M. Arcta Słownik ilustrowany języka polskiego/A (całość)
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | M. Arcta Słownik ilustrowany języka polskiego |
| Wydawca | Wydawnictwo M. Arcta |
| Data wyd. | 1916 |
| Druk | Drukarnia M. Arcta |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | A – wykaz haseł Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
|
| Indeks stron | |
A. pierwsza litera w alfabecie, samogłoska. Od a do z = od początku do końca. — A (spójnik) wyraża łączność i zarazem rozróżnienie; a — i (np. mówić a gadać, to dwie różne rzeczy; dwa a dwa — cztery, ten a ten, tyle a tyle, nic a nic; wyr. przeciwstawność: a — przecież, jednakże (np. nic nie rozumie, a gada); przeciwieństwo i rozróżnienie, a = zaś (np. niech oni gadają, a my jedzmy); wyr. wniosek: wtedy, wówczas, to (np. proście, a będzie wam dano); wyr. porównanie (np. malarz a malarz); wyr. wzmocnienie (wszyscy a wszyscy ganią; nikomu a nikomu nie mów; nic a nic nie umie; żaden a żaden zgadnąć nie mógł); a błędnie zam. lecz (nie uderzył go, a tylko dotknął). Jako wykrzyknik, wyraża zdziwienie, gniew, cierpienie, przestrach i t. p. (p. ach!); używa się zamiast ha, np. a, niechże i tak będzie; a w muzyce jedna z nut = la; — a. jako skrócenie = albo.
Abażur 
fr., przykrycie (zwykle papierowe i barwne) na klosz do lampy dla przyćmienia światła (fig.).
Abderyta gr., rz. m., człowiek ograniczony, tępy, głupiec.
Abdykacja łć.. zrzeczenie się tronu, złożenie korony; zrzeczenie się władzy, ustąpienie.
Abdykować łć., zrzekać się tronu, składać koronę; zrzekać się czego, ustępować.
Abecadlnik, elementarz, książka do nauki czytania.
Abecadło, zbiór wszystkich liter danego języka, ułożony w ogólnie przyjętym porządku = alfabet; przen. pierwsze początki jakiej nauki.
Abecadłowy, idący porządkiem liter, alfabetyczny.
Aberacja łć., zboczenie; A. chromatyczna = barwna obwódka przedmiotów widzianych przez soczewkę; A. gwiazd = pozorny ruch gwiazd, będący następstwom ruchu ziemi dokoła słońca i prędkości światła; A. kulistości cz. sferyczna = wada zwierciadeł wklęsłych i soczewek, iż nie skupiają należycie promieni światła; A. umysłowa = obłąd, obłąkanie.
Abiturjent łć., uczeń otrzymujący świadectwo dojrzałości.
Abjudykacja łć., odsądzenie.
Abjuracja łć., wyprzysiężenie się, wyrzeczenie się (błędów, wiary).
Ablegat łć., poseł, zastępca legata papieskiego.
,_ilustracja_do_has%C5%82a_w_S%C5%82owniku_ilustrowanym_j%C4%99zyka_polskiego_M._Arcta.png)
,_ilustracja_do_has%C5%82a_w_S%C5%82owniku_ilustrowanym_j%C4%99zyka_polskiego_M._Arcta.png)
Ablegrować nm., rozmnażać rośliny za pomocą ablegrów.
Ablucja łć., obmycie jako obrządek religijny, umycie rąk przez kapłana przed Komunją św.
Abnegacja łć., zaniedbanie się, niechlujstwo w ubiorze; wyrzeczenie się dążeń do wyższego lub korzystniejszego stanowiska.
Abnegat łć., niedbający o swoją powierzchowność, niechluj.
Abominacja łć., wstręt, obrzydzenie, odraza.
Abonament fr., przedpłata, opłata z góry (za pewną ilość kąpieli, obiadów, miejsca w teatrze, za książki, za wysyłane czasopismo).
Abonent, przedpłaciciel, składający abonament, przedpłatę.
Abonować, uiszczać z góry przedpłatę za zamówione: książki, pisma, bilety na widowiska teatralne i t. p.
Aborygienowie lub Aborygieni łć., pierwotni mieszkańcy kraju, tubylcy, autochtoni.
Abrewjacja łć., skrócenie, skrót; znak zastępujący wyraz.
Abrewjatura łć., użycie umówionych krótkich znaków, zamiast wyrazów.
Abrogacja łć., zniesienie wydanego prawa, uchylenie, odwołanie prawa.
Abrys nm., plan, rysunek miejscowości, domu, budynku i t. d.
Absces łć., — p. Ropień.
Absencja łć., nieobecność.
Absenteizm łć., (przen.) nieobecność na stanowisku, na placu.
Absentować się łć., być nieobecnym, nie stawić się.
Absolucja łć., rozgrzeszenie dane na spowiedzi; przebaczenie, odpuszczenie, darowanie winy.
Absolut łć., byt bezwzględny, zasada bezwzględna; coś pewnego, doskonałego (Bóg, idea dobra).
Absolutnie przysł. od Absolutny.
Absolutność łć., — p. Absolutyzm.
Absolutny łć., bezwzględny, w sobie rozważany; bezwarunkowy, konieczny, niezależny; całkowity, skończony, zupełny, doskonały; samowładny, nieograniczony władzą.
Absolutorjum łć., uznanie przedstawionego sprawozdania z czynności i z obrotów pieniężnych za prawidłowe; dowód piśmienny takowego uznania.
Absolutyzm a. Absolutność łć., blm., samowładztwo; bezwzględność; despotyzm.
Absorbcja łć., wchłanianie, wsiąkanie.
Absorbować łć., wsiąkać w siebie, pochłaniać.
Abstrahować łć., wydzielać pojęcie szczegółowe z pojęcia złożonego; pomijać; odejmować.
Abstrakcja łć., pojęcie oderwane, nie zmysłowe; roztargnienie; w matematyce: odejmowanie.
Abstrakcyjny, oderwany, niezmysłowy; A. nauki = nauki oderwane (filozofja, matematyka czysta), w przeciwstawieniu do doświadczalnych, stosowanych.
Abstrakt łć., pojęcie oderwane; człowiek zagłębiony w myślach, roztargniony.
Abstynencja łć., wstrzemięźliwość, powściągliwość; wstrzymywanie się od pewnych pokarmów, od popędu zmysłowego.
Absurd łć., niedorzeczność, głupstwo, nonsens.
Absynt gr., likier z piołunu i anyżu.
Abszlus nm., zamknięcie, zakończenie rachunku w księgach buchalteryjnych.
Abszlusować nm., zamykać rachunki w księgach, bilansować, saldować.
Abszmak nm., niesmak, obrzydzenie.
Abszyt nm., odprawa, dymisja; żart., dać A. komu odprawić z kwitkiem, z niczem.
Abszytowany, dymisjonowany, wydalony ze służby.
Aby, ażeby, spójnik łączący, wyrażający życzenie, cel = żeby, iżby, by, choćby, celem; byleby, przynajmniej.
Acan lub Asan, wacan, wasan, waćpan, waspan (wyr. pogardliwe); skróc. zam. waszmość pan.
Acani, Asani, waćpani, aśćka, asińdźka, waśćka, wasani, waszmość pani.
Acetylen gr., rodzaj gazu oświetlającego.
Ach! wykrz. wyrażający przestrach, ból, zdumienie, radość, smutek, urąganie = aj, och!
Achillesowa pięta — p. Pięta.
Achillesowe ścięgno — p. Ścięgno.
Achromatopsja gr., niezdolność rozróżniania barw, daltonizm.
Achromatyczny gr., bezbarwny, przedstawiający przedmioty bez zabarwienia (soczewka).
Achromatyzm gr., bezbarwność (szkło).
Achtel nm., ósma część miary jakiej; antałek.
A conto — p. Akonto.
Acz, aczkolwiek, spójnik przeciwniczy = chociaż, choć, lubo, chociażby.
Adadżjo wł. (adagio) w muzyce: = zwolna.
Adamaszek (-szku), rodzaj materji tkanej w kwiaty, jakby wypukłe.
Adamowe jabłko, wypukłość wydatna na gardzieli, zwłaszcza u mężczyzn.
Adept łć., uczeń, zwolennik jakiej nauki, sztuki lub idei, głoszonej przez kogo.
Adherent łć., stronnik, poplecznik.
Adhezja łć., przyleganie, przyciąganie.
Adjudykacja łć., przysądzenie przez licytację.
Adjudykacyjny przym. od Adjudykacja.
Adjunkt łć., urzędnik dodany do pomocy starszemu.
Adjutancki przym. od Adjutant.
Adjutant łć., pomocnik wyższego oficera.
Administracja łć., zarząd; zawiadowanie cudzem mieniem; nauka o zarządzie krajem.
Administracyjny, gospodarczy; A. kara — wymierzana przez władzę policyjną bez odwoływania się do sądu; A-ne wykonanie robót publicznych = wykonanie ich przez władzę bezpośrednio, nie powierzając ich przedsiębiorcom.
Administrator łć., rządca, zarządzający.
Administrować łć., zarządzać.
Admiracja łć., podziw, uwielbienie, zachwyt.
Admiralicja, zarząd naczelny marynarki i floty; zbior. = admirałowie.
Admiralski przym. od Admirał.
Admirator łć., wielbiciel.
Admirować łć., podziwiać, uwielbiać.
Admonicja łć., napomnienie, wymówka, przestroga.
Adnotacja łć., uwaga, przypisek.
Adonis gr., (mitol.) przen. piękny młodzieniec, amant, kochanek; roślina miłek.
Adopcja, adoptacja łć., prawne przybranie dziecka za swoje, usynowienie.
Adoptować łć., przybierać cudze dziecię za własne, usynawiać.
Adoracja łć., cześć, uwielbienie, ubóstwienie.
Adorator łć., czciciel, wielbiciel.
Adorować łć., uwielbiać, oddawać cześć.
Adres fr., napis na kopercie listu lub na posyłce, oznaczający dokąd i dla kogo przeznaczona; wskazanie zamieszkania, pobytu; piśmienne wyrażenie uczuć, przesłane panującemu lub wogóle naczelnej władzy albo ważnej osobie.
Adresant, ten, co wysyła list, posyłkę.
Adresat, odbiorca listu, korespondencji, pakunku wysłanego.
Adresować fr., kłaść adres na posyłce; przen. odsyłać, posyłać kogo do kogo; A. się, udawać się, zwracać się z czem do kogo.
Adresowy przym. od Adres. Biuro A. = gdzie dostarczają adresów mieszkańców miasta. Książka A. = książka ze spisem adresów osób i instytucji.
Adwent łć., czas czterotygodniowy przed Bożem Narodzeniem, jako pamiątka oczekiwania przyjścia na świat Chrystusa.
Adwersarz łć., przeciwnik.
Adwokacki przym. od Adwokat. A. język = rodzaj ciastek długich, płaskich, tłustych a kruchych.
Adwokat łć., obrońca, prawnik, mający prawo bronienia spraw wsadzie, mecenas, rzecznik, patron.
Adwokatować łć., trudnić się adwokaturą, być adwokatem. A. komu = bronić kogo, być czyim obrońcą gorliwym.
Adwokatura łć., zajęcie adwokata.
A dyć wykrz., = a wszak to, a przecież.
Aerolit gr., kamień meteoryczny, meteorolit, meteoryt.
Aeronauta gr., rz. m., żeglarz napowietrzny, puszczający się balonem.
Aeronautyka blm., żegluga powietrzna, sztuka wznoszenia się balonem i kierowania nim.
Aeroplan gr., przyrząd do latania po powietrzu.
Afatyk gr., dotknięty afazją.
Afazja gr., chorobliwa niemożność mówienia lub wymawiania pewnych wyrazów lub dźwięków (głosek).
Afekcja łć., tkliwość, czułość, przychylność, udana uczuciowość.
Afekt łć., uczucie, skłonność, przychylność, miłość, upodobanie.
Afektacja łć., przesada, wymuszoność, nienaturalność.
Afektowany, przesadny, wymuszony, nienaturalny.
Afeljum gr., ndm., punkt największego oddalenia planety od słońca, punkt odsłoneczny.
Afera fr., sprawa, interes, przedsięwzięcie, awantura.
Aferzysta, poszukujący różnych interesów dla zysku, gieszefciarz.
Afirmacja łć., potwierdzenie.
Afirmatywa łć., zdanie lub głos potwierdzający; gałka używana podczas wyborów, oznaczająca głos za kim; kreska za kim lub za czem.
Afisz fr., ogłoszenie o koncercie, widowisku publicznem zapowiedzianem, z wymienieniem tytułu sztuki, programu osób występujących i czasu rozpoczęcia, wywieszane na ulicach lub sprzedawane.
Afiszować się, zachowywać się publicznie bez taktu, zwracać ogólną uwagę na siebie postępowaniem nietaktównem.
Afonja gr., chorobliwa utrata głosu.
Aforystyczny, ucinkowy, urywany: pisać stylem A = pisać zdaniami krótkiemi.
Aforyzm gr., myśl filozoficzna lub moralna, zwięźle wyrażona.
Afront fr., zniewaga, obelga, ubliżenie.
Afty blp. — p. Pleśniawki.
Agapy gr., blp., uczty pierwotnych chrześcijan na pamiątkę Wieczerzy Pańskiej.
Agiencja, Agientura łć., handlowe biuro pośredniczące; zajęcie agienta; biuro agienta.
Agienda łć., rytuał, książka zawierająca przepisy wykonywania obrządków religijnych; książka do wpisywania spraw, które należy załatwić; notatnik.
Agient a. ajent, pośrednik, załatwiający powierzone mu interesy (A. handlowy, dyplomatyczny). A. policyjny = osoba, używana przez policje do wykrywania przestępstw, przestępców.
Agientura — p. Agiencja.
Agio p. Ażjo.
Agitacja łć., ruch (np. przechadzka); wzruszenie, poruszenie, A. umysłów = działalność w celu zachęcenia do czego; A. polityczna = podburzanie, wichrzenie.
Agitacyjny przym. od Agitacja.
Agitator łć. usiłujący namówić do zbiorowej działalności; A. polityczny = ten, kto pokryjomu lub jawnie podburza do czego, wichrzyciel.
Agitować łć., działać w celu namówienia do czego, wywołania czego; A. sprawę = popierać ją; sprawa się agituje = sprawa prowadzi się, toczy się.
Aglomeracja łć., skupienie, zmieszanie różnych ciał w jedno.
Aglomerat łć., ciało, powstałe ze skupienia, ze zlania się rozmaitych ciał; zlepek, mieszanina, konglomerat.
Aglutynacja łć., w med. spojenie; zlepienie rozciętych części ciała, w językozn. mechaniczne zlepianie różnych pierwiastków z sobą dla utworzenia nowego wyrazu.
Aglutynacyjny przym. od Aglutynacja. A. języki = przyczepkowe, zlepiające, t. j. nie posiadające odmian (fleksji), tworzące wyrazy przez dolepienie różnych pierwiastków.
Agnat łć., krewny w linji męskiej, pochodzący od wspólnego przodka.
Agnostycyzm, pogląd wyznający Agnozę.
Agnostyk, wyznawca agnostycyzmu.
Agnoza gr., fil., niewiedza, niemożność uzasadnienia jakiejkolwiek wiedzy o Bogu.
Agonja gr., konanie.
Agorafobja chorobliwa obawa przestrzeni.
Agrafja gr., chorobliwa niemożność pisania.
Agrarjusz, Agrarczyk łć., działacz społeczny, domagający się praw opiekuńczych dla wielkiej własności rolnej.
Agrarny łć., rolny, tyczący się rolnictwa.
Agregacja łć., nagromadzenie, skupienie.
Agregat, to, co powstaje ze skupienia jednoimiennych, jednogatunkowych części; mnóstwo.
Agresja łć., napad, zaczepka.
Agrest łć., krzew ogrodowy kolczasty o jagodach jadalnych; owoc tego krzewu.
Agrestnik, gatunek motyla; A. kamień, gatunek granatu.
Agresyjny lepiej niż Agresywny, napastujący, zaczepny.
Agronom łć., rolnik znający swój fach naukowo.
Agronomiczny przym. od Agronomja.
Agronomja łć., nauka o rolnictwie.
Agrykultura łć., uprawa roli; rolnictwo.
Aha! wykrz. wyraż. przypomnienie, potwierdzenie, zadowolenie = a co! widzisz! przecież! tak jest! właśnie też!
Aj! lub aj! aj! wykrz. dla wyrażenia bólu, zdziwienia, przestrachu, = oj, ach!
Ajencja — p. Agiencja.
Ajentura — p. Agientura.
Ajent p. Agient.
Ajer bot., tatarak.
Akacjowy przymiot. od Akacja.
Akademicki, należący do akademji; uczony, naukowy; niewolniczo trzymający się wzorów klasycznych; czysto teoretyczny.
Akademik, członek akademji; niewłaściwie student akademji lub uniwersytetu.
Akademja gr., wszechnica, szkoła wyższa; specjalne towarzystwo uczonych jako instytucja naukowa.
.png)
.png)
Akatolik gr., niekatolik.
Akcent łć. nacisk głosu na jednej z samogłosek w wyrazie; na wyrazie w zdaniu; znak, oznaczający ten nacisk; charakter wymawiania wyrazów danej mowy; przen. nacisk, zaznaczenie czego, intonacja.
Akcentować, wymawiać wyrazy stosownie do reguł i właściwości języka; przen. kłaść nacisk na co, zwracać specjalnie uwagę na co.
Akcept łć., rodzaj wekslu, z napisem na nim: „przyjmuję.” Przysłać weksel do akceptu = do podpisu, że się go przyjmuje, potwierdza.
Akceptacja łć., przyjęcie (wekslu), stwierdzenie.
Akceptant, ten, kto przyjmuje weksel i pisze na nim, że go zapłaci w terminie oznaczonym.
Akceptować łć., przyjmować, potwierdzać, aprobować, zgadzać się na co.
Akces łć., przystąpienie do czego, wzięcie udziału w czem; przystęp, dostęp łatwy. A. choroby = napad choroby, paroksyzm.
Akcesja łć., przyłączenie się, przystąpienie.
Akcesorja łć., blp., rzeczy dodatkowe, dodatki; A. teatralne p. Rekwizyty.
Akcja łć., czynność, działalność; sprawa (A. sądowa); A. dramatyczna, A. powieściowa = bieg, przebieg treści, ruch; ruchy, giesty; świadectwo udziałowe w zyskach przedsiębiorstwa handl. a. przemysł.
Akcjonarjusz, wspólnik akcyjnego przedsiębiorstwa, właściciel akcji (świadectwa udziałowego).
Akcydens łć., zwykle w lm. Akcydensy, dochód uboczny (zwłaszcza nieprawny).
Akcydensowy przym. od Akcydens; A-wa robota drukarska = drukowanie blankietów, etykiet, afiszów, okólników, adresów i t. p.
Akcyjny przym. od Akcja, na akcjach oparty; towarzystwo A., przedsiębiorstwo handlowe lub przemysłowe, oparte na akcjach.
Akcyza łć., podatek od trunków, tytuniu i t. d.; władza mająca nadzór nad poborem akcyzy.
Akcyźnik, urzędnik akcyzy.
Aklamacja łć., jednogłośne uznanie, jednomyślne zgodzenie się na co.
Aklimatyzacja łć., przyzwyczajanie do obcego klimatu.
Aklimatyzować łć., przyzwyczajać do klimatu danej miejscowości; przen. przyzwyczajać do danego miejsca, warunków, otoczenia, towarzystwa. A. się = zżywać się z nowem otoczeniem.
Akolita gr., rz. m., zastępca djakona, mający czwarty stopień święcenia; ten, co służy do Mszy ś-tej; towarzysz, poplecznik.
Akomodacja łć., przystosowanie oczu do patrzenia na rozmaitą odległość.
Akomodować się łć., stosować się do kogo.
Akompanjament fr., wtórowanie, towarzyszenie na jednym instrumencie muzycznym lub wielu instrumentach śpiewowi lub grze solowej, wykonywanym na jakim innym instrumencie.
Akompanjator, ten, co towarzyszy na fortepjanie, grze na innych instrumentach lub śpiewowi.
Akompanjować, wtórować, przygrywać do śpiewu, do gry; przen. towarzyszyć.
Akonto wł. (a conto), na rachunek, na konto.
Akord fr., harmonijne, współczesne brzmienie kilku tonów w muzyce; zgoda; ugoda; umowa; robić na A. = wykonywać robotę za opłatą od sztuki.
Akredytować łć., uwierzytelnić, upełnomocnić; wyrobić komu kredyt.
Akredytywa, pismo uwierzytelniające.
Akroamatyczny gr. A. metoda wykładu = sposób uczenia przez sam wykład bez zapytywania (w przeciwstawieniu do metody katechetycznej).
Akrobata gr., rz. m., skoczek na linie, linoskok, gimnastyk.
Akrostych gr., krótki utwór poetyczny, którego wiersze poczynają się od głosek, tworzących razem jakie zdanie lub częściej imię i nazwisko czyje.
Aksamit gr., jedwabna tkanina, z jednej strony pokryta delikatnym, miękkim, krótkim włosem.
Aksamitka, wstążka, opaska z aksamitu; roślina: kąkol ogrodowy.
Aksamitny przym. od Aksamit, z aksamitu; przen. delikatny, miękki, gładki.
Aksjomat gr., pewnik, prawda niezbita, oczywista.
Akt łć., lm. A-a i A-y czyn; obrząd; ceremonja; modlitwa; wyrażenie uczuć (A. wiary, skruchy, lojalności); część sztuki teatralnej; urzędowy spis jakiej czynności, dokument urzędowy; A. publiczny = popis; otwarcie kursów uniwersyt., dysputa dla otrzymania stopnia. Akta (akt), zbiór dokumentów, dotyczących jakiej sprawy; zbiór dowodów urzędowych, sadowych (np. akta ziemskie i grodzkie). A. Apostolskie = część Now. Test., zawierająca dzieje i czynności Apostołów.
Aktor łć., ten, co ma czynny udział w czem, działacz; grający w teatrze role utworu scenicznego, artysta dramatyczny; przen. używający mimiki i giestykulacji przesadnej; udający uczucia, których nie doznaje.
Aktorka, grająca na scenie, artystka dram.; przen. — udająca.
Aktorski przym. od Aktor.
Aktowy przym. od Akt. A. papier — p. Papier.
Aktualnie łć., przysł., rzeczywiście, w rzeczy samej.
Aktualny łć., rzeczywisty, faktyczny, na dobie będący, bieżący, z życia współczesnego wzięty.
Aktuarjusz łć., urzędnik, utrzymujący porządek w aktach; wydający kopje akt, archiwista.
Aktywa łć., blp., stan czynny majątku; całkowity majątek, nie licząc długów.
Akurat przysłówek, właśnie, ściśle, zupełnie tak; iron. = co znowu? zapewne?
Akuratnie przysł. od Akuratny.
Akuratność łć., ścisłość, rzetelność w dotrzymaniu słowa.
Akuratny łć., punktualny, dokładnie i wszystko w swoim czasie robiący; ścisły, rzetelny, sumienny.
Akustyka gr., część fizyki, zawierająca naukę o głosie cz. dźwięku, o jego powstawaniu, o jego rozchodzeniu się; właściwość jakiejś sali pod względem rozchodzenia się głosu.
Akuszer fr., lekarz położniczy.
Akuszerja fr., położnictwo, gałąź nauk lekarskich, traktująca o położnictwie.
Akuszerka, kobieta znająca fachowo akuszerję, mająca prawo dawania pomocy położnicom.
Akuszeryjny przym. od Akuszerja.
Akwaforta łć., odbitka rysunku, wytrawionego na miedzi.
Akwamaryn, minerał, gatunek szmaragdu; farba zielonawa, koloru wody morskiej.
Akwarela wł., artystyczne malowanie na papierze, pergaminie, jedwabiu, farbami wodnemi, rzadko rozrobionemi; obraz, malowany akwarelowemi farbami i akwarelowa techniką.
Akwatynta łć., rodzaj sztychu, naśladujący rysunek tuszem.
Akwilon łć., wiatr północny.
Akwizycja łć., kupno, nabytek (A. dóbr).
Alabaster gr., gatunek przejrzystego gipsu, używany do wyrobów sztuki.
Alabastrowy gr., zrobiony z alabastru; przen. delikatnie przezroczysto-biały (płeć alabastrowa).
Alalja gr., chorobliwa niemożność lub trudność mówienia; bełkotliwość.
Alarm wł., popłoch, trwoga ogólna, wrzawa, zgiełk, rozruch.
Alarmować, dawać znać o niebezpieczeństwie, uderzać na trwogę; trwożyć, przestraszać, wzniecać popłoch, niepokoić, wezwać (wojsko, straż ogniową) do natychmiastowego wystąpienia.
Alba łć., biała długa suknia, wdziewana przez księży pod ornat, gdy idą do Mszy św.
Albinos hiszp., istota pozbawiona barwnika skóry, mająca białą skórę i białe włosy.
Albinizm, brak barwnika skóry i włosów, właściwy albinosom.
Albo spój., lub, bądź (przy zdaniach wyłączających); czyli, lub; alboż, czy, czyż, czyli (w znaczeniu pytającem).
Albowiem spój., ponieważ, bowiem, bo, gdyż.
Album fr., książka do wpisywania aforyzmów, wierszy, nazwisk i kreślenia rysunków na pamiątkę; imionnik, sztambuch, zbiór rysunków, sztychów lub fotografji; księga pamiątkowa; książka lub książeczka, zawierająca widoki jakiego miasta i t. p.
Albumin łć., białko.
Albumowy przym. od Album.
Alchemik, uczony średniowieczny, zajmujący się alchemją.
Alchemja ar., średniowieczna nauka o przemianach materji; mniemana sztuka robienia złota, tudzież eliksiru życiodawczego.
Ale spój., lecz, wszak, przecie.
Ale rz. ndm., wada, przywara (nikt bez ale).
Ale, ale wykrz., wyr. przypomnienie.
Alegacja łć., przytoczenie, odwołanie się do dowodów.
Alegat łć., dowód, dołączony do akt, cytata, rzecz cytowana, przytoczenie.
Alegorja gr., nazwa figury retorycznej, przenośnia uwydatniona w całym utworze; upostaciowanie, obrazowanie jakiejś myśli, idei; pod A-rją = pod przenośnią, obrazowo.
Alegorycznie, pod figurą, figurycznie, pod przenośnią.
Alegoryczny przym. od Alegorja.
Alegro wł., w muz. żywo, ochoczo.
Aleja fr., droga lub ulica wysadzana drzewami.
Aleksandryn gr., rodzaj wiersza dwunastozgłoskowego.
Aleksandrynizm fil., kierunek filozoficzny nowoplatoników w Aleksandrji, dążność do zestawiania i godzenia najrozmaitszych poglądów filozoficznych; tyle, co eklektyzm lub synkretyzm; szperanie w materjale erudycyjnym, pedantyczne komentowanie tekstów.
Aleksandryt, minerał, odmiana chryzoberylu, barwy zielonej, przy sztucznem oświetleniu różowej.
Aleluja hebr., chwalcie Pana (przyśpiew w pieśniach kościelnych, zwłaszcza wielkanocnych); przen. wesołość, radość niespodziana.
Aleopatja — p. Alopatja.
Aleopata — p. Alopata.
Alewjacja łć., ulga w podatkach z powodu klęsk żywiołowych, jak: powódź, ogień, gradobicie.
Alfa i omega (pierwsza i ostatnia głoska w alfabecie greckim), przen. początek i koniec.
Alfabet gr., abecadło.
Alfabetyczny, ułożony według porządku głosek w alfabecie, abecadłowy.
Alfresko wł., sposób malowania artystycznego na świeżym tynku.
Algiebra ar., część matematyki, traktująca o wielkościach, wyrażanych za pomocą głosek, o układaniu i rozwiązywaniu równań.
Algiebraiczny, podług zasad algiebry, dotyczący algiebry.
Algierka, rodzaj męskiego wierzchniego ubrania futrzanego.
Alić, aliści spój., oto, aż oto, wtem, właśnie.
Alidada ar., przyrząd mierniczy, służący do celowania na przedmioty i do mierzenia kątów.(fig.)
Alikwot, w muzyce: przyton.
Alimenta łć., blp., środki wyżywienia; obowiązkowa płaca na utrzymanie żony i dzieci.
Alimentacja, wyżywienie, zasilanie, zaopatrywanie w żywność, w wodę.
Aliści — p. Alić.
Aliteracja łć., powtarzanie się tego samego dźwięku początkowego w kilku wyrazach jednego wiersza (np. Już mu zdala wtórują z bagien basem bąki).
Alizaryna, barwnik, wyciągany z korz. marzanny lub z antracenu.
Aljans łć., związek, sojusz, przymierze.
Aljant, sprzymierzeniec, sojusznik.
Aljaż fr., stop, spław, mieszanina metalów, ze stopienia ich powstała.
Aljenacja łć., przeniesienie własności na inną osobę, drogą sprzedaży, darowizny, spadku, A. umysłowa = pomieszanie zmysłów.
Aljenista, lekarz chorób umysłowych, psychjatra.
Alkalja ar., blp. potaż, sód amonjak, oraz te ich związki, które posiadają własności silnie gryzące, alkaliczne.
Alkaliczny, posiadający odczyn zasadowy, t. j. niebieszczący papierek lakmusowy i dający z kwasami sole; ługowy; A. smak = gryzący, cierpki.
Alkalizować, łączyć jakie ciało z alkaljami.
Alkaloid ar., organiczny związek chemiczny, zawierający azot, roślinnego lub zwierzęcego pochodzeniu, o reakcji alkalicznej, dający z kwasami sole; (często silna trucizna).
Alkiermes gr., barwnik czerwony, wydobywany z owadu, zwanego czerwcem.
Alkierz nm., izdebka przyboczna, bokówka.
Alkohol ar., wyskok, spirytus czysty.
Alkoholiczny, o własnościach alkoholowych.
Alkoholik, chory skutkiem nadużycia alkoholu.
Alkoholizm, stan chorobliwy skutkiem nadużywania trunków; obłąd opilczy, dypsomanja.
Alkoholowy, pochodzący od alkoholu (roztwór).
Alkoran ar. — p. Koran.
Alkowa ar., mały pokoik za przegrodą, przeznaczony na sypialnię; nisza.
Allach ar., nazwa Boga u mahometan.
Almanach ar., kalendarz; noworocznik.
Alodjalny łć., dziedziczny, nie lenny.
Alodjum, w lp. ndm., lm. A-dja, majątek dziedziczny, nie lenny.
Alokucja łć., przemowa papieża do kardynałów.
Alopata gr., (błęd. Aleopata), lekarz leczący według zasad alopatji.
Alopatja gr., (błęd. Aleopatja), metoda leczenia, polegająca na używaniu środków przeciwdziałających chorobie.
Alotropja gr., zjawisko wielopostaciowości tego samego ciała prostego (pierwiastku).
Alpaga, tkanina z wełny alpaki; rodzaj tkaniny wełnianej, naśladujący alpagę.
Alt wł., nizki głos kobiecy.
Altarzysta łć., wikarjusz, pomocnik plebana; chłopiec posługujący przy Mszy św.
Altembas tur., jedwabna materja gruba, przetykana zlotem, rodzaj złotogłowiu.
Alteracja łć., niepokój, wzruszenie, pomieszanie, wzburzenie, irytacja; w muz. zmiana nut w akordzie.
Alternacja łć. (zmiana, kolej, zamiana); oboczność fonetycznie różnych, lecz etymologicznie pokrewnych głosek (np. mog-ę — moż-esz).
Alternacyjny przym. od Alternacja.
Alternatywa łć., wybór jednej możliwości z dwu.
Alterować się, gniewać się, irytować się.
Altruista, człowiek o popędach, uczuciach, przekonaniach altruistycznych, nieegoista.
Altruistyczny przym. od Altruizm.
Altruizm łć., skłonność do poświęcania się dla dobra innych, popęd do poświęceń, do zaparcia się siebie; współuczuwanie, jako podstawa moralności.
Aluminjum rz. ndm., metal glin.
Alumn łć., wychowaniec seminarjum duchownego, kleryk.
Alumnat, zakład kształcący kleryków, seminarjum.
Aluwjalny łć., gieol., napływowy, naniesiony przez wodę (ziemie aluwjalne).
Aluwjum łć., rz. ndm., ziemie napływowe, namul.
Aluzja łć., wyrażenie, które nie zawiera wzmianki o jakiej rzeczy, jednak budzi myśl o niej, napomknienie; przymówka, stosowanie, przytyk do kogo lub do czego.
Aluzyjny przym. od Aluzja.
Amalgamat gr., mieszanina rtęci z jakimbądź innym metalem; mieszanina.
Amalgamować gr., robić amalgamat.
Amant fr., kochanek; — pogardl. gach; aktor, grający rolę kochanków.
Amanuent łć., pomocnik w urzędzie.
Amator łć., miłośnik, wielki zwolennik czego, lubownik; niefachowiec, niespecjalista, dyletant.
Amatorski przym. od Amator: A-i teatr, A-e przedstawienie, urządzane lub dawane przez amatorów; A-ska cena p. Cena.
Amatorstwo, zamiłowanie do czego lub w czem, upodobanie.
Ambaje łć., rz., blp., brednie, bałamuctwa, niedorzeczności.
Ambalaż fr., opakowanie towaru.
Ambaras fr., kłopot, zakłopotanie, niepokój.
Ambarasować, kłopotać kogo, zatrudniać.
Ambarasowny, ambarasujący, kłopotliwy.
Ambarkader fr., miejsce na brzegu rzeki, urządzone dla ładowania towarów na statek i dla pasażerów do wsiadania.
Ambasada fr., urząd ambasadora, orszak ambasadora, biuro ambasadora; budynek, w którym się mieści ambasada.
Ambasador fr., pierwszorzędny poseł dyplomatyczny, przedstawiciel panującego przy obcym dworze.
Ambicja łć., blm., poczucie godności własnej; duma, pycha, zarozumiałość; żądza wywyższenia się.
Ambit = to samo co ambicja; wziąć na A. = przemóc się, aby dokonać jakiegoś trudniejszego przedsięwzięcia lub czynu; wziąć sobie coś za punkt honoru.
Ambitny, mający poczucie godności własnej; dumny, zarozumiały; żądny wywyższenia się, pełen ambicji, sięgający zbyt wysoko (np. ambitny projekt).
Ambo łć., ndm., dwa numery razem postawione na loterji liczbowej
Ambra gr., wydzielina potfisza, wydająca przyjemną woń przy spaleniu.
Ambrozja gr., (mit.) pokarm bogów; przen. przysmak.
Ambulans fr., wojskowy szpital polowy i wszystko co do niego należy; wóz z obsługą do przewożenia rannych.
Ambulatorjum łć., lp. ndm., w lm. A-rja, lecznica przy szpitalu, do której chorzy przychodzą po radę lekarską.
Ameljoracja = Meljoracya łć., ulepszenie.
Amen hbr., ndm., niech się stanie, niech tak będzie; przen. koniec.
Ametyst gr., drogi kamień kwarcowy koloru fijoletowego.
Amfibol gr., odmieniec, minerał z grupy krzemianów.
Amfibje gr., zwierzęta ziemnowodne, płazy (np. krokodyl, żaba).
Amfibrach gr., stopa wierszowa trzyzgłoskowa ze środkową zgłoską długą lub akcentowaną.
Amfilada fr., szereg kolumn lub pokojów, w prostym kierunku idących.
Amfiteatralny przym. od Amfiteatr.
Amjant gr., odmiana azbestu.
Amnestja gr., ułaskawienie, przebaczenie, darow. kary.
Amnezja gr., bezpamięć, stan chorobliwy pamięci, utrata pamięci.
Amonit, muszla zaginionego skorupiaka tejże nazwy.
Amonjak gr., gaz składający się z azotu i wodoru, o własnościach gryzących; roztwór tegoż w wodzie.
Amonjakalny przym. od Amonjak.
Amorek, aniołek malowany lub rzeźbiony.
Amoretki, mlecz z kości pacierzowej cieląt lub baranów, używany jako przyprawa do potraw.
Amorfizm gr., bezkształtność, brak form stałych.
Amortyzacja łć., umorzenie (kapitału, długu) przez częściową spłatę razem z procentem, rozłożoną na pewną liczbę lat.
Amortyzować, umarzać.
Amplifikacja łć., drobiazgowość w opowiadaniu; dokładniejsze wyjaśnienie myśli; przesada w mowie.
Amputacja łć., odcięcie części ciała (zwłaszcza ręki lub nogi) przez chirurga w celu leczniczym.
Amputować łć., chirurg. odcinać (rękę, nogę).
Amulet ar., przedmiot noszony przy sobie i jakoby chroniący człowieka przed nieszczęściem lub chorobą; talizman.
Amunicja fr., zapasy i przybory strzelnicze (proch i kule), naboje, ładunki.
Anabaptysta gr., nowochrzczeniec.
Anachoreta gr., rz. m., pustelnik, pędzący życie odludne z pobudek religijnych; przen. samotnik; człowiek, stroniący od ludzi, odludek.
Anachroniczny gr., lub Anachronistyczny, mylny względnie do czasu; przestarzały.
Anachronizm gr., błąd w oznaczeniu czasu wydarzeń.
Anafora gr., w poetyce kilkakrot. powtórzenie jednego lub kilku wyrazów na początku każdego zdania (np. też same widzi sprzęty, też same obicia i też same portrety).
Anagram gr., łamigłówka, gra słów, zagadka, polegająca na przestawianiu głosek, sylab l. wyrazów.
Anakolut gr., wyraz w zdaniu, nie zgadzający się pod względem składniowym z innemi wyrazami.
Anakolutyczny przym. od Anakolut.
Anakonda, gatunek olbrzymiego węża z rodziny dusicieli.
Anakreontyk gr., lekki wiersz miłosny lub żartobliwy.
Anale, Anały blp., roczniki, kronika, w której dzieje są opisane podług następstwa lat.
Analekta gr., blp., zbiór wyjątków z utworów pewnego pisarza lub kilku pisarzów.
Analfabeta gr., rz. m., nie umiejący czytać i pisać; niepiśmienny.
Analfabetyzm, nieumiejętność, czytania i pisania.
Analgiezja gr., bezbolesność, nieczułość na ból.
Analista łć., kronikarz opowiadający dzieje podług następstwa lat.
Analityczny gr., wynikający z analizy, rozbiorowy; zdolny do analizy; analizę stosujący; języki analityczne = języki fleksyjne, w których przeważa wyrażanie stosunków pomiędzy pojęciami za pomocą przyimków, zaimków i słów posiłkowych (w odróżnieniu od syntetycznych).
Analiza gr., rozbiór, rozkład na części (A. chemiczna, A. filozoficzna, A. matematyczna, A. gramatyczna, A. widmowa).
Analizować, czynić analizę, rozbierać, rozkładać na części, rozczłonkowywać.
Analogiczny gr., podobny co do stosunku, pokrewny; fil. wniosek A. = na mocy analogji, przez analogję.
Analogizm gr., wniosek przez analogję.
Analogja gr., fil., podobieństwo stosunku (nie cech); w jęz. upodobnienie form lub zwrotów, oparte na kojarzeniu wyobrażeń, inaczej: asymilacja morfologiczna.
Anały — p. Anale.
Anapest gr., stopa wierszowa złożona z dwóch zgłosek krótkich i ostatniej długiej lub akcentowanej.
Anarchiczny przym. od Anarchja.
Anarchista, działacz polityczny, usiłujący stosować środki gwałtowne w celu wywrotu istniejącego porządku społecznego.
Anarchja gr., brak rządu prawidłowego; nieład, bezrząd.
Anatema gr., klątwa kościelna, wyklęcie.
Anatom gr., znawca anatomji; profesor anatomji; przen. rozbierający coś szczegółowo.
Anatomiczny przym. od Anatomja.
Anatomizować, rozbierać coś drobiazgowo.
Anatomja, nauka o budowie ciał organicznych; nauka o rozczłonkowaniu, dzieleniu ciała na części.
Androny blp., brednie, bajdy, duby smalone, głupstwa, niedorzeczności.
Andrót, gatunek ciastka.
Andrus (żarg.), łobuz.
Andrzejki, zwyczaje zabobonne, praktykowane przez dziewczęta w wigilję św. Andrzeja, a dotyczące wróżb zamążpójścia.
Anegdota gr., opowiadanie krótkie, dowcipne.
Anegdotyczny przym. od Anegdota.
Aneks łć., załącznik; w lm. dodatki, dołączone do jakiego pisma, dowody; objaśnienia, dołączone do dzieła, do akt.
Aneksja łć., przyłączenie, zabór, zagarnięcie.
Anektować łć., zagarniać, przyłączać, wcielać.
Anemiczny, mający mało krwi, blady; przen. mający mało ruchu, życia (utwór literacki).
Anemja gr., niedokrwistość.
Anemona, roślina sasanka
Aneroid gr., rodz. barometru (ob.).
Anestezja gr., nieczułość, znieczulenie.
Anewryzm gr., choroba w kształcie guza, polegająca na rozszerzeniu tętnicy.
Anfilada gr., — p. Amfilada.
Angażować fr., zapraszać, zamawiać, przyjąć do obowiązku; A. się, zobowiązywać się, przyjmować obowiązek, zobowiązanie.
Angielski przym. od Anglja. A. choroba — p. Choroba. A. ziele — p. Ziele. A. sól — p. Sól. A. plasterek — p. Plasterek. A. pismo = pismo okrągłe, — p. Czcionki.
Angina łć., zapalenie błony śluzowej gardzieli.
Anglez fr., koń angielski; rodzaj tańca.
Anglikanizm, religja panująca w Anglji, polegająca na odrzuceniu władzy papieża a utrzymaniu biskupów, kościół episkopalny.
Anglizować, przerabiać na sposób angielski (A. konia = ucinać mu ogon krótko, po angielsku).
Angloman, miłośnik i naśladowca wszystkiego, co angielskie.
Anglomanja, zamiłowanie i naśladowanie wszystkiego, co angielskie.
Anhidryt — p., Bezwodnik.
Ani spój., ani, ani = ni... ni, i nie... i nie; i... i; nawet nie, wcale nie.
Ani przysł., wcale nie, zupełnie nie.
Anielski, tyczący się aniołów, właściwy aniołom; przen. przedziwny, doskonały, bez zarzutu, bez skazy (dobroć A-a, serce anielskie, człowiek A.), odznaczający się wielką dobrocią, łagodnością. A. chleb = Komunja św.
Anihilować, Anulować łć., unieważniać, znosić, uważać za niebyłe, kasować.
Anilina ar., ciecz oleista, otrzymywana z benzolu, używana do wyrobu farb anilinowych.
Anilinowy przym. od Anilina.
Animizm łć., fil., doktryna, według której pierwiastek duchowy jest przyczyną organizacji i czynności żywotnych w jestestwach organicznych; duchowe uosobienie rzeczy.
Animować łć., ożywiać, pobudzać, podniecać, zagrzewać, zachęcać. A. się = zapalać się do czego.
Animozja łć., blm., zaciekłość, zawziętość, zapalczywość.
Animusz łć., ożywienie, odwaga, zapał, dziarskość (pełen A-u = pełen ducha.
Anioł gr., w lm. -owie, -eli, -oły, nazwa dobrego ducha, posłaniec boży, niebianin; przen. człowiek jako uosobienie piękności lub dobroci. A. stróż = anioł czuwający nad człowiekiem. A. ciemności = zły duch, djabeł.
Aniwersarz łć., rocznica.
Aniżeli spój., niż, niżeli.
Ankieta fr., grono osób wyznaczonych do zbadania jakiej sprawy.
Ankiloza fr., niemożność ruchu w stawie.
Ankrować, spajać, spinać ankrami.
Annuaty — p. Annuity.
Annuity łć., blp., równe raty, spłacane z procentem składanym.
Anod gr., przewodnik metalowy, którym prąd dodatni elektryczności wchodzi do ciała poddanego elektrolizie.
Anodyna gr., (zwykle w lm. Anodyny), eter siarczany z alkoholem, środek lekarski, uśmierzający ból przez odurzenie.
Anomaliczny, Anomalistyczny, Anomalny, przym. od Anomalja.
Anomalja gr., objaw odstępujący od prawidła, od reguły; nieprawidłowość, nienormalność, zboczenie.
Anonim gr., ten, co nie podpisuje swego imienia i nazwiska pod jaką pracą piśmiennicza, autor bezimienny; list, pisany do kogo bezimiennie.
Anons fr., ogłoszenie, uwiadomienie, oznajmienie, doniesienie, pisane lub drukowane.
Anonsować, oznajmiać, donosić, zawiadamiać, meldować, ogłaszać.
Anorganiczny gr., nieorganiczny, nieustrojowy (należący do działu minerałów).
Anormalny gr., nienormalny, nieprawidłowy, nie taki, jakim być powinien.
Ansa łć., niechęć, uraza.
Anszlag nm., kosztorys, określenie kosztów roboty mającej się wykonać.
Antagonista gr., przeciwnik.
Antagonizm gr., blm., działanie, myślenie w duchu przeciwnym, przeciwieństwo.
Antał (zwykle zdr. Antałek) węg., ćwierć beczki; mała beczułka; przen. grubas, piwosz.
Antałkowy przym. od Antałek.
Antarktyczny gr., położony około bieguna południowego.
Antecedencje łć., blp., przeszłe, ubiegłe, poprzednie sprawy, wydarzenia i okoliczności; przeszłe czyny, anterjora.
Antecesor łć., poprzednik, przodek.
Antedatować łć., kłaść datę wcześniejszą niż jest w rzeczywistości.
Antedyluwialny łć., przedpotopowy, powstały przed okresem dyluwialnym.
Anteludjum lm. A-ja, łć., przygrywka.
Antenat łć., zwykle w lm. Antenaci, przodek rodziny o kilka pokoleń wstecz.
Antepedjum właśc. Antependjum łć., dolne (front.) pokrycie ołtarza.
Anterjora — p. Antecedencje.
Anti... p. Anty...
Antologja gr., zbiór wyborowych ustępów lub całych utworów (krótkich) z różnych poetów.
Antracen gr., węglowodór wydobywany ze smoły gazowej.
Antracyt gr., gatunek węgla kamiennego, bardzo twardy i lśniący.
Antraks gr. — p. Wąglik.
Antrakt fr., przerwa między dwoma aktami w sztuce granej w teatrze, międzyakt.
Antreprener fr., przedsiębiorca.
Antrepryza fr., przedsiębiorstwo; wziąć co w A-ę = przedsięwziąć wykonanie jakiego przedsiębiorstwa lub większego zamówienia.
Antresola fr., nizkie piąterko między parterem a pierwszem piętrem; pokoik, utworzony przez poziome przegrodzenie u góry wysokiego pokoju.
Antropocentryzm gr., pogląd uznający człowieka za punkt ciężkości wszechświata, za cel i rację bytu świata.
Antropofag gr., ludożerca.
Antropofonika gr., w językozn. fizjologja mowy ludzkiej.
Antropognozja gr., człowiekoznawstwo.
Antropolit gr., szkielet skamieniały człowieka pierwotnego.
Antropologiczny przym. od Antropologja.
Antropologja gr., historja naturalna człowieka.
Antropometrja gr., pomiary zdejmowane z ciała ludzkiego w celach naukowych, lub sądowo-policyjnych.
Antropometryczny przym. od Antropometrja.
Antropomorfizm gr., uosobienie bóstwa w postaci człowieka.
Antropozofja gr., nauka o człowieku z punktu widzenia filozofji.
Antychryst, przeciwnik Chrystusowy, fałszywy Chrystus; przen. kusiciel, bezbożnik, zły duch.
Antycyklon, rodzaj b. silnego śrubowo-wirowego wiatru, wiejącego od środka wiru.
Antycypacja łć., uprzedzanie faktów; pobór lub wypłata przed terminem: w retoryce = uprzedzenie.
Antycypować łć., uprzedzać; z góry sąd wydawać.
Antydatować błędnie, zamiast Antedatować.
Antydot łć., odtrutka, przen. środek przeciwdziałający.
Antyfebryna, ciało krystaliczne, otrzymywane z aniliny i kwasu octowego, używane jako środek lekarski przeciwgorączkowy.
Antyfona gr., śpiew nabożny kapłana i ludu lub dwóch chórów kościelnych naprzemian.
Antyk łć. rzeźba starogrecka lub starorzymska, przedmiot starożytny, zabytek; przen. żart. dziwak, trzymający sie dawnych mód, dawnych zwyczajów.
Antykatolicki, przeciwny, sprzeciwiający się zasadom katolicyzmu.
Antykwa łć., zwyczajne czcionki łacińskie (nie ukośne).
Antykwarjat, dział (księgarski) dawnych a rzadkich książek, przedmiotów antykwarskich; sklep takichże książek i przedmiotów.
Antykwarjusz a. Antykwarz łć., znawca starożytności, dawnych zabytków; starożytnik, handlujący dawnemi zabytkami; handlujący staremi lub rzadkiemi książkami.
Antykwarnia, księgarnia starych lub używanych książek.
Antykwarstwo, proceder antykwarski.
Antykwarski, starożytniczy.
Antykwarz — p. Antykwarjusz
Antymon, rodzaj minerału kruchego z metalicznym połyskiem.
Antymonarchista gr., przeciwnik rządu monarchicznego.
Antynomja gr., sprzeczność praw; sprzeczność z prawem; fil. sprzeczność pomiędzy czystym rozumem i rozsądkiem (Kant).
Antypapież, papież nieprawy, obrany przez mniejszość kardynałów.
Antypatja gr., odraza, wstręt, niechęć.
Antypatyczny, niesympatyczny, budzący wstręt, odrazę, wstrętny.
Antypiryna gr., ciało krystaliczne, związek węgla, używane jako lekarstwo od bólu głowy i gorączki.
Antypka tur., cybuch z drzewa czereśni lub wiśni tureckiej.
Antypoda gr., rz. m., przeciwnożny, mieszkaniec drugiej półkuli.
Antysemita łć., przeciwnik żydów.
Antyseptyczny gr., przeciwgnilny, zapobiegający gniciu.
Antysocjalny łć., przeciwspołeczny.
Antyspastyczny czyli Antyspazmatyczny gr., uspokajający zaburzenia systemu nerwowego (środek lekarski).
Antyteza gr., przeciwstawienie, figura retoryczna, polegająca na zestawieniu obok siebie dwóch przeciwieństw; przeciwieństwo.
Anulować — p. Anihilować.
Anyżówka, wódka zaprawiona anyżem.
Aoryst gr., w gramatyce forma słowna, wyrażająca czas przeszły chwilowy (np. giermku, zawoła, kędyż są posłowie?)
Apanaż fr., (używa się zwykle w lm.), uposażenie członków rodziny panującej, w dobrach, dochodach z dóbr, lub w pensji rocznej.
Aparat łć., przyrząd; A-ty kościelne = przybory i szaty kościelne kapłańskie, przedmioty, któremi posługuje się kościół przy odprawianiu nabożeństw i ceremonji.
Apartament fr., pokój wykwintny; wytworne mieszkanie z kilku pokojów złożone.
Apatja gr., obojętność, zobojętnienie, odrętwienie, nieczułość, odrętwiałość; fil. wolność od wszelkich afektów i namiętności, równowaga ducha u mędrca (stoicy).
Apatyczny gr., obojętny, nieczuły, mało wrażliwy na wszelkie podniety fizyczne i duchowe.
Apatyt, minerał: mylnik, naturalny fosforan wapna.
Apel fr., blm. (wojsk.), wezwanie do stawienia się, zwoływanie; stanąć do apelu = stawić się na wezwanie.
Apelacja łć., odwołanie się w jakiej sprawie do władzy wyższej; odwołanie się od wyroku władzy niższej.
Apelacyjny łć., tyczący się apelacji (skarga apelacyjna): przyjmujący apelacje (sąd apelacyjny).
Apelować łć., odwoływać się od wyroku władzy niższej do decyzji władzy wyższej.
Apendyks łć., dodatek, dopełnienie do jakiego pisma, do książki.
Apepsja gr., blm., niestrawność.
Apercepcja łć., fil., usamowiednienie, jasne uświadomienie czegoś; przygotowanie umysłu do podania mu nowej wiadomości naukowej.
Apercypować łć., spostrzegać i uświadamiać sobie spostrzeżenia.
Apertura łć., mała rana na ciele, umyślnie zrobiona i nie zagajana w celu ropienia, aby zapobiec jakiej chorobie, lub ją usunąć; fontanela.
Apetyczny fr., smaczny, wzbudzający apetyt; przen. ponętny, pociągający, wzbudzający ku sobie pociąg.
Apetyt fr., łaknienie, chęć do jadła; przen. żądza, pożądanie, pożądliwość, chęć; mieć A. na kogo = chrapkę na kogo, ostrzyć zęby na kogo, chcieć komu co złego wyrządzić, chcieć się zemścić.
Aplaudować łć., oklaskiwać, dawać oklaski, bić brawo; chwalić, pochwalać głośno.
Aplauz łć., oklask, brawo; pochwala głośna, poklask.
Aplikacja łć., pilność, pilne, gorliwe przykładanie się do czego (np. do nauki); początkową praktyka biurowa zwykle bezpłatna; zastosowanie, przystosowanie, np. zasady ogólnej do szczególnego przypadku.
Aplikant łć., praktykant biurowy.
Aplikatura włs. prawidłowy układ palców przy grze na instrumencie muzycznym.
Aplikować łć., stosować, zastosowywać, przystosowywać; odbywać początkową praktykę biurową. A. się, przykładać się do czego.
Aplomb fr., pewność siebie w ruchach i zachowaniu.
Apodyktyczny gr., stanowczy (ton, mowa); pewny, niezbity, niezaprzeczony.
Apoftegmat gr., lm. A-a, krótkie, jędrne zdanie, sentencja; epigramat, fraszka.
Apoftegmatyczny przym. od Apoftegmat, treściwy, jędrny, zwięzły.
Apogieum gr., ndm., najdalszy punkt od ziemi na orbicie księżyca; przen. szczyt, zenit, punkt kulminacyjny, najwyższy.
Apokalipsa gr., Objawienie Ś-go Jana (księga stanowiąca cześć końcową Nowego Testamentu).
Apokaliptyczny przym. od Apokalipsa, niezrozumiały, zagadkowy, pełen przenośni, (np. styl).
Apokryf gr., utwór piśmienniczy podrobiony; utwór podany pod nazwiskiem autora, który go nie napisał.
Apokryficzny przym. od Apokryf.
Apolog gr., bajka ze świata zwierzęcego lub roślinnego, zawierająca pewien morał.
Apologieta rz. m., pisarz kościelny, walczący w swoich pismach w obronie wiary chrześcijańskiej.
Apologietyka gr., nauka obrony prawd wiary chrześcijańskiej.
Apologja gr., mowa lub pismo usprawiedliwiające, broniące.
Aponeuroza gr., (anatom.), błona twarda, ścięgnista; rozścięgno.
Apopleksja gr., nagły napływ krwi do mózgu, zawieszający jego czynności; nagły napływ do rdzenia pacierzowego, do płuc, do serca. A. piorunująca, śmiertelny atak apopleksji.
Apoplektyczny przym. od Apopleksja. A. atak = apopleksja.
Aportować fr., (o psie), przynosić na rozkaz jaki przedmiot lub zwierzynę ubitą.
Apostata gr., rz. m., odstępca od wiary, odszczepieniec.
Apostazja gr., odstępstwo od wiary chrześcijańskiej.
Aposterjoryczny łć., od A posteriori t. j. ze skutków wyprowadzony, np. sąd, zdanie A-e = wyprowadzone z faktów, ze zbadania.
Apostolski, dotyczący Apostołów. Skład A. = wyznanie wiary chrześcijańskiej: «Wierzę w Boga» i t. d. Stolica A. = stolica papiezka.
Apostolstwo gr., posłannictwo; opowiadanie wiary chrześcijańskiej w krajach pogańskich; szerzenie jakiejś nauki, jakichś zasad.
Apostoł gr., jeden z dwunastu wybranych pierwszych uczniów Chrystusa; przen. — szerzyciel gorliwy jakiej idei, zasady.
Apostołka, kobieta apostołująca; apostołowanie.
Apostołować gr., szerzyć, krzewić gorliwie jaką ideę, zasadę.
Apostrof gr., przecinek umieszczany u góry między dwoma wyrazami lub literami, zamiast opuszczonego dźwięku (w niektórych językach obcych).
Apostrofa gr., figura retoryczna, polegająca na nagłym zwrocie mowy do obecnych lub do nieobecnych, jak gdyby byli obecnymi, a nawet do rzeczy martwych; przemówienie.
Apoteoza gr., wyniesienie kogoś do rzędu bogów (u dawnych Rzymian); przen. — ubóstwienie, oddawanie komuś czci nadzwyczajnej; artystyczne utworzenie grupy, wyobrażającej bohaterów wśród chwały.
Apozycja łć., (gram.) dopowiedzenie.
Aprehendować łć., brać co do serca, przejmować się czem, dbać o co, nie lekceważyć czego.
Aprehensja łć., obawa, bojaźń.
Apretura łć., ostateczne wykończenie tkanin i nadanie im powierzchowności, wymaganej do handlu.
Aprjorystyczny łć., od A priori, t. j. z góry, np. A. zdanie lub sąd = wydany z góry, mający być następnie udowodnionym; wyrokowanie powzięte z myśli, z góry, naprzód, bez dowiedzenia.
Aprobacja łć., pochwała, uznanie za dobre.
Aprobata łć., potwierdzenie, pozwolenie; pozwolenie władzy duchownej na drukowanie książek.
Aprobować łć., potwierdzać, pochwalać, uznawać za dobre.
Aproksymatywnie łć., przysł., w przybliżeniu (do prawdy).
Aprosza fr., rów zasłoniony, którym nieprzyjaciel podstępuje pod twierdzę obleganą, przykop.
Apsyda — p. Absyda.
Apsydy gr., (astr.), dwa punkty eliptycznej drogi planety: największego jej oddalenia od słońca (afeljum)i najmniejszego (peryheljum).
Apteczka zdr. od Apteka; izdebka lub częściej szafa, skrzynka, gdzie się przechowują wódki, słodycze, lub lekarstwa domowe w gospodarstwie.
Apteczny, tyczący się apteki, właściwy aptece (np. zapach); lekarski, leczniczy, sprzedawany w aptece; zawierający materjały z których się robią lekarstwa (skład).
Apteka gr., miejsce, gdzie się lekarstwa robią i wydają.
Aptekarski, tyczący się aptekarza lub aptekarstwa. A. cena = nadmierna cena, wysoka cena. A. wagi: odznaczające się wielką ścisłością.
Aptekarz, właściciel apteki; ten, co lekarstwa przygotowuje i sprzedaje.
Aragonit, minerał z gatunku wapieni.
Arak tur.,, mocny napój wyskokowy, wyrabiany z ryżu, z palmy lub z trzciny cukrowej.
Aranżer fr., urządzający tańce, zabawy.
Aranżować fr., urządzać, porządkować, układać.
Araukarja, bot. igława.
Arbiter łć., sędzia polubowny, rozjemca w sporach, członek sądu honorowego.
Arbitralny łć. dowolny, samowolny, bezwzględny.
Arbitraż fr., spekulacja bankierska na różnice kursu.
Arbuz, harbuz tur., gatunek dyni, kawon. Dostać arbuza = dostać odmowę przy oświadczynach.
Arcaby — p. Warcaby.
Archaiczny gr., starodawny, staroświecki.
Archaistyczny gr., naśladujący starożytność, staroświecki.
Archaizm gr., wyraz starodawny, przestarzały; staroświecczyzna.
Archanielski przym. od Archanioł.
Archanioł gr., anioł wyższego rzędu.
Archeografja gr., opis starożytnych zabytków.
Archeolog gr., badacz starożytności, starożytnik.
Archeologja gr., nauka o starożytnościach, zabytkach starożytnych, w zakresie sztuk i rzemiosł, starożytnictwo.
Archidjakon gr., najstarszy z duchownych przy biskupie (dawniejsza dostojność kościelna).
Archidjecezja gr., arcybiskupstwo; okrąg złożony z kilku djecezji, zostający pod władzą arcybiskupa.
Archikatedra gr., główny kościół w archidjecezji.
Archikonfraternia gr.-łć., arcybractwo.
Archipelag gr., grupa, gromada wysp jednej formacji, blizko siebie leżących.
Archiprezbiter gr., starszy kanonik katedralny.
Architekt gr., budowniczy.
Architektoniczny gr., tyczący się architektoniki, architektury, stylowy.
Architektonika gr., sztuka nadania budowli pięknej, harmonijnej całości, stosownie do stylu i zasad piękna.
Architektura gr., sztuka budownicza; budownictwo.
Archiwalny gr., należący do archiwum.
Archiwarjusz, lepiej Archiwista gr., urzędnik, mający archiwum w swojem zawiadywaniu.
Archiwum (lm. A-wa) gr., zbiór dawnych, starych akt i wogóle różnych dokumentów, przeważnie pism urzędowych; miejsce, gdzie się te papiery przechowują.
Arcy gr., przysł., bardzo, nadzwyczaj, wielce, nadzwyczajnie (używa się zwykle w połączeniu z innymi wyrazami).
Arcybiskup gr., biskup, stojący na czele archidjecezji.
Arcybiskupstwo, godność arcybiskupia; okrąg, będący pod zarządem duchownym arcybiskupa; archidjecezja.
Arcybractwo, główne bractwo przy kościele.
Arcydzieło, dzieło przewyższające wartością inne dzieła w tym rodzaju, dzieło celujące (zwłaszcza wśród dzieł sztuki pięknej).
Arcydzięgiel — p. Dzięgiel.
Arcykapłan, kapłan najwyższy (zwłaszcza u dawnych Żydów i pogan).
Arcyksiążę, tytuł książąt z domu panującego w Austrji.
Arcyksięstwo, nazwa prowincji w Austrji; arcyksiążę z żoną.
Arcypasterz, Ojciec św., Papież.
Areał łć., blm., obszar ziemi, rozległość, wielkość powierzchni, gruntu.
Areka bot., żuwna, gatunek palmy rosnącej w południowej Azji.
Arenda łć., dzierżawa dóbr lub sprzedaży wódek.
Arendarz łć., dzierżawca; dzierżawca karczmy, szynku na wsi.
Arendować łć., dzierżawić, mieć arendę, dzierżawę.
Areopag gr., (najwyższy sąd grecki w Atenach starożytnych); przen. — zgromadzenie osób dostojnych, wyrokujących o czem.
Areszt łć., więzienie policyjne, koza, ciupa, wieża; przytrzymanie, uwięzienie, pozbawienie swobody, zatrzymanie, zajęcie. A. detencyjny = uwięzienie tymczasowe; A. domowy = zabronienie wydalania się z mieszkania. Położyć A. na czyjeś mienie = zabronić rozporządzania tem mieniem i korzystania z niego.
Aresztant, więzień kryminalny.
Aresztować łć., brać do aresztu, zamknąć za karę. A. co = kłaść areszt, zabronić właścicielowi użytkowania z jakiej rzeczy.
Arfiarka, Arfiarz, grająca(cy) na arfie.
Arfować, (niewł. rafować), oczyszczać zboże, ziemię, żwir, przesiewając je przez arfę.
Argon gr., jeden z pierwiastków, składowych powietrza.
Argument łć., dowód, rzecz za dowód służąca, środek przekonywający.
Argumentacja łć., dowodzenie, przytaczanie dowodów, sposób dowodzenia.
Argumentować łć., przytaczać dowody, dowodzić, popierać dowodami, przekonywać.
Argus (mitol.), przen. człowiek, zazdrośnie i podejrzliwie czegoś pilnujący; ptak z gatunku bażantów; gatunek motyla.
Argusowy przym. od Argus. A. oczy = wzrok bystry, czujny, podejrzliwy, zawistnie strzegący.
Arja wł., pieśń, śpiew.
Arjanin (lm. A-nie), wyznawca arjanizmu.
Arjanizm, sekta religijna, przeczącą bóstwu Chrystusa.
Arjergarda fr., tylna straż (w wojsku, flocie wojennej), odwód.
Arjowie, Aryjczykowie, ogólna nazwa narodów indo-europejskich.
Arka łć., korab Noego. A. przymierza = skrzynia, w której przechowywano tablice Mojżeszowe; duża, niezgrabna kareta.
Arkabuz fr., gatunek dawnej strzelby, półhak.
Arkadja gr., przen. szczęśliwa kraina.
Arkadyjski gr., pasterski, sielankowy, sielski.
Arkan tat., sznur do chwytania koni lub zwierząt dzikich; przen. więzy, niewola.
Arkana łć., blp., tajemnice, sekrety.
Arktyczny gr., około bieguna północnego leżący (ląd, ocean).
Arkusz łć., nazwa płaskiego kwadratowego formatu, w jakim bywają przygotowywane do handlu: papier, bibuła, faktura, wata, blacha.
Arkuszowy przym. od Arkusz, mający format arkusza.
Arlekinada wł., figle błazeńskie, błazeństwo, błaznowanie; przen. głupstwo, błazeństwo, pajacostwo, postępowanie okrywające śmiesznością.
Arlekinowy, Arlekiński przym. od Arlekin.
Armatni przym. od Armata, tyczący się armaty.
Armator, przedsiębiorca, wyposażający okręt we wszystko, co potrzebne do żeglugi.
Armatura fr., uzbrojenie, ekwipowanie okrętu; kotwica magnesu; przyozdobienie bronią ściany; przyozdobienie herbu bronią; w maszynach przyrządy zabezpieczające.
Armistycjum łć., blm., rozejm, zawieszenie broni.
Armja fr., ogół wojska w państwie, część wojska, działająca samodzielnie pod rozkazami oddzielnego wodza; przen. wielka ilość ludzi, tłum.
Arnautka, (kobieta albańska); gatunek pszenicy jarej.
Arogancja łć., zarozumiałość w połączeniu z lekceważeniem, zuchwalstwo, bezczelność.
Arogancki przym. od Arogant.
Arogant, zuchwalec, zarozumiały i lekceważący wszystkich.
Aromat gr., zapach, woń przyjemna.
Aromatyczny przym. od Aromat, pachnący.
Arsen gr., nazwa pierwiastku chemicznego, metaloid, którego, związki są bardzo trujące, np. arszenik.
Arsenalski przym. od Arsenał.
Arsenał ar., zbrojownia, budowla dla przechowania rozmaitej broni, cekauz; przen. — obfitość środków zaczepnych i odpornych w każdem znaczeniu.
Arszenik gr., trójtlenek arsenu, mający postać białego krystalicznego proszku (silna trucizna).
Arszyn, miara rosyjska długości = 0,70 metra.
Arterja łć. tętnica, żyła pulsowa, prowadząca krew z serca.
Arterjalny, tętniczy, tyczący się arterji (krew).
Artezyjski przym. od Artezja (Artois) fr., A. studnia = studnia wywiercona świdrem.
Artful, Hartful nm., drąg do zatrzymywania tratwy przy lądzie.
Artrytyczny gr., powstały skutkiem artrytyzmu (ból).
Artrytyzm (błędnie Artretyzm) gr., dna, gościec, choroba odznaczająca się silnym bólem w stawach i obrzmieniem; podagra (A. nóg), chiragra (A. rąk).
Artykulacja łć., artykułowanie, członkowanie wyrazu, wyraźne wymawianie głosek.
Artykuł łć., mniejsza praca literacka lub publicystyczna umieszczona w czasopiśmie; ustęp, rozdział (w książce); paragraf, punkt, sprawa; gatunek, rodzaj towaru (np. artykuły spożywcze). A. wiary — jedna z 12-tu części składu Apostolskiego; przen. — zasada, w którą ktoś wierzy i kieruje się nią w postępowaniu.
Artykułować (artykulować), wymawiać wyraźnie pojedyńcze głoski wyrazu, członkować wyraz.
Artylerja fr., broń ciężkiego kalibru (działa, moździerze), z potrzebnemi rekwizytami, oraz wojsko, które ich używa i obsługuje. A. ciężka = działa wielkiego kalibru; przen. ir. — osoby ociężałe (np. skutkiem otyłości).
Artyleryjny (lepiej niż Artyleryjski), tyczący się artylerji, należący do artylerji.
Artylerzysta, żołnierz służący w artylerji.
Artysta fr., uprawiający sztukę piękną (malarz, rzeźbiarz i t. d.); kunsztmistrz, biegły w swojej sztuce; mający poczucie piękna i wyrobiony smak estetyczny; aktor teatralny; przen. ir. — wyćwiczony w czem, mistrz w swoim rodzaju, sztukmistrz, gracz.
Artystyczny, wykonany z artyzmem, pełen artyzmu, wykonany podług prawideł sztuki.
Artyzm blm., zdolność odczuwania piękna i uwydatniania go w utworze; piękno, zawarte w rzeczy przez człowieka wykonanej; sztuka, biegłość, doskonałość.
Arum ndm., obrazek, obrazkowiec, roślina o pięknych dużych liściach.
Aryjczykowie — p. Arjowie.
Aryjski przym. od Arjowie, indo-europejski.
Arynga wł., formuła pisania, witania, mówienia, przepisana w pewnych razach, okolicznościach.
Arystarch gr., krytyk surowy, ale światły i sprawiedliwy.
Arystokracja gr., możnowładztwo, wysoka szlachta rodowa, najwyższa klasa, społeczna. A. pieniężna = klasa ludzi bogatych, plutokracja; pańskość, przepych pański. A. ducha = ludzie znamienici talentem i nauką.
Arystokrata, członek lub stronnik arystokracji.
Arystokratyczny, tyczący się arystokracji, należący do niej, hołdujący arystokracji; odznaczający się cechami arystokracji; wielkopański; będący w rękach arystokracji (rząd).
Arystokratyzm, arystokratyczność gr., blm., zasady arystokrat.
Aryston gr., instrument muzyczny samogrający, w którym obracająca się tarcza tekturowa (nuty) przy pomocy odpowiednich różnej długości wycięć, naciska klawisze, otwierające dostęp powietrza do piszczałek, wydających głos.
Arytmetyczny, dotyczący arytmetyki; pokazujący różnicę miedzy dwiema lub więcej liczbami, to samo, co różnicowy.
Arytmetyka gr., część matematyki, zawierająca naukę o liczbach.
Arytmograf gr., łamigłówka, w której liczby są użyte zamiast liter.
As, (jednostka wagi do ważenia złota i moneta u Rzymian); fr., karta do gry, mająca jeden tylko znak pośrodku, tuz; w grze kostkowej oko.
Asafetyda łć., czarcie łajno, materja roślinna żywiczna, o nieprzyjemnym zapachu.
Asamble fr., blp., rauty, baliki, wszelkie zgromadzenia w celu zabawy.
Asan — p. Acan.
Asani — p. Acani.
Asauł, Asauła, Asawuła tat., dowódca oddziału kawalerji w wojsku tatarskiem lub kozackiem; polowy strażnik, dozorca na Rusi, włódarz.
Ascendent łć., krewny z linji wstępnej (ojciec, dziad, pradziad i t. d.)
Asceta gr., rz. m., człowiek, z pobudek religijnych pędzący życie surowe i skazujący siebie na różne umartwienia, pokutnik, trapiący swe ciało; przen. — człowiek wstrzemięźliwy, pędzący życie surowe.
Ascetka, forma żeńska od Asceta.
Ascetyczny gr., surowy, pokutniczy, pełny umartwień dobrowolnych; ascetyczne pisma — mające za zadanie szerzenie zasad surowej moralności i cnoty.
Ascetyka gr., nauka o środkach, prowadzących do cnoty i doskonałości chrześcijańskiej.
Ascetyzm gr., życie surowe, pokutne, pełne umartwień dobrowolnych.
Asceza gr., rz. ż., ćwiczenia duchowne, mające na celu zapanowanie nad namiętnościami i żądzami cielesnemi.
Asekuracja łć.,. ubezpieczenie, zabezpieczenie, rękojmia, zapewnienie; ubezpieczenie się w tow. ubezp. (od ognia, na życie), pomoc, posiłki wojskowe, konwój.
Asekuracyjny łć., ubezpieczający; towarzystwo asekuracyjne ubezpieczające na życie, od ognia, gradu, powodzi.
Asekurować łć., ubezpieczać, zabezpieczać (np. na życie, od ognia); dawać rękojmię, ręczyć, gwarantować.
Asenizacja łć., usuwanie nieczystości i wyziewów szkodliwych zdrowiu, uzdrowotnienie.
Asenizacyjny, mający uzdrowotnienie na celu (towarzystwo, przedsiębiorstwo asenizacyjne).
Asenterunek nm., (prowincjonalizm), pobór do wojska, popis wojskowy.
Aseptyczny gr., w chirurgji, zabezpieczony od gnicia, od zarazków gnilnych, wyjałowiony. Opatrunek A.
Aseptyka gr., metoda leczenia aseptyczna.
Asesor łć., dawniej współsędzia, młodszy sędzia, naczelnik wydziału, młodszy stopniem niż radca; uczestnik zebrania ogólnego, zaproszony przez prezydującego do zbierania i obliczania głosów, A. kolegjalny = urzędnik, posiadający rangę cywilna klasy 8-ej.
Asesorja lm. A-e, sądy asesorskie.
Asesorski, należący do asesora, przez asesora sprawowany (sąd).
Asfalt gr., smoła ziemna, smołowiec, smoła żydowska; gatunek czarnej farby.
Asfiksja gr., uduszenie.
Asińdzka — p. Acani.
Askaryda gr. — p. Glista.
Asklepja trojeść, roślina trwała, o pięknych kwiatach pomarańczowych.
Asmodeusz hb., zły duch, djabeł, zakłócający spokój małżeński.
Asocjacja łć., zespolenie, skojarzenie, połączenie (np. wyobrażeń, myśli); stowarzyszenie.
Asocjacyjny przym. od Asocjacja.
Asonancja łć., w poetyce powtarzanie się w wierszu tej samej samogłoski w środku wyrazów, cz. rym niezupełny, (np. podkomorzy — gorzej, pochodzi — dobrodziej, tysięcy — więcej).
Asortować fr., robić wybór towarów, zaopatrywać się w towary potrzebne, dobierać.
Asortyment, wybór rozmaitych towarów jednego rodzaju do sprzedaży; dobór; — p. Sortyment.
Aspekt łć., widok; nazwa rozmaitych pozycji słońca, księżyca i planet, jakie względem siebie na niebie zajmują; wniosek, wróżba, astrolog. z układu ciał niebieskich; wszelka wróżba, znak na przyszłość, widoki, omen.
Aspersja łć., pokropienie woda święconą w kościele.
Aspiracja łć., przydech (np. litera h w wyrazach: Hanna, harmata i t. p.); westchnienie (do Boga); pragnienie czego, wzdychanie do czego; lek. wyciąganie zepsutego powietrza z mieszkania; wdychanie; wyciąganie płynów z jam ciała za pomocą aspiratora.
Aspirant łć., ubiegający się o co, starający się o co, pragnący czego.
Aspirantka, starająca się o co; żądająca, po ukończeniu wyższych nauk, nowicjatu, zostać rzeczywistą studentką, zakonnicą.
Aspirata łć., w jęz. spółgłoska przydechowa.
Aspirator, lek., przyrząd do robienia aspiracji.
Aspirować łć., starać się, ubiegać się o co, wzdychać do czego.
Astenja gr., bezsilność, niemoc, osłabienie.
Asteniczny gr., bezsilny, wyrażający niemoc, osłabienie (stan).
Asteroida gr., drobna planeta, jakich wielka liczba znajduje się między orbitami Marsa i Jowisza.
Astma gr., duszność, trudność w oddychaniu, dychawica.
Astmatyczny dychawiczny, spowodowany astmą.
Astmatyk, mający skłonność do astmy, chory na astmę.
Astralny łć., gwiaździsty; lampa astralna = l. z knotem okrągłym i guziczkiem wewnątrz płomienia; światło astralne = światło gwiaździste, miejscami silniej rozjaśniające sklepienie nieba w nocy.
Astrofizyka, nauka o budowie i naturze ciał niebieskich.
Astrognozja gr., nauka o położeniu wzajemnem gwiazd i gwiazdozbiorów, umiejętność ich odszukiwania na niebie.
Astrolog gr., wróżbiarz, wróżący z gwiazd.
Astrologja, mniemana nauka wróżenia z gwiazd.
Astronom gr., badacz ciał niebieskich, gwiaździarz.
Astronomja, nauka o ciałach niebieskich.
Astronomiczny, tyczący się astronomji; dzień A. = 24-godzinny przeciąg czasu od jednego południa do drugiego; rok A. = p. Rok; zegar A. = służący do oznaczenia roku gwiazdowego; obserwatorium astronomiczne = budynek z przyrządami astronomicznemi, gdzie się czynią obserwacje ciał niebieskich; A-czne = znaki różne znaki, służące do oznaczenia ciał niebieskich i ich położenia; tablice A-czne, p. Efemerydy.
Asumpt łć., pochop, pobudka do czego, powód.
Asygnacyjny przym. od Asygnacja.
Asygnacja łć., piśmienne zlecenie do kasy, do składu, upoważniające do wypłaty pieniędzy lub wydania jakiej rzeczy.
Asygnarjusz, księga, złożona z podwójnych asygnacji, z których jedną się wycina, a druga jednobrzmiąca zostaje.
Asygnata, pieniądz papierowy.
Asygnatarjusz, wystawiający asygnację.
Asygnować, przeznaczyć pieniądze, sumę do wypłaty.
Asymetrja gr., niesymetryczność, brak symetrji.
Asymilacja łć., upodobnienie, przyswojenie, wcielenie; w fizjol. przetwarzanie się w organizmie pożywienia na cząstki składowe ciała; w jęz. zmiana głoski pod wpływem następnej na jednorodną z nią, np. słabej na mocną, lub odwrotnie (gwoli, zam. kwoli, wtorek, zam. ftorek).
Asymilować łć., czynić podobnym, upodobniać, zacierać różnice; wcielać, przyswajać.
Asystencja, Asysta łć., poczet, orszak, towarzyszący komu; towarzyszenie.
Asystent, pomocnik, towarzysz; kapłan, służący drugiemu do Mszy św.; pomocnik profesora w uniwersytecie; człowiek, towarzyszący komuś stale.
Asystować łć., pomagać, towarzyszyć, być przy czyim boku, nie odstępować kogo, być obecnym przy czem, znajdować się.
Aśćka — p. Acani.
At wykrz. oznaczający lekceważenie; to nic, nie mów o tem, et.
Atak fr., natarcie, napad; A. choroby = nagłe wystąpienie (A. apoplektyczny), paroksyzm; przen. wystąpienie energiczne przeciw komu lub czemu; uderzenie gwałtowne.
Atakować fr., nacierać, napadać, uderzać, szturmować; przen. napadać z gwałtownością na co, występować przeciw komu lub czemu; A. kogo o co = usilnie, nieustannie prosić o co, natarczywie nalegać.
Ataksja gr., bezład ruchowy (choroba).
Ataman, naczelny wódz kozaków; wódz, przewódca (np. bandy zbójów).
Atamanić, przewodzić, dowodzić, być atamanem, hetmanić.
Atamański przym. od Ataman.
Atawistyczny przym. od Atawizm.
Atawizm łć., dziedziczność cielesnych lub duchowych przymiotów, zjawiająca się nie w najbliższem, ale w późniejszych pokoleniach.
Ateista p. Ateusz.
Ateistyczny — p. Ateuszowski.
Ateizm, Ateuszowstwo gr., niewiara, nieuznawanie istnienia Boga, nie wierzenie w Boga.
Atencja łć., uszanowanie, szacunek, poważanie.
Atentat łć., zamach zbrodniczy, zwłaszcza na władzę lub kogoś z jej przedstawicieli.
Atestacja łć., zaświadczenie, świadectwo.
Atestat, Atest łć., świadectwo piśmienne lub drukowane pilności, sprawowania, postępów w nauce; świadectwo stanu służby.
Atestować, zaświadczać, dawać świadectwo, poświadczać.
Ateusz, Ateista gr., nie wierzący w istnienie Boga, bezbożnik.
Ateuszowski, Ateistyczny, pozbawiony wiary w Boga; bezbożny.
Atlas gr., zbiór map gieograficznych; A. anatomiczny = rysunki różnych części ciała ludzkiego; A. botaniczny lub mineralogiczny = rysunki różnych gatunków roślin lub minerałów.
Atleta gr., rz. m., szermierz, zapaśnik, siłacz, silny; człowiek, silnie zbudowany i odznaczający się olbrzymią siłą.
Atletyczny gr., silny, muskularny, odznaczający się wielką siłą.
Atletyzm gr., zapaśnictwo.
Atłas prs., gatunek gładkiej, lśniącej materji jedwabnej; suknie z tej materji. A. hiszpański = materjał bawełniany, naśladujący atłas.
Atłasowy przym. od Atłas.
Atłaśnik, owad z gatunku pszczółkowatych.
Atmosfera gr., powietrznia, masa powietrza, otaczająca ciała niebieskie; przen. otoczenie, towarzystwo, wśród którego żyje jednostka.
Atmosferologja gr., nauka o powietrzu.
Atmosferyczny przym. od Atmosfera; tyczący się atmosfery; zjawiający się w atmosferze, wytwarzający się w atmosferze.
Atoli spój., wszakże, jednakże, wszelako.
Atom gr., niedziałka, najdrobniejsza cząstka, już się nie dzieląca; przen. drobiazg (w porównaniu np. z ogromem wszechświata).
Atomistyczny, dotyczący atomistyki; teorja A. = pogląd, który uważa materję za złożoną z pojedyńczych atomów.
Atomistyka, nauka o atomach.
Atonja gr., brak sił żywotnych w organizmie; zwątlenie tkanek narządów.
Atrakcja łć., przyciąganie; pociąg, powab.
Atrakcyjny, przyciągający, pociągający.
Atrament łć., płyn różnej barwy (zwykle czarny), służący do pisania, a będący roztworem pewnych substancji (galasu, niedokwasu żelaza i t. d.) A. sympatyczny = nie pozostawiający po sobie śladu na papierze, a widoczny dopiero po ogrzaniu papieru lub po zmoczeniu go w innym roztworze.
Atrofja gr., zanik, wyschnięcie, pewnej części ciała.
Atropina łć., alkaloid beladony, używany w chorobach ocznych.
Atrybucja łć., prawo, przynależne komu.
Atrybut łć., przymiot, cecha, własność, właściwość.
Atut fr., karta świetna, kozera.
Atutować fr., zadawać, wygrywać atuty.
Atycka sól, dowcip wykwintny, zgrabny i uszczypliwy.
Atynencja łć., przyległość, przynależytość.
Au! wykrz., wyraż. nieukontentowanie, niechęć.
Audjencja łć., posłuchanie, przyjęcie interesanta przez osobę wysoko postawioną.
Audjencjonalny przym. od Audjencja.
Audyfon, przyrząd ułatwiający słyszenie osobom, mającym słuch przytępiony.
Audytor łć., słuchacz; A. wojskowy = sędzia wojskowy; A. biskupi = zastępca biskupa.
Audytorjum łć.,. w lp. ndm., w lm. A-rja, sala wykładów naukowych; zbiór, słuchacze.
Augur łć., (kapłan, wróżbita u Rzymian); iron. człowiek z pretensjami do wielkiej powagi.
August łć., sierpień.
Aukcja łć., zwiększenie, przyczynianie, licytacja, sprzedaż publiczna.
Aukcjonować, podwyższać, powiększać; licytować.
Aula łć., sala odczytów, wielka sala zebrań w uniwersytecie.
Aura łć., powietrze, pogoda, stan pogody.
Aurora łć., zorza poranna, jutrzenka.
Aurykiel (-kla.). Aurykla, gatunek pierwiosnka, łyszczak.
Aurypigment, związek chemiczny, minerał, trójsiarek arsenu, farba jasno-żółta.
Auskultacja łć., lek., wysłuchiwanie szmerów w ciele ludzkiem (gołem uchem, lub przy pomocy stetoskopu).
Auspicje łć., blp., opieka, kierownictwo.
Austerja wł., zajazd, karczma zajezdna.
Auszpik fr., galareta z mięsa lub ryb.
Auszus nm., rzecz wybrakowana, brak.
Autentyczny gr., prawdziwy, faktyczny, rzeczywisty, pewny, niewątpliwy.
Autentyk, przedmiot oryginalny, prawdziwy, niewątpliwy; dokument prawdziwy, poświadczony.
Autobiografja gr., własny życiorys, biografja samego jej autora.
Autochton gr., pierwotny mieszkaniec danego kraju, tubylec.
Autodydakt gr., samouk.
Autodydaktyka gr., samouctwo, samokształcenie.
Autograf gr., pismo własnoręczne.
Autokracja gr., samowładztwo, rząd nieograniczony, absolutny.
Autokrata gr., samowładca, monarcha nieograniczony.
Automat gr., przyrząd mechaniczny, poruszający się nieustannie pod wpływem siły, w nim samym wytwarzanej; przen. człowiek bez woli i energji, popychadło, bałwan.
Automatyczny gr., machinalny, poruszający się mimowoli.
Automedon gr., ir., woźnica, furman.
Autonomiczny przym. od Autonomja.
Autonomja gr., samorząd, zarządzanie sprawami wewnętrznemi, bez odwoływania się do władzy najwyższej.
Autoplastyka gr., fizjoplastyka, operacja chirurgiczna, polegająca na zastąpieniu brakującej części ciała skórą, zapożyczoną z innego miejsca.
Autopsja gr., obejrzenie czegoś własnemi oczyma; oględziny lekarskie trupa w celu wyśledzenia przyczyny śmierci.
Autor łć., sprawca czego, twórca; pisarz, literat.
Autorament łć., zaciąg wojska; człowiek dawnego A-u = starej daty.
Autorstwo, stan, zajęcie autora, pisarza; przyznać się do autorstwa dzieła = do napisania.
Autorytet łć., powaga uznana.
Autoryzacja łć., upoważnienie.
Autoryzować, upoważniać do czego.
Autotyp gr., światłodruk, fototyp.
Awanfosa fr., przedni rów przed wałami fortyfikacyjnemi.
Awangarda fr., straż przednia, przedni oddział wojska, zasłaniający główny korpus.
Awans fr., nadanie wyższej rangi lub urzędu, podniesienie do wyższego stopnia w randze lub urzędzie; błędn: zaliczka pieniężna.
Awansować, otrzymać lub nadawać wyższą rangę lub urząd, postąpić, posuwać się, iść naprzód, postępować, robić postępy (w nauce), błęd.: dawać zaliczkę pieniężną.
Awantaż fr., korzyść, zysk; zaleta, przewaga.
Awantażowny, korzystny, zyskowny.
Awantura fr., przygoda, wydarzenie osobliwe; kłótnia, chryja.
Awanturniczy, skłonny do awantur, zawadjacki; pełny awantur, przygód osobliwych.
Awanturnik, zawadjaka, paliwoda, szukający zaczepek, awantur, szczególnych zdarzeń.
Awanturyn, minerał, odmiana kwarcu, barwy mieniącej się, złocisto-bronzowej.
Awanturować się, robić awantury, rozbijać się; hulać, pędzić życie awanturnicze, niespokojne.
Awers łć., strona monety z wizerunkiem.
Awersja łć., wstręt, obrzydzenie.
Awiz fr., zawiadomienie, ogłoszenie.
Awizacja łć., zawiadomienie na piśmie.
Awizo wł., lekki statek pośpieszny.
Awizować, oznajmiać, dawać znać; A. pasport = zaznaczyć (w poselstwie, w konsulacie) w paszporcie, że opłata na przejazd granicy została uiszczoną.
Awuls łć., folwark bez włościan, należący do większej majętności.
Azalea, Azalja gr., roślina z rodzaju wrzosowatych, o kwiatach białych i różowych, polanka.
Azali, aza, azaż, spój., czyż, alboż, czyliż (pytając); może, czy nie.
Azbest gr., minerał, odmiana amfibolu (używany do wyrobu tkanin ogniotrwałych).
Azimut, Azymut ar., w astr., poziomołuk, łuk horyzontu lub poziomu, zawarty między południkiem badającego a kołem azimutalnem, t. j. przechodzącem przez dane ciało niebieskie (A. wschodni, zachodni).
Azoiczny gr., w gieol. A. formacja = najstarsza, pierwotna formacja.
Azot gr., jeden z pierwiastków chemicznych, wchodzących w skład powietrza.
Azotan, w chem. połączenie kwasu azotnego z tlenkiem jakiego metalu.
Azyl gr., przytułek, przytulisko, miejsce schronienia.
Azymut — p. Azimut.
Aż przysł., oznacza stopień, siłę lub względnie dużą odległość miejsca, czasu; używa się często przed przyimkiem (Aż do morza doszedł, Aż do nocy pracował); spój. nim nawet, tak że; póki nie, chyba gdy, a tu, a wtem.
Ażeby — p. Aby.
Ażjo wł. ndm., dopłata przy zmianie pieniędzy papierowych, na srebro lub złoto.
Ażjotarstwo, Ażjotaż fr., giełdownictwo, spekulacja na wahaniu się kursu pieniędzy lub papierów wartościowych, gra na giełdzie.
Ażur fr. przezrocze.
Ażurowy, przezroczysty, przejrzysty; rzadki, przeświecający, gęstosiatkowy.
