Wikiźródła

O wolności ludzkiej woli/Słownik wyrazów filozoficznych

< O wolności ludzkiej woli
<<< Dane tekstu >>>
Autor Adam Stögbauer
Tytuł Słownik wyrazów filozoficznych
Pochodzenie O wolności ludzkiej woli
Redaktor Henryk Goldberg
Wydawca E. Wende i Spółka
Data wyd. 1908
Druk A. Gins
Miejsce wyd. Warszawa
Tłumacz Adam Stögbauer
Źródło Skany na Commons
Inne Cały tekst
Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
Indeks stron


SŁOWNIK
wyrazów filozoficznych.
UWAGA.

 By kogoś rozumieć, należy wiedzieć, w jakiem znaczeniu używa słów, należy nieraz wiedzieć, w jakiem znaczeniu używali ich inni, u których go zaczerpnął, lub ci, od których się różni. A znając tę różnicę unika się pomięszania treści pojęć, oznaczanych tem samem słowem, unika się błędnego zrozumienia czytanego autora. Tymi względami kierowany wprowadziłem do słownika także moment historyczny i porównawczy. By zaś ułatwić ewentualne porównanie przekładu z oryginałem, podaję przy poszczególnych terminach stronice oryginału, na których się znajdują ważniejsze ustępy, dotyczące danego pojęcia, lub zawierające je, a równocześnie oznaczyłem w tekście (w kwadratowych klamrach) stronice oryginału (wyd. Grisebacha), odpowiadające stronicom przekładu. — Ponumerowałem również wszystkie ustępy tekstu liczbami porządkowymi, co znowu ma ułatwić porozumiewanie się przy wspólnem czytaniu.
 Pozostaje mi jeszcze do omówienia sprawa spolszczania wyrazów obcych, szczególnie łacińskich i greckich. Schopenhauer jest zwolennikiem języków klasycznych, które sam znał znakomicie. Znajomość łaciny uważa wprost za niezbędną dla człowieka nie chcącego należeć do plebsu. (Por. V. str. 603). Dlatego też nie podaje nigdy przekładu cytatów łacińskich, dlatego też nie szczędzi ich, ani też poszczególnych słów łacińskich, nie fachowo-filozoficznych, nawet tam, gdzie język niemiecki posiada równie dobre wyrazy swoje. Z tego powodu robiono mu nawet zarzut, że szpeci swój styl, tak zresztą piękny i przejrzysty (K. Fischer[1]). Licząc się z tą osobliwością stylu autora podałem w przypiskach pierwotne brzmienie odnośnych wyrazów tam, gdzie albo się nie dały przełożyć na polskie (n. p. „präkonisiren“ — prekonizować (?), przyp. 118), albo w przekładzie nie wyrażały należycie myśli autora. Starałem się też pamiętać o gorących żądaniach rozmaitych „Poradników językowych,“ dbających o czystość języka, żądaniach nieraz słusznych, a często nie. Gdyż przekład może być bardzo piękny i językowo czysty, a mimo to zły, jeżeli się nie liczy z oryginałem i nie stara się uwydatnić jego cech, chociażby i tych ujemnych. Powtóre nie można mieć niezróżniczkowanych wymagań językowych, jednakowych dla stosowania słów we wszystkich dziedzinach chociażby z krzywdą dla sensu. N. p. „pozytywna filozofia“ nie może znaczyć „dodatnia,“ a „pono“ nigdy nie znaczyło „dodaję.“ Ślepe rugowanie takich wyrazów może łatwo dojść do absurdu i zniweczyć możność porozumiewania się. Dlatego też wszelkim „oczyszczaczom“ języków polecam gorąco do przeczytania odnośne uwagi Schopenhauera (II. str. 141 i n.),[2] przeważnie bardzo słuszne.

Tłumacz.


A.
Akcydens — Accidenz, 364.
Akt — Akt. Akt woli — Willensakt. Każde poszczególne chcenie, 388, 395, 401. Sprowadzić, wywołać akt — aktuiren.
A non posse ad non esse — wniosek: co nie może być, nie jest, 403. — Zob. przyp. 94).
Antropologia — Anthropologie, 460. Nauka o człowieku: rozpada się na somatologię (anatomię, fizyologię — naukę o ciele), biologię (naukę o formach i prawidłowościach życia) i psychologię (naukę o faktach i zdarzeniach w duszy człowieka). — Zob. V. str. 27.
Antynomia — Antinomie. Usprzecznienie dwóch praw (νοµοι), z których każde zdaje się równie ważne, choć jest zaprzeczeniem drugiego, 404. Zob. przyp. 95).

 Teoryę antynomii postawił pierwszy Kant (zob. wstęp, 1). U niego te antynomie są sprzecznościami, w które rozum (Vernunft) z koniecznością popada, gdy opuszczając to, co uwarunkowane (zjawisko), stara się uchwycić to, co bezwarunkowe (absolut, rzecz samą w sobie). Kr. cz. r. str. 340.
 Powstaje tak dyalektyczny pozór, a uporanie się z nim jest zadaniem krytyki rozumu. Rozum żąda bezwzględnej całkowitości zjawisk, zgodnie z zasadą: „gdy jest dane to, co uwarunkowane, jest także dana suma warunków, a zatem to, co poprostu bezwarunkowe.“

 Tak powstają cztery antynomje, z których każda składa się z tezy (twierdzenia) i antytezy (przeczenia). Trzecia z nich, o którą nam właśnie idzie, brzmi: „Przyczynowość, zgodna z prawami przyrody, nie jest jedyną, z której można
wyprowadzić wszelkie zjawiska świata. Jest rzeczą konieczną, by w celu wytłumaczenia ich przyjąć jeszcze przyczynowość, wytworzoną przez wolność (przyczynę samodzielną). A antyteza: „Niema wolności, a wszystko w świecie dzieje się jedynie zgodnie z prawami przyrody.“ (Kr. cz. r. str. 368). Zob. charakter.
A parte ante — 402
A parte post — 402
Apercepcya — Apperception, 411.
Apercepować — appercipiren.
Uchwycenie treści świadomości za pomocą aktu uwagi, który ma za zadanie określić tę treść i jej stosunek do innych treści, odróżniając i odgraniczając ją od nich, gdyż nie każda percepcya (zob. to) jest apercepcyą.
A posteriori — 349.
A priori — 349, 400, 401, 403, 405, 424, 427.
Apryoryczność — Apriorität, 406.

 Pojęcia te odgrywają w historyi filozofii nader ważną rolę i posiadają swoją własną historyę, gdyż przybierały rozmaite znaczenia, począwszy od Arystotelesa, który to, co ogólne (das Allgemeine) uważał za „z natury wcześniejsze“ (προτερον τη φυσει), a równocześnie za późniejsze w odniesieniu do nas (υστερον προς ημας). Lecz w odniesieniu do nas jest ono pojęciowo wcześniejsze, niż to, co szczególne (das Besondere), które jest znowu wcześniejsze w spostrzeżeniu. Określenie to przeszło potem do filozofii scholastycznej i przechodziło do Kanta rozmaite koleje. Stosowano je do poznania na podstawie przyczyn, a skutków, do odróżnienia poznania pojęciowego od empirycznego (Wolf) i t. d.

 Lecz nam idzie o Kanta i Schopenhauera, gdyż Kant przeinaczył ze stanowiska swojej teoryi poznania znaczenie obu tych pojęć, a Schopenhauer przyjął to nowe znaczenie Kanta. Według tego ostatniego znaczy ogólnie: a priori — niezależnie od doświadczenia, a posteriori — z doświadczenia. „Przez wiadomości „a priori“ rozumiemy takie,
które.... zgoła od żadnego doświadczenia niezależne... Przeciwne im są wiadomości empiryczne, czyli takie, które są możliwe tylko „a posteriori,“ t. zn. przez doświadczenie. Z wiadomości „a priori“ nazywają się zaś czystemi te, które nie mają żadnej empirycznej domieszki.“ (Kr.cz. r., 2. wyd. str. 648). Apryorycznemi są formy wyobrażania, a priori jest wszystko, czego w naszem wyobrażeniu i myśleniu nie możemy opuścić, ani pominąć, co więc posiada apodyktyczną pewność, t. zn. bezwzględną konieczność.
 Następcy Kanta biorą to „a priori“ częściowo w znaczeniu bardziej logicznem, częściowo bardziej psychologicznem, stosownie do tego, czy im idzie o wartość, jaką ono posiada dla poznania, czy też o jego początek (źródło). Do takiego psychologicznego przesunięcia jest skłonny także Schopenhauer. „Filozofia Locke’a była krytyką czynności zmysłów: Kant natomiast dostarczył nam krytyki czynności mózgu.“ (Św. j. w. i p. T. II. R. 1. — II. 20). „Że czas i przestrzeń są związane z podmiotem, że są sposobem, w jaki się odbywa w mózgu proces przedmiotowej apercepcyi....“ (l. c. R. 4. — II.“). Następnie zob. R. 4, str. 48 (l. c.), gdzie jest mowa o apryoryczności prawa przyczynowości i o błędzie, jaki się popełnia, przyznając mu źródło empiryczne. R. 4. jest cały poświęcony wiedzy apryorycznej („Von der Erkenntniss a priori“). Str. 56: „Póki się nic nie zmienia, nie należy się pytać o żadną przyczynę: gdyż niema żadnej racyi a priori, by z istnienia rzeczy obecnych.... wnioskować o jakiejś zmianie.... Lecz mogą istnieć racye a posteriori, t. zn. czerpane z dawniejszego doświadczenia.“ „....że wyobrażenia przestrzeni i czasu są zupełnie różne od empirycznych, całkowicie niezależne od wszelkiego wrażenia, działającego na zmysły, warunkując to wrażenie, ale nie przezeń warunkowane, t. zn., że są a priori....“ (Sw. j. w. i p. T. I. § 15. — I. 117).
 „Mianowicie: ponieważ jest (wyobrażenie w matematyce) a priori, a zatem niezależne od doświadczenia, do którego dochodzimy zawsze tylko częściowo i stopniowo (successiv)....“ (l. c. str. 123). „Pierwszeństwo, jakie posiadają.... wiadomości a priori, polega tylko na tem, że strona formalna (das Formelle) wiadomości, na której polega wszelka apryoryczność, jest dana cała i jednocześnie i że można tu zawsze postępować od racyi do następstwa...“ (l. c. str. 125.) „... dlatego też poznajemy je (prawo przyczynowości) tak samo dobrze, gdy wychodzimy z podmiotu, t. zn. a priori, jak, gdy wychodzimy z przedmiotu, t. zn. „a posteriori.“
Arbitrium, liberum, 403. Zob. liberum arbitrium i przyp. 75).
B.
Bezprzyczynowość — Ursachlosigkeit, 425. Brak przyczyny.
Bezwarunkowy — unbedingt („was gar nicht, zum Ding werden kann“ — absolutes Ich u Schellinga), absolut, 385, 450. To, co jest bez warunków takiem, jakiem jest... Absolutny, bezwzględny.
Bezwzględny — absolut (zob. bezwarunkowy). Przeciw.:: względny, relatywny, warunkowy — relativ, bedingt.
Bezwzględnik — Absolut (absolutum). 364, 388, 425, 440, 441, 475, 480.

 Bezwzględne myślenie — absolutes Denken. 464. Zob. myślenie.

 Bezwzględny, bezwarunkowy i absolutny są synonimami. Absolutny znaczy — wolny od wszelkiego związku i zawisłości, istniejący w sobie i przez siebie, bezwarunkowy pod każdym względem. Absolutem jest to, co posiada tę własność. Wielu filozofów nazywa tak Boga (n. p. Cusanus,
Tomasz, Leibnitz). Schopenhauer jest przeciwny temu znaczeniu pojęcia „absolutny“ (zob. II. str. 57), nazywając je „okazem gabinetowym dla profesorów od filozofii.“ Absolut jest dla niego tylko określeniem tego, „co z niczem nie jest związane“ — „Das An-nichts-geknüpft-sein“ (Neue Paral. § 96).
Bodziec — Anlass, 437, 461. — Także: pochop, pobudka, sposobność, (Veranlassung).
C.
Charakter — Charakter, 400, 402, 410.

 Charakter nabyty — erworbener Charakter. 429.
 Charakter empiryczny — empirischer Charakter, 427.
 Zob. empiryczny.
Charakter intelegibilny — intelligibler Charakter. 475.
Zob. intelegibilny.
 Czasem jest charakter równoznaczny z naturą (Natur — zob. to), gdy nie bierzemy jej w znaczeniu przyrody, lecz jako oznaczenie istoty rzeczy, czegoś jej przyrodzonego. 410, 417, 437. Określenie charakteru, charakteru nabytego, empirycznego i intelegibilnego podaje sam Schopenhauer na wymienionych miejscach. Ponieważ zaś, co do tych 2 ostatnich, powołuje się na Kanta, więc sądzę, że nie będzie od rzeczy przytoczyć tutaj odnośne ustępy z Kanta:

 Empirycznym charakterem człowieka jest ten, „dzięki któremu jego uczynki, jako zjawiska, stoją całkowicie w związku z innemi zjawiskami według określonych praw przyrody, zaś ze zjawisk tych, jako ich warunków, można je wyprowadzić.“ — Intelegibilnym charakterem podmiotu jest ten, „dzięki któremu podmiot jest wprawdzie przyczyną owych uczynków, jako zjawisk, który jednak sam nie podlega żadnym warunkom zmysłowości i sam nie jest zjawiskiem.“ — „Możnaby także pierwszy z nich nazwać charakterem takiej rzeczy w zjawisku, a drugi charakterem „rzeczy
samej w sobie.“ (Kr. cz. r. Str. 433.) — Por. także: Schopenhauer, Św. j. w. i p. T. I. § 55.
Chcenie — Das Wollen. 386, 403. Chcenie i wola (zob. to) są synonimami, ale wola jest pojęciem, używanem w znaczeniu obszerniejszem, jako obejmująca wszelkie chcenia (akty woli), jako ich jedność, która się w nich zachowuje.
Ciężar — Gewicht. 362.
Ciężkość — Schwere. 362.
Czynienie — Das Tun. 395, 398, 403, 442. Das Handeln. 403, 414. Das Tun tłumaczono także przez „czynności.“ 413. Zob. czynność.
Czynność — Handlung. 384, 385, 395, 401, 412, 439, 474. Aktion tłumaczono również przez czynność. 384. Czynności życiowe — Das Treiben. 414.
Czynny — aktiv. (Przeciw, bierny — passiv.) 398. Wewnętrzną czynnością (aktywnością) woli (zob. to. Zob.: chcenie) jest apercepcya (zob. to), zewnętrzną zaś działanie woli, objawiające się czynem (uczynkiem), czynieniem i czynnością. Czyn (uczynek) jest czynieniem ukończonem w sobie; czynienie jest sposobem objawiania się czynności w znaczeniu potencyalnem, t. zn. czynności jako działalności czyli zdolności czynienia. Czynność i działalność, szczególnie zaś ta ostatnia, mają także znaczenie kompleksu czynów (uczynków) i czynień. Wyrazu czynność używa się także w znaczeniu poszczególnego ukończonego czynienia, ale łączy się je zazwyczaj z przymiotnikami treści raczej utylitarystycznej, niż etycznej.
  Schopenhauerowi nie idzie o ścisłe odróżnienie tych tak pokrewnych sobie pojęć. Używa ich w równej mierze na określenie zewnętrznej strony aktu woli.
D.
Dogmatyczny — dogmatisch. 450. (Przeciw. — skeptyczny). Stawiający twierdzenia bezkrytycznie jako pewniki.
Dokument — Beleg (zob. świadectwo), 442, 462.
Doświadczenie — Erfahrung. 384, 400, 401, 403, 404, 424. Przedmiot doświadczenia — Gegenstand der Erfahrung. 405.
Zasada doświadczenia — Erfahrungssatz. 401. Zasada wyprowadzona z doświadczenia, której prawdziwość opiera się na przytoczonych faktach wziętych z doświadczenia, a nie na dowodach, wysnutych za pomocą sądów.

 Doświadczenie jest bezpośrednią wiedzą, opartą na spostrzeżeniu: jest albo zewnętrzne, gdy pomijamy jego stronę podmiotową (t. zn. wewnętrzne przeżycia), albo wewnętrzne, gdy zwracamy uwagę właśnie na ten moment.

 Doświadczenia używa się także w znaczeniu: eksperyment (Experiment), 479.
Doświadczeniowy — empirisch (zob. empiryczny), w złożeniach — Erfahrungs-, 366, 386, 401, 476.
 Wynikający lub pochodzący z doświadczenia, osiągnięty drogą doświadczeń. Doświadczalny — dający się tą drogą osiągnąć.
Dowód — Beweis, 390. Grund — 403, 442, 450, (jako „logischer Grund“).
Dowód przeciwny — Gegenbeweis. 453
Dowodzić — belegen, beweisen. 444.
 Dowód jest wykazaniem prawdziwości lub błędności sądu na podstawie wyobrażenia lub innych sądów, uchodzących za prawdziwe.
Dowolny — Zob. samowolny.
Duch — Sinn. 442, 443. Zob. sens, znaczenie. — Geist, 466.
Dyalektyka — Dialektik, 398. — Sztuka dysputowania. Logiczne postępowanie, wyprowadzające twierdzenia z pojęć. Kant nazywa ją „logiką pozoru“ (Kr. cz. r. str. 83). Metoda dyalektyczna u Hegla, zob. wstęp, str. I i n., i 41. Zob. metoda.
E.
Empiryczny — empirisch. Zob. doświadczeniowy, doświadczalny. 366, 386, 403, 408, 428, 475.
empiryczny charakter, 427, 460. Zob. charakter.
Energia — Energie. 480. ’Ενεργεια. — Słowo utworzone przez Arystotelesa. — Miara zdolności działania, dana w określonym stanie — w odróżnieniu od stałej siły (Sigwart: Logik II3, str. 166.)
Essentia — Zob. existentia. 437, 451, 476.
Etyka — Ethik. 349, 350. Moral. 351, 352, 435, 479. Różnicę między etyką (morałem), a moralnością podaje sam Schopenhauer na str. 352. — Etyka jest wiedzą o moralności (zob. morał), o moralnem chceniu i działaniu.
Ewentualny — eventuell; — możliwy. 388 i i.
 Przez „ewentualnie, możliwie“ tłumaczono nieraz niemieckie „etwan.“
Existentia — 437, 451, 476. — Istnienie w czasie, przestrzeni i w związku przyczynowym. — Dasein.
Essentia — byt; także: istota. Zob. przyp. 146 i 147. Sein. Treści tych pojęć i ich stosunek przechodziły najrozmaitsze koleje. Charakterystycznem jest n. p. u Scholastyków, że uważali istnienie (existere, esse) tak samo za cechę i orzeczenie tego, co jest (essentia), jak inne cechy i orzeczenia, i że przyznawali mu taką samą zdolność stopniowania intenzywności (bardziej być, mniej być).
 Occam n. p. nie robi żadnej różnicy między „Existentia,“ a „Essentia.“
W jakiem znaczeniu Schopenhauer tych wyrazów używa dowiadujemy się zupełnie jasno od niego samego (III. 437). To, co istnieje, musi być, t. zn. musi posiadać określoną istotę. I odwrotnie.
Zob. „Forma.“ — Por. I. 649. — II. 56.
F.
Fantazya — Phantasie, Einbildungskraft. Zdolność uobecniania sobie przedstawień.
Fenomenologia — Phänomenologie. Nauka o zjawiskach (fenomenach). [N. p. u Hegla: „Phänomenologie das Geistes,“ — u Hartmanna: „Phänomenologie des sittlichen Bewusstseins.“]
Forma — Form. 401, 405. Gestaltung. 407. (Por. II. 56.) Zewnętrznie lub wewnętrznie uporządkowane zestawienie części jakiejś rzeczy, faktu lub myśli (n. p.: forma wniosku). Jest ona wynikiem siły działającej i formującej. Przedtem rozumiano przez nią tę siłę samą. — Kant odróżnia formy wyobrażenia (czas i przestrzeń), myślenia (kategorye, z których Schopenhauer uznaje tylko przyczynowość, nazywając resztę „ślepemi oknami“) i czystego rozumu (idee). Formą zjawiska nazywa Kant „to, co sprawia, że różnolitość zjawiska wyobrażamy, jako uporządkowaną według pewnych stosunków.“ (Kr. cz. r. str. 49).
 Schopenhauer używa wyrazu „forma“ w szerszem znaczeniu, na określenie stanów materyi (II. 56), jako zmienności materyi niezmiennej. Forma stwarza różnorodność rzeczy, materya zaś jest wszędzie jednorodna. Połączenie obu („Essentia“ z „Existentia,“ zob. to) daje poszczególną konkretną rzecz. Tylko forma podlega prawu przyczynowości (Sch. nazywają ojcem rzeczy), zaś nie niezmienna materya („mater rerum,“ II. 337). To, co jest przedmiotowo materyą, jest podmiotowo wolą, która tylko dzięki przyjmowaniu form staje się przedmiotową (II. 371). Materya jest tylko widzialnością woli w ogóle. (V. 119.)
Funkcya — Funktion. 410, 411. — 1) Czynność wykonywana według pewnych form. — 2) W matematyce: stosunek miedzy a i b, gdy od zmiany a zależy zupełnie określona zmiana b. —
H.
Hypotetyczny — hypothetisch. 397, 422. — Zależny od pewnego założenia, warunkowy. — Nieokreślony, niepewny.
I.
Idea — Idee. 351, 460. Ogólnie: forma, kształt, obraz, (ιδεα, ειδος). — Świadomość ciągłej zmiany,
bezustannego powstawania i przemijania wszech-rzeczy, rozwinięta już u Heraklita (παντα ρει), prowadzi myśl filozoficzną do szukania tego, co, niezmienne, jest prawdziwie i rzeczywiście (jako pojęcie już u Sokratesa). Tą drogą idąc, dochodzi Platon do swoich idei. Przedmiotem naszej wiedzy, tem, co się daje tylko pomyśleć, ale nie zmysłowo spostrzegać, jest idea, istniejąca koniecznie, odwieczny typ i wzór (παραδειγμα) każdej rzeczy, bytujący sam w sobie i dla siebie w świecie nadzmysłowym, oddzielony od tego, co spostrzegalne. Tak powstaje świat idei, całkiem odrębny i niezależny od zmysłowego. Treść pojęcia musi posiadać bezwarunkowo samoistne bytowanie, bez tego nie byłoby pojęć. — W średnich wiekach pozostaje znaczenie ideji, jako wzorów rzeczy (formae exemplares), ale wzorów istniejących w duchu Boga, według których te rzeczy stworzono.
 Nowe znaczenie nadaje idei Kant. Nie jest mu ona niczem innem, niż „pojęciem doskonałości, która w doświadczeniu jeszcze nie zaistniała.“ „Zawiera ona prawzór stosowania rozumu...jako regulatywną zasadę, by nadać naszemu empirycznemu używaniu rozumu powszechny związek.“ — Dwie swoje istotne i charakterystyczne cechy, jako 1) bytu niezmiennego i realnego i 2) wzoru, zachowuje jednak platońska idea, aczkolwiek w najrozmaitszych szatach, w jakich ją odnośni filozofowie wcielają do swoich systemów. Okazuje się, że trudności, której Platon nie pokonał, nie usunęli także inni, o setki lat od niego dojrzalsi: bo jakiż jest związek między ideami, jako wzorami, a rzeczami, jako ich odbitkami? Kant powiada odnośnie do tego: „Platon używał wyrazu idea tak, że doskonale widzimy, iż rozumiał przez to coś, czego nie tylko zmysły nam nigdy nie dostarczają, lecz co ogromnie przewyższa nawet pojęcia rozumu, któremi się zajmował Arystoteles, gdyż w doświadczeniu nigdy nie napotykamy na nic, coby do tego przystawało,“ (Kr. cz. r. str. 274).
Hegel n. p. załatwia się z tą kwestyą w swój sposób: „idea,“ powiada on, „jest tem, co, samo w sobie prawdziwe, jest bezwzględną jednością pojęcia i przedmiotowości.“

 Schopenhauer zachowuje pojęciu idei cechy niezmienności i wzoru, tem bardziej, że, określając ideę jako „każdy określony stopień uprzedmiotowiania się woli,“ przyznaje wyraźnie, że te stopnie „nie są niczem innem, niż platońskiemi ideami,“ (I., str. 186), i przypomina na każdym kroku, że są to idee we właściwem znaczeniu Platona (I. 310. II. 428).... „Owe rozmaite stopnie uprzedmiotowiania się („Objektivation“) woli, które, wyrażone w niezliczonych indywiduach, istnieją jako ich niedające się osiągnąć wzory, lub jako odwieczne formy rzeczy, same nie wchodzą w czas i przestrzeń, w to „medium“ indywiduów: stoją poza niem niewzruszone, nie podlegając żadnej zmianie, wciąż są, choć się nigdy nie stały: podczas gdy indywidua powstają i przemijają, wciąż się stają, a nigdy nie są....“ (I. 186). Idea leży poza czasem, jest niezależna od zasady podstawy. Przedmiot staje się ideą dla czystego podmiotu poznawania. Idea platońska jest przedmiotem sztuki. (Por. wstęp, rozdz. 2. Zob. przyp. 7).

 Lecz Schopenhauer także nie przezwycięża owej wielkiej trudności, o której mówiłem powyżej: bo, jeżeli wola, jako rzecz sama w sobie, jedynie niezależna od prawa przyczynowości i leżąca poza czasem i przestrzenią, objektywuje się w ideach, t. zn. wychodzi poza tę swoją uprzywilejowaną sferę — jak wobec tego mogą te idee być również niezależne od prawa podstawy i bezczasowe? Jest to jeden z głównych zarzutów, jakie Schopenhauerowi robią krytycy, (n. p. K. Fischer, l. c. str. 505). Schopenhauer przedstawia sobie ten świat idei jako pośrednika między światem woli, a światem przedstawień. — Zob. wstęp.
Idealizm — Idealismus. 462.
Pierwotnie: platońska nauka o ideach. Później
teorya idei Locke’a. Obecnie nazywa się tak kierunek w teoryi poznania, który uważa świat zewnętrzny w czasie i przestrzeni za idealny, t. zn. tylko za świat przedstawień, zależny od poznania i jego form, odmawiając mu tak rzeczywistości samodzielnej, własnej — niezależnej. Najgłębszem i najsilniejszem źródłem tego prądu jest Kant.

 Z tym idealizmem o podstawach z teoryi poznania łączy się zazwyczaj idealizm metafizyczny, który określa rzeczywistość jako coś idealnego, t. zn. jako ideę, rozsądek, proces logiczny (Hegel) lub wolę (Schopenhauer).
 Kant wypowiada swój transcendentalny idealizm tak: „Ja zaś mówię są nam dane rzeczy jako przedmioty naszych zmysłów, znajdujące się poza nami, lecz nie wiemy nic o tem, czem one mogą być same w sobie, a znamy tylko ich zjawiska, t. zn. przedstawienia, które powstają w nas przez ich działanie, gdy one aficyują nasze zmysły.“ („Prolegomena,“ str. 67).

 Schopenhauer idzie w tym samym kierunku za Kantem. Cały świat zewnętrzny jest mu tylko przedstawieniem (zob. to) i objektywacyą woli: „Świat jest mojem przedstawieniem.“ Zob. 1. §§ 1, 5, 7. II. Rozdz. 1, 2. Zob. wstęp, R. 1 i 2, gdzie jest także mowa o kwestyach spornych, dotyczących tego, czy Schopenhauer dobrze pojął Kanta i czy słusznie nazywa siebie jego dziedzicem.
Identyczny — identisch 387. Zob. „tożsamościowy,“ 388, 412.
 Prawo tożsamości (zob. prawo) — Satz der Identität. 399. — Zob. „Tożsamość.“
In abstracto, 480. — (Przeciw.: in concreto).
 Ogólnie, bez odnoszenia się do szczególnych faktów i osób.
Intelegibilny — intelligibl. 461, 475, 481.
 Dający się tylko pomyśleć, tylko intelektem uchwycić.
Intelegibilny charakter — intelligibler Charakter. Zob. charakter.
Intelektualna wolność — intellektuelle Freiheit. 385, 478. Zob. wolność.
Intelektualne wyobrażenie — intellektuale Anschauung. 464. Zob. wyobrażenie.
Inteligencya — Intelligenz. Intelekt w swej zdolności działania; duch pomyślany jako substancya, 466.
Intenzywność — Intensität, 408. Siła wrażenia, zob. to.
Interlokutor — rozmówca, 446.
Intussuscepcya — Intussusception. 411. Zob. przyp. 102.
Istota najwyższa — 449. Praistota. Bóg. Urwesen.
Co do istoty — im Wesentlichen. 383, 427, 436.
Istoty w przyrodzie — Naturwesen. 410.
K.
Kolejny — successiv. 422. Zob. stopniowy.
Konieczność — Notwendigkeit. 387, 388, 394.
Koniecznem uczynić — necessiren. 476. Zob. zmusić.
L. Ł.
Liberum arbitrium — 403. Zob. arbitrium i przyp. 75.
M.
Medyum — Medium. 413, 427, 431, 478, 479.
Metafizyka — Metaphysik. 450.
Metoda — Methode. 443. Zob. dyalektyka. — Logiczny, planowy sposób badania.
Morał — Moral. 349, 350, 352, 435, 479. Zob. etyka. „Moral“ tłumaczono wszędzie przez „etyka,“ gdyż jest to już wyraz utarty w terminologii filozoficznej wszystkich języków. Gdyby jednak szło o wyraz analogiczny do „Moral“ w przeciwstawieniu do „Moralität“ (moralność), jak tego chce Schopenhauer (str. 352), należałoby użyć wyrazu „morał,“ przyjętego już w języku polskim w
znaczeniu teoretycznem (n. p.: „morał z bajki jest taki,“ „prawić morały“), a nie wyrazu moralność, wbrew zamiarom autora (jak to czyni p. Bassakówna w przekładzie rozprawy O podstawie „moralności“).
Motyw — Motiv. 385. Zob. pobudka.
Motywacya — Motivation. 395, 408, 410, 425.
Myślenie bezwzględne — (absolutne) — absolutes Denken. 464.
 Słowa te są skierowane zapewne przeciw Heglowi, dla którego myśl jest „poprostu tożsamością podmiotowości z przedmiotowością.“ (Encykl. § 465). Zob. intelektualne wyobrażenie.
N.
Nabyty charakter — erworbener Charakter, 429. Zob. charakter.
Namysł — Reflexion. 395.
Narząd — Organon. 405. Organ. 479.
Narząd zmysłowy — Sinnesorgan. 405.
Następstwo — Folge, Konsequenz. 387, 398, 408. Nie tylko w znaczeniu czasowem (Zeitfolge). Tutaj przedewszystkiem jako następstwo (konsekwencya) z podstawy (racyi). Zob. racya. Zob. przyp. 73.
Natura — Natur. 400, 410, 425, 436, 437, 451. Zob. charakter.
Nauka — Lehre, Wissenschaft. Zob. twierdzenie (436), wiedza i poznanie.
Niedorzeczność — Unsinn, Absurdität. 458, uw. Zob. nonsens.
Nieistnienie — Nichtexistenz. 480. Przeciw.: istnienie.
Niekonsekwencya — Inkonsequenz, 445. Brak logicznego następstwa.
Niemoc — Unvermögen. 451.
Niepokoić — sollicitiren. 422.
Nierównomierność — Inkommensurabilität. 417.
Niezłomnie — streng. 440, 441.
Niezłomność — Strenge. 424. Zob. ścisłość.
Nonsens — Unsinn. 455, uw. Zob. niedorzeczność.
O.
Objaw — Äusserung. Manifestation. 388, 411, 426, 436, 437, 440.
Objawiać się — sich äussern. 426, 436.
Ocena — Beurteilung; — w znaczeniu: „Wertschätzung“ — 354; w znaczeniu „Urteil“ — sąd, 351. Zob. sąd.
Oceni(a)ć — beurteilen. 430.
Odczynnik — Reagenz. 437, 479.
Oddziaływać — reagiren. 426, 427, 436, 437.
Oddziaływanie — Reaktion. 393, 400, 412.
Odmiana — Modifikation. 391, 403, 429.
Odniesienie (do czegoś) — Beziehung (auf Etwas). 393.
Odpychanie — repulsya.
Odrębny — andersartig, heterogen. 416. Zob. różność.
Ogólne pojęcia — Allgemeinbegriffe. 412. Zob. pojecie.
Okoliczność — Umstand, co tłumaczono nieraz przez „warunek,“ (zob. to). 393, 395, 423, 429, 439.
Określenie — Bestimmung. Najczęściej w znaczeniu „spowodowanie“ (zob. to). 397, 437.
Określenie pojęć — Begriffsbestimmung, 383. Zob. pojęcie.
Określać — bestimmen. 425, 426, 437. Zob. powodować.
Określnik — 426. Tu dodano ten wyraz, by oddać niemieckie „Das Wann und Wo,“ użyte rzeczownikowo.
Organ — Organ. 390. Zob. narząd.
Orzeczenie — Prädikat. 383, 473. Urteil (w znaczeniu: orzeczenie sądu 356).
Osobliwy — eigentümlich. 410.
Oznacznik — Bestimmung. 413.
P.
Percepcya — Perception. Uchwycenie, spostrzeżenie. Zob. apercepcya.
Pierwiastek — Element. Wurzel.
Pierwotny — ursprünglich. W złożeniach: Ur-, n. p. Urbegriff — pojęcie pierwotne. 351. Zob. pojęcie.
Pierwotność — Ursprünglichkeit. 369, 404, 476.
Pobudka — Motiv. 385, 410, 411, 415, 417. Zob. motyw, bodziec.
Pobudka przeciwna — Gegenmotiv. 385, 479.
Pobudliwość — Empfänglichkeit für Motive. 410, 452; zdolność przyjmowania pobudek. Zob. przyp. 101.
Podłoże — Grundlage, Substrat. 426.
Podnieta — Reiz. 408, 409.
Podnietliwość — Zob. wrażliwość na podniety.
Podstawa — Fundament, Grund, Grundlage. 351, 387, 398, 449, 480, — Gründe (jako rodzaj podstawy logicznej) 403, 404. Zob. dowód. — Basis. 410, 427, 438, 451. Zob. przyp. 73.
Podstawa poznania — Erkenntnisgrund. Zob. racya.
Podstawa realna — (rzeczowa, rzeczywista) — Realgrund. 352. Zob. realny.
Podstawa wystarczająca — zureichender Grund. Zob. wystarczający.
 Tłumaczenie „Grund“ przez „zasada“ (Struve) nie wydaje mi się słusznem, gdyż nie odpowiada znaczeniu, w jakiem Schopenhauer używa wyrazu „Grund.“ „Zasada“ jest „Grundsatz“ (Princip). Zaś „Grund“ u Schopenhauera ma znaczenie bardziej przedmiotowe i znacznie obszerniejsze. Należy je przełożyć przez „podstawa.“ Widać to nawet w języku codziennym, gdzie równie dobrze mówi się „podstawa bytu,“ jak: „jaką masz podstawę (a nie „zasadę“) do gniewu,“ „na podstawie czego sądzisz“ i t. p. Podstawa ma znaczenie pierwotniejsze. Zasadą zaś jest dopiero to, co podstawa teoretycznie normuje.
Podstawowy — w złożeniach. Grund-, Anfangs-; zob. prawo.
Pogląd — Einsicht, Ansicht. 415, 438, 480. Meinung. 445. Zob. rozwaga.
Pojęcie — Begriff. Zob. przyp. 103 i 104.
Pojęcie czyste — reiner Begriff.
Pojęcie pierwotne — Urbegriff (prapojęcie). 351.
Pojęcie proste — einfacher Begriff. 464.
Pojęcie ogólne — allgemeiner Begriff, 412. Zob. ogólny.
Pojęcie zamienne — Wechselbegriff. 407.
Pojęć określenie — Begriffsbestimmung. 383. Zob. określenie.
Pojmować — begreifen. 387, 412. Zob. przyp. 104.
Pojmowanie — Das Begreifen, das Auffassen. 405. Zob. zdolność.
Połączenie — Verbindung. 456. Zob. stosunek.
Pośrednik — Zob. medyum.
Postanowienie — Entschluss, Entscheidung. 391, 396, 415, 428. Zob. rozstrzygnięcie.
Postulat — Postulat. 390, 423. Żądanie, lub przyjęcie czegoś, niedające się bezpośrednio udowodnić.
Powód — Grund, (szczególnie w l. mn. Gründe — powody), 442, 446, 450. — Jedno ze szczególnych znaczeń wyrazu „podstawa.“ Zob. racya.
Powodować — bestimmen, verursachen. 385, 388, 396, 446, 451, 397, 400, 410, 425, 449. — „Bestimmen“ i „Bestimmung“ ma w niemieckiem 3 znaczenia: 1) przeznaczać do czegoś, na coś (zu etwas bestimmen). Przeznaczenie (fatum), n. p. Bestimmung des Menschen zu sterben. — 2) określać, określenie (zob. to. N. p. Begriffsbestimmung — określenie pojęć). — 3) powodować kimś, kogoś do czegoś. N. p. spowodować do obrony. — Bestimmungsgrund.
Poznanie — Erkenntnis. 427, 428, 431. Kenntnis. 428. Zob. wiedza, nauka.
Poznanie a priori — Erkenntnis a priori. Wiadomość, wiedza apryoryczna. 364, 400. Zob. apryoryczny.
Poznanie rozumowe — Verstandeserkenntnis. Zob. rozumowy.
Poznawcza zdolność — Erkenntnisvermögen. Zob. zdolność.
Pozór — Schein. 428, 438. Zob. zjawisko.
Prawo — Gesetz. Satz. Zob. zasada.
Prawo sprzeczności — Satz des Widerspruches. 352. Zob. sprzeczność.
Prawo bezwładności — Gesetz der Trägheit. 363.
Prawo etyczne — Moralgesetz. 423. Zob. etyka, morał.
Prawo przyczynowości — Kausalgesetz. 364, 405.
Prawo tożsamości — Satz der Identität. 399. Zob. identyczny, tożsamość.
Prawo zasadnicze — Grundgesetz. 408. Zob. podstawowy.
Pro-, w złożeniach — Ur-, ursprünglich. Zob. pierwotny.
Praistota — Urwesen. 449. Zob. istota.
Prapojęcie — Urbegriff. Zob. pojęcie.
Proces — Process, Vorgang. 416.
Przeciwieństwo — Das Gegenteil. 387.
Przeciwstawienie, przeciwstawność — Gegensatz. 388, 389, 444.
Przeciwstawienie się — Opposition. 446.
Przedstawienie — Vorstellung, 349, 411. Darstellung. 462. Zob. wyobrażenie.
Przedstawić — Vorstellen, sich vorstellig machen. 451.
 Schopenhauer używa wyrazu „Vorstellung“ w znaczeniu obszerniejszem, obejmując niem zarówno wyobrażenia, jak pojęcia. Wskazuje na to wyraźnie pierwsze zdanie jego dzieła: „Świat jest mojem przedstawieniem,“ gdzie w przeciwstawieniu do świata, jako woli, świat, jako zjawisko, jest dla nas — według Schopenhauera — uchwytny zarówno za pomocą wyobrażeń, jak pojęć. (Por. w tej kwestyi. Twardowski: Wyobrażenia i pojęcia. Lwów, 1898, str. 7 i n. § 2. Uwagi terminologiczne.) Zob. przyp. 101).
Przyczyna — Ursache. 364, 387, 408, 425. Zob. podstawa.
Przyjęcie — Annahme, Voraussetzung. 409. Założenie.
Przypadłość — Accidenz. 364. Zob. akcydens.
Przypuszczenie — Voraussetzung. 425, 428.
R.
Racya — Erkenntnisgrund. 407. Zob. następstwo, podstawa poznania.
Realna (rzeczowa) podstawa — Realgrund. 388, 401. Zob. podstawa, zob. rzeczowy.
Regressus — cofanie się. 404, 406.
Regressus in infinitum — Zob. przyp. 96.
Równomierny — kommensurabel. 416.
Rozbieżność — das Auseinandertreten. 417.
Rozpatrzenie (czegoś) — Einsicht (in Etwas). 437.
Różnica — Unterschied, 365, 408, 427, 435, 451.
Różność — Verschiedenheit. Zob. odrębny, 365, 408, 427, 435, 451.
 Trzymam się tutaj całkiem trafnego i naturalnego rozróżnienia tych dwóch wyrazów, podanego przez Meinonga. różnica odnosi się tylko do różności, wyrażonej algebraicznie, zaś różność obejmuje wszelką odrębność, w przeciwstawieniu do podobieństwa.
Różnorodny — heterogen. 349, 450. Przeciw.: jednorodny.
Rozsądek — Vernunft. 365, 400, 403, 404, 412. Zob. rozum.
Rozsądek bezwładny — faule Vernunft.
Rozstrzygnięcie — Entscheidung, Entschluss. Zob. postanowienie.
Rozum — Verstand. 400, 403, 405, 424.
Rozum czysty — reiner Verstand. 403, 424.
Rozum praktyczny — praktische Vernunft (u Kanta). 449.
Rozumowy — rationell. 424. W złożeniach: Verstandes-, n. p. Verstandeserkenntnis. Zob. poznanie.
Rozumieć — verstehen, 431.
 Schopenhauer, w przeciwstawieniu do Kanta, rozumie przez „Vernunft“ (które wyprowadza z „vernehmen“) — rozsądek (roz-sądzać), którego czynnością (jedyną) jest tworzenie pojęć (Św. j. w. i p. I. § 8), a przez „Verstand“ — rozum, którego czynnością (jedyną) jest bezpośrednie poznawanie przyczyny i skutku. (l. c.) Zob. przyp. 97.)
Rozwaga — Deliberation, Einsicht. 354. Besonnenheit. 422; zob. pogląd, rozważanie, zdolność.
 Niemieckie „Einsicht“ musiałem tłumaczyć rozmaicie, stosownie do związku.
Rozważanie — Einsicht, Ansicht. 366. Betrachtung. 441, 447. Zob. rozwaga.
Rzecz sama w sobie — Ding-an-sich. 412, 450, 474. — Rzecz tak, jak istnieje w swojej prawłasnej istotności, niezależnie od ujęcia przez poznającą świadomość. Zasadnicze określenie tego pojęcia podał Kant, (Noumenon jako pojęcie graniczne), a Schopenhauer opiera się na niem; ale przypisuje sobie zasługę, że pierwszy wskazał, czem jest ta „rzecz w sobie“: — jest ona wolą. Zob. wstęp. Zob. zjawisko.
Rzeczowa podstawa — Realgrund, 388, 401. Zob. podstawa rzeczowa.
Rzeczowe wytłumaczenie — Realerklärung. 387.
Rzeczywisty — wirklich, 441. Tatsächlich.
Rzeczywisty stan rzeczy — Tatbestand, 403.
S. Ś.
Sąd — Urteil. Beurteilung. 351. Zob. ocena (ocenienie).
Sądzenie — das Urteilen. Zob. zdolność.
Samodzielność — Spontaneität. 450. (Spontaniczność).
Samowładność — Eigenmächtigkeit.
Samowola — Willkür. 460.
Samowolny — eigenwillig, willkürlich. 384, 386, 444, 460. Zob. dowolny, własnowolny.
Ścisłość — Strenge. 421. Zob. niezłomność.
Sens — Sinn, Bedeutung. 394, 441. Zob. duch, 442. nonsens, znaczenie.
Siła — Kraft, Vermögen.
Siła sądzenia — Urteilskraft. Zob. sądzenie, zdolność.
Skłaniać — inkliniren. 384.
Skłonność — Neigung. 452. Disposition.
Skłonności wyrabiać — disponiren. 479.
Spostrzegać — wahrnehmen. 392.
Spostrzeganie, spostrzeżenie — das Wahrnehmen, die Wahrnehmung. 401, 405, 411, 461.
Spowodowanie — Bestimmung. 458. Zob. powodować, określenie.
Sprzeczność — Widerspruch, 404. Konflikt. 404, 437, 445. Zob. prawo.
Sprzeczny — widersprechend, im Widerspruch stehend. 435.
Stechiometryczny — stöchiometrisch, 426. Zob. przyp. 121.
Stopniowy — graduell, successiv. 422. Zob. sukcesywny, kolejny.
Stosunek — Verhältnis. 443. Beziehung. 392, 396, 402, 409.
Sukcesywny — successiv. 422. Zob. stopniowy, kolejny.
Świadectwo — Zeugnis, Beleg. 442, 462. Zob. dokument.
T.
Tożsamości prawo — Satz der Identität, 399.
Tożsamościowy — identisch.
Twierdzenie — Lehre. 349. Satz. 387, 440, 451. Behauptung. Zob. nauka.
U.
Uchwytny — palpabel (z francuzkiego), 416.
Uczucie — Gefühl, Affekt. 391, 401, 479.
Uczynić koniecznem — necessiren. 476. Zob. zmusić.
Umysł — Geist. 439. Gemüt. 458.
Usprzecznienie (zasad) 404. Zob. antynomia, i przyp. 95.
Ustrój — Beschaffenheit (Gestaltung) — w znaczeniu całokształtu własności (cech). 451, 471, 473, 480.
V. W.
Warunek — Bedingung. Umstand. 393, 402, 412, 421, 425, 441, 451, 452. Także Voraussetzung. 427. Zob. okoliczność.
Wiedza — Das Wissen. 438. Wissenschaft, Erkenntnis. 461. Einsicht. 462. Leistung. 401.
Właściwość — Eigentümlichkeit, Eigenschaft. 383, 427. Bestimmung. 458, uw. Zob. własność.
Właściwy — eigentümlich. 410, 437.
Własność — Beschaffenheit. 383, 400, 427. Eigenschaft. 437. Zob. właściwość.
Własnowola — Eigenmächtigkeit. 476.
Własnowolny — eigenwillig, willkürlich, 386, 443. Zob. dowolny, samowolny.
Wola — Wille. 349, 405, 410, 427. U Schopenhauera w znaczeniu bardzo obszernem. Stąd zarzut (Wundt, Riehl i i.), że wola w jego znaczeniu przestaje być już wolą w właściwem znaczeniu tego wyrazu. Zob. wstąp.
Wolność — Freiheit. 383. Wolność, jako atrybut woli, w znaczeniu „działania ze siebie“ („a se“) — Aseität. 451. Zob. przyp. 204.
Wolność intelektualna — intellektuelle Freiheit. 385, 478. Zob. intelektualny.
Wrażenie — Empfindung. 392.
Wrażenie zmysłowe — Sinnesempfindung. 401.
Wrażenia siła — Intensität. 408. Zob. intenzywność, siła.
Wrażliwość — Empfänglichkeit für Empfindungen. Empfindlichkeit. 392, 424.
Wrażliwość na pobudki — Empfänglichkeit für Motive, 410. Zob. pobudliwość.
Wrażliwość na podniety — Empfänglichkeit für Reize, 410. Zob. podnietliwość.
Wrażliwy — empfänglich, empfindlich, sensibel. 412.
Wrodzony charakter — Zob. charakter.
Współistnienie — Zusammenbestehen. 461.
Wybór — Wahl. 399. Zob. liberum arbitrium. — Zapadnięcie wyboru.
Wyobrażenie — Anschauung. 405. — Używane przez Schopenhauera w znaczeniu ciaśniejszem: wyobrażenie nie jest u niego nigdy jednoznaczne z „Vorstellung.“ Wyobrażeniu (przedstawieniu wyobrażeniowemu, konkretnemu) przeciwstawia abstrakcyjne myślenie za pomocą pojęć. 480. Zob. przedstawienie, wyobrażeniowy.
Wyobrażenie intelektualne — intellektuale Anschauung. 464. Zob. intelektualny. — Słowa te mają być zapewne skierowane przeciw Heglowi i znaczeniu, jakie Hegel nadaje wyobrażeniu intelektualnemu. jako „nadzmysłowemu wyobrażeniu,“ (Dzieła, T. III. str. 328 i n.). Mimo to sam Schopenhauer przypisuje wyobrażaniu intelektualność, lecz w innem znaczeniu. Zob. przyp. 97.
Wyobrażeniowy — anschaulich. 397, 401, 412, 480. Zob. wyobrażenie, przedstawienie.
Wystarczająca podstawa — zureichender Grund. Zob. podstawa.
Velleitas 421. Zob. przyp. 111 i 112.
Voluntas 421. Zob. przyp. 111 i 112.
Z.
Zapatrywanie — Meinung. 448. Stimme. 450. Ansicht. 429.
Zasada — Princip. 350, 426. Zob. podstawa. — Regel. 400, 401, 404. — Satz, Grundsatz. Zob. prawo.
Zasada doświadczenia — Erfahrungssatz 401. Zob. doświadczenie.
Zasada podstawy — Satz vom Grunde. 406, 425. Zob. podstawa.
Zdolność — Vermögen. 388. Fähigkeit. 427. Zob. siła.
Zdolność do dobra i zła — Vermögen des Guten und Bösen. 463.
Zdolność myślenia — Denkfähigkeit. Denkvermögen. 401.
Zdolność pojmowania — Fassungskraft. 451. Auffassungsvermögen. 413. Zob. pojmowanie.
Zdolność poznawcza — Erkenntnisvermögen. 389, 404, 405, 475, 477. Zob. poznawczy.
Zdolność przedstawień — Vorstellungsvermögen. 410. Zob. przedstawienie.
Zdolność przyjmowania pobudek — Empfänglichkeit für Motive. 452. Zob. pobudliwość.
Zdolność rozważania — Deliberationsfähigkeit. 415.
Zdolność sądzenia — Urteilsvermögen, Urteilskraft. 360. Zob. sądzenie, siła.
Zdolny do rozwagi — deliberationsfähig. 414.
Zjawisko — Erscheinung, Phänomen. 369, 405, 408, 412, 424, 450, 460, 461. Fenomen, w przeciwstawieniu do rzeczywistego istnienia, do rzeczy w sobie, (zob. to). Odróżnić należy zjawisko (Erscheinung) od złudzenia, pozoru (zob. to), (Schein). U Schopenhauera — jest byt zjawiskowy tylko złudzeniem. Zob. wstęp.
Zmuszać, zmusić — necessiren. 394, 454, uw. 476. Zob. koniecznem uczynić.
Znaczenie — Sinn. 445. Zob. sens, nonsens (Unsinn). Bedeutung. 394, 409, 441.








  1. ↑ Str. 531 i n. Wyd. z r. 1898, IX. tom „Historyi nowszej filozofii.“
  2. ↑ Cytuję stale według Grisebacha.






Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Adam Stögbauer.
Źródło: „https://pl.wikisource.org/w/index.php?title=O_wolności_ludzkiej_woli/Słownik_wyrazów_filozoficznych&oldid=3272510”