch działający, będący duchem bożym. Z tego wyprowadzali wnioski antynomistyczne, że różnica między dobrem a złem jest przywidzeniem a „odrodzonemu“ wszystko wolno. W r. 1529 głosił te nauki Coppin w Lille; wkrótce potem Quintin w Niderlandach (stąd nazwa sekty kwintynistów), a Pocquet we Francji, gdzie zdobył licznych zwolenników i cieszył się poparciem królowej Nawarry, Anny Valois. Około r. 1550 sekta ta przestała istnieć. 3) Libertynami zwano w Genewie przeciwników surowej doktryny Kalwina, który przez swoje „Ordonnances ecclesiastiques“ poddał życie prywatne i publiczne gminy genewskiej ostrej kontroli. 4) Nazwa libertynów służyła od XVI wieku na oznaczenie t. zw. wolnomyślicieli, którzy nie uznawali powagi Kościoła i religji.
Lichaczew, ob. Rosyjskie sekty.
Liguori św. Alfons, ob. Redemptoryści.
Lilith, według pojęć asyryjsko-babilońskich widmo nocne, żona Lilu, demon wichru i burzy. U Żydów (Izajasz XXXIV. 14) oznacza jędzę. Niektórzy talmudyści uważają, ją, za pierwszą żonę Adama, z którym spłodziła licznych demonów, poczem została jedną z czterech nałożnic Samaljela (djabła).
Limbus, otchłań, piekło, w teologji katolickiej 1) miejsce pobytu dusz ludzi sprawiedliwych, zmarłych przed Ofiarą Krzyżową i wybawionych przez Chrystusa, który „zstąpił do piekieł“ i wprowadził te dusze do nieba. Jest to t. zw. limbus patrum. 2) Miejsce pobytu dusz dzieci, zmarłych bez chrztu w stanie grzechu pierworodnego (limbus infantum).
Limina Apostolorum, „progi apostolskie“, przenośnia, oznaczająca Stolicę Apostolską i bazyliki św. Piotra i św. Pawła w Rzymie. Biskupi diecezjalni mają obowiązek co pięć lat „visitare limina“, t. j. odwiedzać groby Apostołów znajdujące się w tych bazylikach i składać papieżowi sprawozdanie ze stanu diecezji. Pięciolecia są stałe i wspólne i liczą się obecnie od 1 stycznia 1911 r. W pierwszym roku pięciolecia mają przedłożyć sprawozdanie biskupi Włoch i wysp przyległych, w drugim biskupi Hiszpanji, Portugalji, Francji, Belgji, Holandji, Anglji, Szkocji i Irlandji z wyspami przyległemi, w trzecim reszta biskupów europejskich, w czwartym biskupi amerykańscy, w piątym biskupi Afryki, Azji, Australji i wysp przyległych do tych części świata. Biskupi pozaeuropejscy mogą udawać się do Rzymu co drugie pięciolecie.
Lipowanie, ob. Rosyjskie sekty.
Lismanin Franciszek, najruchliwszy z szerzycieli protestantyzmu w Polsce. Urodzony na Korfu, był zakonnikiem franciszkańskim i przybył do Polski w r. 1546 jako spowiednik królowej Bony. Stał się zwolennikiem ruchu, wszczętego przez t. zw. reformację i począł w kole humanistów w Krakowie z Janem Trzecieskim na czele szerzyć doktryny protestanckie. Zjednał sobie Zygmunta Augusta, odczytywał mu dzieła Kalwina i namawiał do reform w duchu Kalwina. Wysłany zagranicę, rzekomo na zakupno książek dla bibljoteki królewskiej, wystąpił w Genewie z Kościoła katolickiego i ożenił się. Tem zraził sobie Zygmunta Augusta i ukarany czasową banicją, wrócił do Polski dopiero w r. 1556. Pracował usilnie nad zjednoczeniem wyznań protestanckich w Polsce. Gdy Zygmunt August zaniechał popierania reformacji, Lismanin przeniósł się na dwór księcia Alberta pruskiego do Królewca i tam umarł w roku 1566, utopiwszy się w studni.
Litanja, z greck. lite — prośba, modlitwa, zaczynająca się i kończąca słowami Kyrie elejson (ob.) i złożona z całego szeregu t. zw. inwokacyj, czyli wezwań do Imienia Jezus, do Serca Jezusowego, do Matki Bożej lub do świętych Pańskich. Po każdej inwokacji następuje w litanjach do Pana Jezusa formuła „Zmiłuj się nad nami“, albo „Ciebie prosimy, wysłuchaj nas Panie“, lub „Wybaw nas Panie“, w litanjach zaś do Matki Bożej i do świętych formuła: „Módl się za nami“. Główne litanje, zatwierdzone przez Stolicę Apostolską do publicznego odmawiania, są: 1) Litanja do Wszystkich Świętych, 2) do Matki Bożej, t. zw. litanja loretańska, 3) do Najśw. Imienia Jezus, 4) do Najśw. Serca Jezusowego i 5) do św. Józefa.
Litolatrja, cześć boska, oddawana kamieniom (ob. Betyle).
Litostrotos, miejsce, gdzie Piłat sądził Chrystusa; ob. Gabbatha.
Litterae commendatitiae, ob. Epistolae formatae.
Litterae dimissoriales, ob. Ekskardynacja.
Litterae formatae, ob. Epistolae formatae.
Litterae testimoniales, kościelny dokument urzędowy, stwierdzający kwalifikacje kleryka do otrzymania święceń duchownych.
Liturgiczna komisja w Rzymie, ustanowiona przez Piusa X w r. 1906, zbiera się 10 razy do roku w celu ba-dania kwestyj liturgicznych i wydaje czasopismo specjalne „Ephemerides liturgicae“, wychodzące co miesiąc.
Liturgiczne barwy, ob. Szaty liturgiczne.
Liturgiczne księgi, ob. Liturgiczne prawo.
Liturgiczne prawo, zbiór przepisów, określających sposób odbywania służby bożej, wydanych przez prawowitą władzę kościelną. Na mocy uchwał soboru trydenckiego (1545 — 1563) władza wydawania ogólnie obowiązujących przepisów liturgicznych w Kościele katolickim przysługuje tylko papieżowi, którego organem jest kardynalska „kongregacja św. obrzędów“. Biskupi nie mogą nic zmieniać w księgach liturgicznych, ani ustanawiać nowych uroczystości, ani zatwierdzać nowych oficjałów, ani też rozwiązywać kwestyj liturgicznych. Głównemi zbiorami prawa liturgicznego w Kościele katolickim są księgi liturgiczne, a mianowicie mszał, brewjarz, rytuał, pontyfikał biskupi, Martyrologium i ceremonjał papieski. Wszczęta przez papieża Piusa X działalność na polu liturgji ma na celu zbliżenie dusz do życia Kościoła przez zrozumienie liturgji i wyznaczenie wiernym właściwego w niej udziału. Tym zagadnieniom nowoczesnego ruchu liturgicznego w świecie katolickim poświęcone jest wychodzące od r. 1929 w Krakowie polskie czasopismo liturgiczne pod tytułem „Mysterium Christi“.
U protestantów sprzeczne stanowiska Lutra i Kalwina wobec kultu zewnętrznego oraz zachowanie większości obrzędów katolickich przez kościół anglikański wywołało spory dotychczas trwające. Luter pod naciskiem swych zwolenników wydał w r. 1526 rodzaj księgi liturgicznej p. t. „Deutsche Messe und Ordnung des Gottesdienstes“, ale zastrzegł się wyraźnie, że nie zobowiązuje nikogo do zachowywania tych przepisów i pozostawił wszystkim gminom protestanckim wolność stosowania dawnych zwyczajów liturgicznych. Wskutek tego zamieszanie w sprawach obrzędowych, powstałe już za życia Lutra, spotęgowało się za czasów wojny trzydziestoletniej do tego stopnia, że Gustaw Adolf, król szwedzki i protektor protestantyzmu w Niemczech, rozkazał w r. 1652 wydać „agendę“, czyli księgę liturgiczną dla Magdeburga i Halberstadtu. Za jego przykładem poszli inni władcy protestanccy i korzystając z praw, które im nadawał protestantyzm w sprawach kościelnych, wydawali, zwłaszcza za czasów państwa policyjnego w XVIII wieku, bardzo szczegółowe przepisy liturgiczne. Szczególnie odznaczył się w tym względzie król pruski, Fryderyk Wilhelm III, zwany „liturgistą na tronie“. Gdy powoływane przezeń komisje liturgiczne nie mogły, wskutek niezgodności zapatrywań, wywiązać się z włożonego na nie zadania, wypracował sam i wydał (1816 — 1822) liturgję dla Poczdamu i Berlina, a gdy ta spotkała się z opozycją teologów protestanckich pod wodzą Schleiermachera, profesora uniwersytetu berlińskiego, powołał się na przysługujące mu jako panującemu „prawo liturgiczne“ i wezwał w r. 1825 wszystkie kościoły protestanckie w Prusach do przyjęcia tej liturgji. Tylko 12 duchownych z Schleiermacherem na czele oparło się temu rozkazowi. Obawiając się rozbicia t. zw. unji między wyznaniem augsburskiem a reformowanem, która doszła do skutku za jego wpływem w r. 1817 (ob. Unja, II), zgodził się wreszcie Fryderyk Wilhelm na wydanie dla poszczególnych prowincyj pruskich „dodatków do agendy“, mających uwzględniać ich lokalne odrębności, poczem i Schleiermacher, zagrożony utratą stanowiska a grożący ze swej strony wystąpieniem z kościoła urzędowego, zgodził się na przyjęcie liturgji królewskiej. W nowszych czasach powstawały w Niemczech w poszczególnych krajach protestanckich osobne księgi liturgiczne (Baden 1858, Saksonja 1880, Szlezwik-Holsztyn 1891, Hannower 1900), zwane agendami. Wszelkie dążenia do ujednostajnienia liturgji protestanckiej, jak np. próba, podjęta na konferencji w Eisenach w r. 1852, nie odniosły żadnego skutku. Podobnie rzecz się ma w kościele anglikańskim, gdzie spór o mszał (Book of Common Prayer) przeniósł się w r. 1927 — 8 na pole parlamentarne (ob. Anglikanizm).
Liturgika, nauka o obrzędach kościelnych, zawierająca systematyczny wykład zasad, na których polega zewnętrzny kult religijny pod względem dogmatycznym, sakramentalnym i symbolicznym, ze stanowiska historycznego i estetycznego. Liturgika szczegółowa rozpatruje poszczególne obrzędy i ceremonje, modlitwy i śpiewy, szaty, sprzęty i przybory liturgiczne oraz wymagania, które liturgika stawia budownictwu kościelnemu.
Liturgja. I. W obszerniejszem znaczeniu liturgja (z greck. „czynność publiczna“) oznacza wszelkie czynności o charakterze religijnym, wszelki kult zewnętrzny czyli nabożeństwo. Cechą liturgji jest połączenie czynności ze słowem. W liturgjach starożytnych przeważała czynność a słowa stanowiły tylko niejako objaśnienie i podkreślenie znaczenia czynności. Tak np. staroegipski kapłan, wchodząc do świątyni, łamał pieczęć glinianą, zamykającą wejście, i wymawiał słowa: „glina jest złamana“, otwierając zaś bramę świątyni, wołał: „bramy nieba otwierają się“. W liturgjach późniejszych przemaga słowo i śpiew lub krzyk. W religji perskiej, w misterjach greckich ku czci Dionyzosa i u Arabów przed Mahometem nabożeństwo polegało przeważnie na krzyku, hałaśliwej muzyce, trąbieniu i gwizdaniu, przez które miało się zwracać uwagę bóstwa. U żydów stan lewitów przeobraził się w cech śpiewaków i muzyków, którzy przy nabożeństwie towarzyszyli śpiewaną modlitwą właściwym kapłanom, odbywającym czynność składania ofiary.
II. Liturgja chrześcijańska (katolicka) obejmuje publiczną służbę bożą a więc mszę św., sakramenta i sakramentalja. Cechą liturgji katolickiej jest harmonijne połączenie słowa mówionego lub śpiewanego z czynnością: oba te pierwiastki zachowują właściwą sobie wartość i uzupełniają się nawzajem. Liturgją w ścisłem znaczeniu nazywamy porządek modłów i ceremonii przy odprawianiu mszy św., a w Kościele wschodnim msza nazywa się liturgją. Stosownie do różnicy obrządków istnieją różne liturgje, jak np. liturgja św. Jakóba czyli jerozolimska, liturgja św. Klemensa, antjocheńska, św. Marka czyli aleksandryjska, św. Bazylego, św. Jana Chryzostoma, ormiańska, nestorjańska, rzymska czyli św. Piotra, ambrozjańska, gocka, zwana także mozarabską lub hiszpańską, galikańska i inne.
Litwa, republika, według spisu ludności z r. 1923 liczy 2,028,971 mieszkańców, w tem 85,7% katolików i 7,7% żydów. W szczególności katolików jest 1,739,000, żydów 155,000, luteranów 67,000, reformowanych 11,000, prawosławnych 55,000, wyznających inne wyznania 1,000.
Logos (po grecku = słowo, mowa, łać. verbum, hebr. memra), w filozofji greckiej (u Heraklita i stoików) oznacza porządek, duszę wszechświata, siłę twórczą, opatrzność, kierującą losami wszechświata. W Starym Testamencie logos oznacza słowo Boga, słowo wszechmocne (Mądr. XVIII. 14).
Znaczenie Słowa, logos, jako Syna Bożego, osoby Boskiej odrębnej od osoby Boga Ojca a współistotnej z Ojcem, występuje w ewangelji i w Objawieniu św. Jana (Jan, I. 1 — 14 i Apok. XIX. 13). Łączenie tej nauki z wpływami filozofji greckiej, od których pojęcia zasadniczo się różni, doprowadziło do herezyj chrystologicznych arjanów, antytrynitarjuszów, sabeljanów i innych.
Loki, germańskie bóstwo ognia, ob. Germańska religja.
Lolardzi (lullerowie, lolhardowie, z dolno-niemieckiego wyrazu lollen — nucić) stowarzyszenie pobożne, powstałe w XIV w., poświęcone pielęgnowaniu chorych i grzebaniu zmarłych. W Niderlandach zwali się także aleksjanami od połączonego z nimi stowarzyszenia o tych samych celach pod wezwaniem św. Aleksego. Gdy z biegiem czasu pomiędzy lolardów wcisnęli się różni nowinkarze i oszuści, nie mający nic wspólnego z celem stowarzyszenia, poczęto nazwy lolardów używać na określenie wszelkiego rodzaju sekciarzy. I tak w Anglji lolardami nazwano zwolenników nauki Wiklefa.
Loretańska litanja, ob. Litanja.
Loreto, miasto włoskie w prowincji Ancona, stolica diecezji. Cel pielgrzymek do Loreto stanowi domek Matki Bożej, stojący wewnątrz bazyliki loretańskiej, który według podania został cudownie przeniesiony z Nazaretu do Dalmacji a następnie (w r. 1295) znalazł się w Loreto.
Los von Rom (niem. „precz od Rzymu“), hasło polityczne, podniesione w ostatnich latach XIX w. w Austrji, którego tendencja antykatolicka służyć miała jako motor nacjonalistycznej agitacji wszechniemieckiej. Agitację tę wspierały stowarzyszenia protestanckie, jak „Gustaw Adolf Verein“ i „Evangelischer Bund“, dostarczając znacznych funduszów i przesyłając pastorów, którzy byli raczej agentami politycznymi Prus, niż duszpasterzami. Wywołany przez tę agitację ruch odstępczy, który już w r. 1910 można było uważać za wygasły, spowodował w całej ówczesnej Austrji około 54.000 odstępstw na rzecz protestantyzmu, starokatolicyzmu i bezwyznaniowości.
Lourdes, miasto w południowej Francji, słynne miejsce pielgrzymek świata katolickiego od czasu objawienia się Matki Bożej w grocie Massavielle 14-letniej pasterce Bernadecie Soubiron (1858). Cudowne uzdrowienia, uzyskiwane w Lourdes, są przedmiotem badań lekarskich stale urzędującej komisji (Bureau de constatations médicales), której orzeczenia wyłączają możność tłumaczenia tych uzdrowień przez łatwowierność lub sugestję.
Low Church („niski kościół“), ob. Anglikanizm.
Loyola, ob. Ignacy Loyola św.
Lucifer z Cagliari (Lucifer Calarita), biskup w Cagliari na wyspie Sardynji, zm. w r. 371. Gorliwy zwolennik niceańskiego wyznania wiary, w sporze z arjanami, opierał się sposobom przywrócenia jedności w Kościele, stosowanym przez św. Atanazego. W swojej zawziętości przeciwko arjanom posunął się aż do schizmy, nie chcąc utrzymywać łączności z Kościołem.
Lucyfer, ob. Djabeł.
Lucyferjanie, sekta schizmatycka w Sardynji, zwolennicy biskupa Lucifera z Cagliari, odłam sekty katarów.
Luksemburg, niezależne księstwo, położone pomiędzy Francją, Belgją i Niemcami, o ludności niemal wyłącznie katolickiej (na 285,524 mieszkańców 276,000 katolików), stanowi pod względem kościelnym diecezję, podległą bezpośrednio Stolicy Apostolskiej. W katedrze w Luksemburgu znajduje się cudowny obraz Matki Boskiej Pocieszycielki utrapionych (Notre Dame Consolatrice des affligés), będący celem pielgrzymek. Jest nim również położone w księstwie Luksemburg opactwo św. Willibrorda w Echternach (ob.).
Luter Marcin (Luther, do r. 1517 Ludher), twórca ruchu rewolucyjnego na polu religijnem, zwanego reformacją. Urodzony w r. 1483, wstąpił w r. 1505 do zakonu augustjanów, w latach 1515 — 1516 wytworzył doktrynę, która stała się podstawą protestantyzmu.
Papieże Juljusz II i Leon X, pragnąc zyskać fundusze na ukończenie budowy bazyliki św. Piotra w Rzymie, nadawali odpusty tym, którzy na ten cel wnosili składki, żądali jednak przy tem dopełnienia zwykłych warunków otrzymania odpustu, t. j. spowiedzi i komunji. Niektórzy głosiciele tych odpustów przez fałszywy i niezgodny z intencją papieską sposób ich przedstawiania wywoływali liczne zgorszenia i dopuszczali się nadużyć. Luter skorzystał ze sposobności i ogłosił w r. 1517 przez przybicie na drzwiach kościoła w Wittenbergu 95 tez, w których napiętnował nadużycia zbierających składki i wygłosił swoje osobiste przekonania o odpustach, nie zwalczając ich otwarcie i bezpośrednio ani nie zaprzeczając ich ważności. Humaniści zrozumieli na swój sposób tezy Lutra i nadali im rozgłos a dominikanie odpowiedzieli ostrą repliką. Leon X sądził pierwotnie, że chodzi tu o jedną z częstych w owych czasach „kłótni mnichów“ między augustjaninem Lutrem a dominikanami. Gdy jednak spór się zaostrzał, wydelegował w r. 1518 kardynała Cajetana, aby skłonił Lutra do odwołania tez. Luter, z początku skłonny do rewokacji, wkrótce zaciął się w oporze i apelował do papieża „lepiej poinformowanego“ a następnie do soboru powszechnego. Ogłosił swój komentarz do listu św. Pawła do Rzymian, który stosownie do swej doktryny tłumaczył. To wywołało bullę „Exsurge“ z 15 czerwca 1520, w której papież Leon X potępił naukę Lutra. Luter spalił publicznie bullę papieską dnia 10 grudnia 1520 r. Przed tem jeszcze w październiku i listopadzie 1520 r. ogłosił swe pisma „o niewoli babilońskiej Kościoła“ i o „wolności chrześcijańskiej“, w których rozwinął podstawowe tezy swojej nauki a w szczególności zdanie, że grzech pierworodny skaził bezpowrotnie naturę ludzką i zniszczył wolną wolę tak, że usprawiedliwienie i zbawienie człowieka nie zależy od jego czynów, ale wyłącznie tylko od wyroku Boga.
Zabiegi Karola V na sejmie wormackim (1521) o skłonienie Lutra do poddania się były bezskuteczne, a podtrzymywali go w oporze książęta niemieccy, walczący z cesarzem. Luter szedł coraz dalej w kierunku rewolucyjnym. Zwalczał celibat duchowieństwa i sam się ożenił z zakonnicą, Katarzyną Bora, którą uprowadził z klasztoru. Przetłumaczył biblję na język niemiecki, wprowadzając do tekstu zmiany, które miały uzasadnić jego doktrynę i rozpowszechnić ją we wszystkich sferach społecznych. Wszczęty przez jego wystąpienie ruch religijny, zwany reformacją, zataczał coraz szersze kręgi w całych Niemczech ale doktryna Lutra wywołała najprzeróżniejsze komentarze. Z chwilą jego śmierci (18 lutego 1546) jego zwolennicy byli już podzieleni na zwalczające się nawzajem stronnictwa a proces rozproszkowywania się protestantyzmu na liczne sekty, wszczęty za życia Lutra, trwa dotychczas.
Luteranizm jako system logiczny i konsekwentny nie jest wcale dziełem Lutra. Zaczął się rozwijać później, niż w sto lat po jego śmierci i stał się systemem dopiero pod wpływem nowoczesnego liberalizmu. Protestanci, którzy po 400 latach tej bezustannej ewolucji, powołują się na Lutra, jako swojego mistrza, sami przyznają, że nie miał on w sobie nic z wolnomyśliciela XX wieku a był co do swych przekonań takim samym dogmatykiem, scholastykiem i zawzięcie dysputującym mnichem średniowiecznym, jak ci, których zwalczał (por. Wernle: Einführung in das theologische Studium. Tübingen 1908. Harnack: Dogmengeschichte III). Istotną przyczyną jego zerwania z Rzymem nie były odpusty, lecz jego pogląd na świat, uformowany jeszcze przed r. 1517. Po ciężkich walkach wewnętrznych, pokusach, skrupułach i zwątpieniach, nie mogąc opanować własnych namiętności, wyniósł osobiste swe przejścia moralne do normy powszechnego prawa moralnego i mając swoje „ja“ za najwyższy trybunał, utożsamił własną wolę z wolą Boga. Od swoich poprzedników, Wiklefa z Anglji i Husa w Czechach, różnił się tylko siłą temperamentu. Główna cecha tamtych, nienawiść do papieża, i hierarchji, jest także cechą Lutra. Opętany tą nienawiścią wprowadził do swej doktryny wiele niekonsekwencyj, z któremi dotychczas biedzą się jego uczniowie. Nienawidził przedewszystkiem Kościoła katolickiego, nienawidził papieża i hierarchji katolickiej, nienawidził także swoich przeciwników, teologów protestanckich, Karlstadta, Zwinglego, Oekolampada, Schwenkfelda i ich uczniów. Walczył przeciwko wszystkim i głosił nienawiść a uczniom swoim pozostawił szczególnego rodzaju błogosławieństwo: Impleat vos Deus odio papae! („Niech was Bóg napełni nienawiścią do papieża!“).
Powodzenie nauki Lutra tłumaczy się stanem społecznym i umysłowym epoki, w której ją głosił. Sprzymierzeńcami jego były: zepsuta scholastyka, fermentujący renesans, ogólne niezadowolenie społeczne, szemranie ludu na ucisk możnych, chciwość rycerstwa na dobra kościelne, po stronie Kościoła zaś upadek moralności kleru, walki papiestwa z cesarstwem, niewola awinjońska papieży, schizma papieska, podkopanie powagi papieża, ogólne rozprzężenie.
Luter nie uleczył żadnego z niedomagań społecznych, raczej je wzmógł. Jego stanowisko wobec współczesnych walk społecznych było bardzo zmienne: opierał się na rycerstwie, zrewoltowanem przez hum anizm (Franz von Sickingen, Ulrich von Hutten) i pismem swojem p. t. „Von weltlicher Obrigkeit, wie weit man ihr den Gehorsam schuldig sei“ stawał po stronie rycerstwa w walce z książętami, przyczynił się do rozpętania wojen chłopskich („Ermahnungen zum Frieden auf die 12 Artikel der Bauernschaft in Schwaben“). Gdy wojny te zostały krwawo stłumione, odwraca się od chłopów („Wider die räuberischen und mörderischen Bauern“) i przechodzi na stronę zwycięskich książąt, których zwalczał, stojąc po stronie rycerstwa. Walczy z cesarzem i sprzeciwia się daniu mu posiłków na wojny tureckie. Książąt, nawet tych, z których protekcji korzysta, nazywa „największymi durniami na świecie“ a po r. 1524 pisze to samo o cesarzu. Szczytu brutalności dosięga w swych pismach przeciwko Henrykowi VIII i Henrykowi brunświckiemu. Ze względów politycznych zezwala na bigamję Landgrafa heskiego Filipa, który groził porzuceniem protestantyzmu (1539). Na konferencji w Eisenach (1540) zaklina Filipa, który chciał jawnie poślubić drugą żonę, aby „na miłość boską mocno kłamał“ („um Gottes willen eine gute starke Lüge“) i oświadcza, że bierze na siebie to kłamstwo, jako kłamstwo z potrzeby (Notlügen, Nutzlügen) dla uniknięcia niepotrzebnych hałasów (Kolde. Analecta Lutherana. 1883). Wojna Sickingena, wojna chłopska a wreszcie wojna trzydziestoletnia, obniżenie kultury, cofnięcie cywilizacji, zatrata tysięcy zabytków sztuki, to także owoce nauki Lutra.
(J. Janssen: Geschichte des deutschen Volks. 1883. G. Ewers: Martin Luther 1883—91. H. Denifle: Luther und Lutherthum 1905. Harnack: Luthers Theologie 1862—1886. Th. Kolde: Analecta Lutherana 1883. E. Katzer: Luther und Kant. 1910. Preserved Smith: Life and Letters of Martin Luther 1911).
Lyońskie sobory powszechne. W Lyonie odbyły się dwa sobory o charakterze soborów powszechnych czyli ekumenicznych:
I sobór lyoński (XIII ekumeniczny) odbył się w r. 1245 zwołany przez papieża Inocentego IV z powodu walk z cesarzem Fryderykiem II, którego uznał papież za pozbawionego godności cesarskiej i zwolnił jego poddanych od przysięgi wierności. Sobór przyjął ten wyrok papieski a nadto wydał 17 dekretów w sprawie postępowania w sądach kościelnych i 3 dekrety w sprawie przedsięwzięcia wyprawy krzyżowej.
II sobór lyoński (XIV ekumeniczny) odbył się w r. 1274 za Grzegorza X dla zatwierdzenia unji z Grekami, obmyślenia środków na nową wyprawę krzyżową i reformy karności kościelnej. Wydał 31 kanonów, z których pierwszy orzeka, że Duch św, pochodzi od Ojca i od Syna (ob. Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów/Filioque|Filioque]]), drugi odnosi się do wyboru papieża a inne do wyboru biskupów.
