Onufer/I
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Onufer |
| Pochodzenie | Nowele cykl Obrazki więzienne |
| Wydawca | Gebethner i Wolff |
| Data wyd. | 1897 |
| Druk | P. Laskauer & W. Babicki |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały Onufer Całe Obrazki Całe Nowele |
| Indeks stron | |
Już miałam wychodzić, kiedy Jan Zaparty, młodszy strażnik z pierwszego piętra, wpadł do kancelaryi.
— Proszę Wielmożnego — zawołał zdyszany, robiąc «front» u proga. — Pod piątym rewolucya! Osmólec tak tłucze Onufra, że go oderwać nie można.
— Co to nie można! — krzyknął pan Nadzorca, zrywając się z fotela. — Ruszaj po Jakóba, ciemięgo, kiedy sam rady dać nie umiesz i przyprowadzić mi ich tu obu! Natychmiast! Słyszał?
— Słyszał! — odrzekł wyprostowany w kij strażnik i zniknął za progiem.
Wielmożny stał jeszcze chwilę twarzą ku drzwiom zwrócony, ze zbiegniętemi brwiami na pięknem, białem czole. Oczy mu się paliły, krew podeszła do skroni, w całej postaci znać było gniewne wzburzenie. Po chwili wszakże opanował się, odsapnął, a rzuciwszy przez zęby: «cymbał», siadł i zaczął gładzić pulchną, błyszczącą pierścieniami ręką sinawy, gładko wygolony podbródek, przygarniając bujne faworyty na prawą i na lewą stronę. Mitygował się, ale znać było, że mu to przychodzi z trudnością. Nie lubił, aby sprawy podobne wybuchały w obec trzecich osób, rzucił mi też z fotela swego kilka szybkich, ukośnych, dosyć cierpkich spojrzeń.
Tymczasem w korytarzu rozległ się odgłos ciężkich kroków, a do kancelaryi wszedł starszy strażnik Jakób, inaczej świętym Piotrem dla kluczów, któremi zwykle brząkał, zwany, popychając przed sobą drobnego, jak kogut nastroszonego więźnia, z suchą czarniawą twarzą i zuchwałemi oczyma, po których przelatywały złote i czerwone ognie. Dość było spojrzeć na niego, aby poznać, że gorący jest jeszcze od bójki, z której go wyrwano. Pięści miał zaciśnięte, na czole żyły jak postronki, kolana pod nim drżały, nozdrzami prychał, a ostre rzadkie zęby błyskały mu z pomiędzy warg, jak u brytana.
Za Jakóbem wszedł olbrzymi chłop w siwym, więziennym, szeroko na piersiach rozerwanym kubraku, z wielkim, głęboko między ramiona wciśniętym łbem golonym. Twarz miał dużą, ospowatą, mocno obrzękłą, a cała jego wielka, ciężka, skurczona w sobie postać przypominała wołu, ogłuszonego uderzeniem obucha.
Gdy wszedł — owinięte szmatami nogi zgiął w kolanach, łokcie w tył za siebie wysunął, a trzymając w obu rękach na obnażonej, rudo zarosłej piersi, swoją aresztancką czapkę bez daszka, oczy w podłogę wbił i zaczął trząść wielką, wciśniętą w kadłub głową.
Chłop był młody, trzydziestu lat może nie miał, ale zniszczony był strasznie. Żarło go coś widocznie i krew z niego ssało. A nie było to owo powolne, charakterystyczne wyniszczenie, jakiemu podlegają dawni więźniowie i recydywiści, ale jakaś nagła i niepowstrzymana ruina, od której pomimo ogromnej budowy swojej tak zetlał, że zdawało się, iż potrącony palcem padnie o ziemię i w proch się rozsypie. Twarz jego nie była ani bezmyślnie tępa, ani też ponura, ale leżała na niej jakaś niezgłębiona troska i wielki, wielki, niezwyciężony strach; a lubo obrzękła od razów, jakie jej świeżo Osmólec zadał, znać było, że wyrazu swego nie zmieniła, że go miała przedtem i mieć będzie potem, zawsze, zawsze. Zaciętości niedawnej bójki — ani śladu. Parę razy owszem spojrzał olbrzym na Osmólca tak, jakby mu był wdzięczny za to, że go przed sobą widzi. Była to szczególna postać, która mnie zaciekawiła mocno.
Konwój zamykał Zaparty, a okrągłe, silnie wytrzeszczone oczy jego świadczyły o natężeniu mózgownicy ku spełnianiu rozkazów Wielmożnego.
— Osmólec! — rzekł pan Nadzorca silnym swoim, dźwięcznie wibrującym głosem. Ty co znów? Doigrać się chcesz?
Mały czarniawy więzień wystąpił ku środkowi i odrzekł śmiało:
— A nic, proszę Wielmożnego...
Już po tym jednym ruchu i po tonie mowy poznałam, że to recydywista, stary, szczwany ćwik.
Wielmożny patrzył też na niego z pobłażaniem, jakie tu tylko dawnych i dobrze znanych aresztantów udziałem bywa.
— Jakto nic? Co tam za rewolucyę pod numerem robisz?
— Ja ta nijakiej rewolucyi nie robię, tylko mi poszło o spanie. Spać każdy musi.
Przygasł już w sobie, ale mówił jeszcze ostrym, świszczącym głosem człowieka zmęczonego bójką. Czuł też widać, że słuszność przy nim, bo patrzył bystro, wprost w twarz Wielmożnego. Wielmożny zmarszczył czoło i zwróciwszy się do strażnika, zapytał ostro:
— Zaparty! A co tam znów za nieporządki w spaniu?
Wyprostowany strażnik głębiej jeszcze brzuch wciągnął w siebie, szerokie piersi wystawił, but do buta przystosował, przełknął ślinę i szybko mrugając wytrzeszczonemi oczami, rzekł:
— Nie pokazało się tam żadnego nieporządku, wielmożny panie!
— Nie pokazało! — powtórzył po nim zuchwale Osmólec, przekrzywiając głowę i mrużąc lewe oko. — A zkąd to pan strażnik wie, że się nie pokazało?
— Jezu! Jezu! — jęknął nagle po dwakroć Onufer i podniósł wzrok błędny przed siebie.
Nikt wszakże nie zważał na to, a Osmólec tak mówił dalej:
— Niechnoby pan strażnik choć jedną noc nocował na mojej pryczy, toby mu się zara pokazało!
Na twarzy olbrzymiego Onufra wybiła wielka męka. Głowa jego trzęsła się coraz silniej. Osmólec całkiem się tymczasem do Zapartego zwrócił.
— A ja panu strażnikowi powiem, że kiedy tutaj siedzę, to jestem «kazienny hareśtant» i wygodę swoją muszę mieć, bo tu na mnie wszystko z «kaźny» idzie! I jadło, i mundur, i spanie, i wszystko z kaźny na mnie idzie! Wie pan strażnik?
Mówił to zwrócony twarzą do strażnika, ale oczyma zuchwale ku Wielmożnemu błyskał. Tę taktykę stawiania zarzutów przez elewacyę znałam doskonale. Używali jej zazwyczaj doświadczeni więźniowie i to z powodzeniem. Jakób, stary strażnik, znał ją widać równie dobrze, gdyż obojętnie patrzył w okno, niuchając ukradkiem tabakę; ale Zapartemu złość po twarzy kipiątkiem szła. Nie patrzył on wszakże na Osmólca, tylko, jak w tuza, oczy w Wielmożnego wlepił, przekazując mu niby to wszystko, co od Osmólca usłyszał. Wielmożny głęboko zasunięty w fotel, brwi miał lekko zbiegnięte i palcami podług zwyczaju po stole bębnił; piękne jego oczy podnosiły się przytem i spuszczały długiem, powłóczystem spojrzeniem. Zdawać się mogło, iż wywodów Osmólca przez roztargnienie tylko słucha, a myśl ma zajętą innemi, stokroć ważniejszemi sprawami.
I ta kancelaryjna taktyka obcą mi nie była. Wyznać nawet muszę, że przynosiła ona pewne, dość znaczne korzyści, a mianowicie: pozwalała wyświetlić się sprawie bez nakładu osobistego badania, pomiędzy możliwemi zarzutami, możliwość zaś taką zawsze przewidywać należało, a władzą stawiała mur ochronny, niejednokrotnie dla powagi tejże władzy konieczny; wreszcie bagatelizowało, że tak powiem, sprawę samą w oczach osób trzecich, wypadkowemi i niepożądanemi świadkami jej będących.
Najkomiczniejszem było to, że każdy z aktorów tego przedstawienia znał doskonale role wszystkich innych i że pomimo to sztuka ta odgrywała się z całą powagą, należną wielkiemu zielonemu stołowi, urzędowo żółtym ścianom, zapylonym stosom papierów, oraz innym akcesoryom biurowym.
— A po drugie — mówił dalej Osmólec — człowiek trzeci raz już tu, chwalić Boga, siedzi, to wie co do czego jest przynależące. Co złodziejstwo, to złodziejstwo, a co zbójnictwo, to zbójnictwo! W jednym insza polityka, a w drugiem insza polityka. «Kużdy» ma swój hunor! I pan strażnik ma swój hunor, i Wielmożny Nadzorca ma swój hunor, i ja mam swój hunor. Kiedym ukradł, tom ukradł, to swoja rzecz, to mi nie pierwsze! A z takim zbójem świętokrzyzkim graniczyć mi nie potrza! Pan strażnik dobrze wtedy na trzeci bok się wywróci, kiedy Onufer, jak zapomniały po nocach się ciska, żeby jego choroba utłukła! Onegdaj ato świecę szewcom od łojenia porwał i jak gromnicę przy pryczy palił. Jeszcze kiedy całe «posiedzenie» het precz z dymem puści!
Zmarszczył się Wielmożny, głowę uniósł nieco i z pod brwi nasuniętych gniewnie na Zapartego spojrzał. Strażnik stał wyprostowany i również w twarz Wielmożnego patrzył. Co do starego Jakóba, ten z wielką uwagą obserwował szmat pajęczyny wiszącej nad piecem i dwa palce w tabakierce trzymał. Była to sytuacya nieocenionego komizmu pełna.
— A dziś — mówił Osmólec, obtarłszy usta wierzchem ręki — to tak jęczał bez caluśką noc, jakby jego kto rżnął! Niestrzymane rzeczy! Człowiek jak się układzie, toby i spał, bo ma ze wszystkiem czyste sumienie; a taki «duszegub» i «dysperak» to i sam nie śpi i drugiemu nie da! Ino światło zgaśnie, zara stęka, że coś przed nim stoi. A ja co temu winien, że co przed nim stoi? Ja za nim pałki nie nosił! Człowiek — chwalić Boga — swój wyrok ma, i za swój siedzi, a do inszych to mu ta nic! Żebym ja miał nad każdym zbójnikiem stękać, tobym się dawno rozpukł!
— Jezu! O Jezu! — głucho znów jęknął Onufer, ale nikt nie zważał na to.
Osmólec zaś tak rzecz swoją kończył:
— A pan strażnik kiedy taki mądry, to niech Onufra na osóbek wytraszportuje, to pod numerem nijakiej rewolucyi nie będzie! Bo tam same porządne ludzie siedzą i już! Wie pan strażnik?
Nastawił się i aż w biodrach przysiadł. Przechodziło to widać miarę zwykłej bezczelności, bo stary Jakób splunął w bok i z szelestem ślinę butem zatarł.
— No, no! — zawołał, marszcząc czoło pan Nadzorca. — Nie bądź taki rezolutny! To ty nie wiesz, że za bijatyki ciemna? Jeśli ci się krzywda dzieje, to masz kancelaryę! Masz mnie! A samemu sobie sprawiedliwości robić tu nie wolno!
Osmólec rzucił z podełba na Wielmożnego szybkie, zadziwione spojrzenie. Tego tonu nie spodziewał się widać. Nie brał widocznie w rachubę mojej obecności. Po twarzy jego przemknęło najpierw zaniepokojenie, a po tem szybka decyzya. Podszedł do fotela i uścisnął Wielmożnego za kolana.
— A cóż to wielmożny pan — mówił wzruszonym głosem — mało się nad nami naturbuje, namęczy, żebym ja za lada głupością do kancelaryi latał i wielmożnego pana fatygował? A czy mi to wielmożnego pana zdrowie nie miłe, albo co? A toby mnie Pan Bóg za to ciężko skarał! Toć wielmożny pan nademną ojciec i opiekun najkochańszy! Żeby nie wielmożny pan, toby ja był ze wszystkiem sierota!...
Tu nos w palce wytarł i chlipać począł. Zapatrzył się na niego Jakób, a tak był przejęty mistrzowskiem wykonaniem tej sceny, że tabakę w palcach trzymając, nie niósł jej do nosa.
— Ani ja ojca, ani ja matki, ani żadnego przyjacielstwa! — chlipał Osmólec. — Hu! hu! hu!.. Bóg tylko jeden nademną na niebie, a drugi wielmożny pan na ziemi, hu!... hu!... Niech ta dziesięć razy bez dzień na mnie strażnik skarży, hu! hu! hu!.. A ja ojca swego i wielmożnego opiekuna i dobrodzieja swego nie będę o ladaco turbował, hu! hu! Ja wielmożnego pana tak kocham, jak to dziecko matkę!... hu! hu! hu!.. Bo mi wielmożny pan za matkę stoi i za wszystkie majętności! Hu... Hu...
Mówił szybko, płaczliwym głosem, z podełba tylko zerkając, jak mu się ta sztuka udaje.
— Dosyć! Dosyć już! — przerwał pan Nadzorca z ojcowską surowością w głosie.
Osmólec jednak chlipać nie ustawał.
— Wielmożny pan mnie słuchać nie chce, hu... hu... hu... hu!... A jabym wielmożnemu panu nóżki umył i brud wypił, hu! hu!... Jak ja ztąd wyszedł na jesień hu! hu! hu!... tom sobie rady nie mógł dać bez wielmożnego pana! Żeby mi srebro, złoto dawali, żebym w aksamitach chodził, tobym bez wielmożnego pana żadnego wskórania nie miał!.. Hu! hu! hu! hu!... Dopiero, jakem się tu powrócił, a wielmożnego pana zobaczył, hu! hu!... to mi tak było, jakbym się na świat drugi raz narodził... hu!... hu!... hu!... A wielmożny pan za moje kochanie... hu! hu! hu!...
Aż mnie dziw brał, że pan Nadzorca tak długo Osmólcowi gadać pozwolił; ale przypomniałam sobie, że sam krasomówca, w bystrej mowie się kochał i obrotnego języka rad słuchał.
Tymczasem Osmólec plackiem na podłogę padł i bóty Wielmożnego całował, chlipiąc głośno.
— No, no! Bez tych czułości! — rzekł miększym już głosem pan Nadzorca.
— Ostatni raz ci daruję, pamiętaj! Jak tobie nie wstyd nawet, takiemu staremu, porządnemu aresztantowi, co już trzeci raz tu siedzi i przykładem dla innych być powinien, za łby się z frajerami wodzić! Nie spodziewałem się tego po tobie! Zawsze cię do porządnych ludzi liczyłem, a ty mi taki zawód, taki wstyd robisz! Pfe! Martwisz mnie!
— Hu! hu! hu!.. — beczał Osmólec, plackiem na podłodze leżący. — Jabym dla wielmożnego pana krwi z małego palca utoczył! Jabym wielmożnemu panu śmiertelny grzech powiedział! Ja wielmożnego pana tak kocham, że się we mnie wnętrzności od żalu pękają, jak wielmożny pan się na mnie gniewa! hu! hu! hu!..
— No, dosyć już, dosyć! — rzekł, podnosząc go łaskawie pan Nadzorca. Ruszaj pod Numer i żeby mi tam było spokojnie! Rozumiesz?
— Rozumiem, wielmożny ojcze i opiekunie najukochańszy! Rozumiem!
Podniósł się Osmólec, stęknął, pociągnął kilka razy nosem, pięścią wytarł oczy, w których jakoś łez nie było widać i ku progowi się cofnął.
Zaparty, wyprężając tymczasem kolejno wszystkie swoje muskuły, zdołał nareszcie przybrać jaknajbardziej poprawną, w stylu kancelaryjnym postawę. Istotnie, wyglądał on jak epileptyk w napadzie tężca. Oczyma już nawet nie mrugał, bo mu kołem, wpatrzone w twarz Wielmożnego stanęły.
Stary Jakób miał je za to do połowy zmrużone, jakby znudzony znanem sobie widowiskiem, usypiał; głowa mu też nieco z karku zwisła, co go czyniło podobnym do starej szkapy, która, lubo w zaprzęgu, z lada przystanku korzysta, aby łeb stary zwiesić i zdrzemnąć na chwilę. Co do pana Nadzorcy, ten był promieniejący i poglądał na mnie z pogodnym tryumfem, rad widocznie, że aresztant tyle sprytu i polityki okazał, a jego jasne, piękne oko zdawało się mówić:
— A co? Tak u nas! Szaleją poprostu za mną, ci hultaje!
A tam, u progu, z wbitemi w podłogę oczyma stał tymczasem olbrzymi Onufer, w siwym swoim rozerwanym kubraku, coraz silniej cisnąc czapkę do szerokiej, obnażonej piersi. Tego, co się dokoła niego w kancelaryi działo, zdawał się nie widzieć i nie słyszeć wcale: głową tylko na obie strony chwiał i brwi na zżółkłem i zoranem przedwcześnie czole wysoko podnosił, jakby się dziwił czemuś i czemś przerażał w sobie. Poczem znów nagle trząść się zaczynał i stękał, jak ciężko chory człowiek.
Osmólec, przechodząc koło niego, rękę w kułak ścisnął i wysuniętym knykciem wielkiego palca w biodro go pchnął. Wielki Onufer ocknął się i spojrzał na niego zmąconym wzrokiem; na jego twarz śmiertelnie stroskaną nie wybił się najmniejszy ślad niechęci. Poczem zaraz oczy wbił w ziemię i brwi nad czołem z niezmiernem zadziwieniem podniósł.
— A cóż ty tam! Nie ruszysz się? — przemówił po małej pauzie pan Nadzorca. W ziemię wrosłeś, czy co?
Szturchnął go ponownie Osmólec.
— Dalej go! Będziesz ta jak drąg stał, kiedy nasz wielmożny ojciec i opiekun najukochańszy do ciebie gada? A padnij że do nóg pańskich! A podziękuj że wielmożnemu panu!
Ale Onufer, zamiast ku fotelowi podejść, jak stał tak na kolana u drzwi runął, a podniósłszy obie ręce trząść niemi zaczął, wołając zdławionym głosem:
— Ani drgnął! Ani zipnął, chudziaszek! Inom go raz... i ani drgnął! Ani tchu nie puścił! O Jezu! Jezu! Jezu!..
Rękami nad głową spłasnął, palce splótł i czołem o podłogę z głuchym łoskotem uderzył, a ogromny, do ryku podobny jęk, wstrząsnął żółtemi ścianami kancelaryi. Pan nadzorca cofnął się od stołu z fotelem, chociaż go prawie cała długość pokoju od Onufra dzieliła i przybladł nerwowo. Był wrażliwy i nie lubił scen, przechodzących miarę zwykłego, łagodnie roztkliwionego liryzmu.
Widząc to, Osmólec znów kilka kroków ku środkowi postąpił i pochylając się z miną zaufańca, rzekł:
— I nie bydlę to, proszę Wielmożnego? I to tak bez caluśkie noce idzie! Świętemuby cierpliwości brakło!
— Ani drgnął... Ani zipnął!.. Jak ten ptak... Jak ten ptak... głuchym, zduszonym rykiem powtarzał Onufer. — O moje dziecko, moje dziecko! O Jezu! Jezu! Jezu!
Twarz pana nadzorcy zachodziła złowrogim cieniem. Palce jego coraz szybciej po poręczy fotela bębniły, a brwi zbiegły mu się nad gniewnemi oczyma, groźne i drgające.
Chwilę trwało milczenie.
Zaparty, który przy runięciu Onufra na kolana wyszedł był nieco z «frontu», znów się wyprężył do niemożliwości, a stary Jakób szyję z niebieskiej obwiązującej ją chustki wysunąwszy, głowę ku Wielmożnemu podniósł i nozdrza nastawił.
Tak zmyślny wyżeł patrzy w oczy panu, rychło powieką mrugnie, albo palcem ruszy.
— Do Ciemnej go! — zakomenderował Wielmożny.
W jednej chwili zerwał się Onufer na klęczki i ręce do Wielmożnego wyciągnął:
— Panie! — zawołał. — Panoczku! Panie miłosierdny! Rózgami siec każcie, język zakneblujcie, strawę odejmijcie, ręce i nogi zakujcie, ale do Ciemnej nie sadźcie! Nie sadźcie do Ciemnej, panie miłosierdny, bo on tam z każdego kątka na mnie patrzy... Panoczku miłosierdny, nie sadźcie!
Na szeroką, obrzękłą twarz jego wystąpił wyraz śmiertelnego strachu; zaciśnięte ręce trzeszczały w stawach i trzęsły się ku Wielmożnemu konwulsyjnym ruchem; oczy otwierały się coraz szerzej, głos chrypiał. Począł się wreszcie Onufer na kolanach ku fotelowi czołgać, powtarzając: «Panie miłosierdny! Panoczku miłosierdny!...»
Czołgał się powoli, ciężko, ciągnąc za sobą grube swoje, obwinięte szmatami nogi, jakby wielki, wielki ciężar.
Widok był tak straszny, że mimowoli też złożyłam ręce i pochyliłam ku nieszczęśnikowi.
A wtedy pan Nadzorca wstał i rzekł suchym głosem:
— Na dwadzieścia cztery godzin!
Zakotłowało się u progu, strażnicy przy pomocy Osmólca chwycili olbrzymiego chłopa, pchnęli go, poczem drzwi się zamknęły, a ciężkie kroki oddalających się cichły stopniowo w długim korytarzu więziennym.
