[251]KSIĘGA SIÓDMA. [253]RADA.
TREŚĆ.
Zbawienne rady Bartka, zwanego Prusak. — Głos żołnierski Maćka Chrzciciela. — Głos polityczny pana Buchmana. — Jankiel radzi ku zgodzie, którą Scyzoryk rozcina. — Rzecz Gerwazego, z której okazują się wielkie skutki wymowy sejmowej. — Protestacja starego Maćka. — Nagłe przybycie posiłków wojennych zrywa naradę. — Hejże na Soplice!
Z kolei Bartek poseł rzecz swą wyprowadzał.
Ten, że często na strugach[1] do Królewca chadzał,
Nazwany był Prusakiem od swych spółrodaków
Przez żart, bo nienawidził okropnie Prusaków,
5
Choć lubił o nich gadać. Człek podeszły w lata,
W podróżach swych dalekich wiele zwiedził świata,
Gazet pilny czytelnik, polityki świadom,
Mógł więc niemało światła udzielić obradom.
Ten rzecz tak kończył:
„Nie jest to, Panie Macieju,
10
Bracie mój, a nas wszystkich Ojcze Dobrodzieju,
Nie jest to marna pomoc. Jabym na Francuzów
Spuścił się w czasie wojny, jak na czterech tuzów:[2]
Lud bitny, a od czasów pana Tadeusza
Kościuszki, świat takiego nie miał genijusza
15
Wojennego, jak wielki cesarz Bonaparte.
[254]
Pamiętam, kiedy przeszli Francuzi przez Wartę,
Bawiłem zagranicą wtenczas, w roku Pańskim
Tysiącznym osiemsetnym szóstym; właśnie z Gdańskiem
Handlowałem, a krewnych mam wiele w Poznańskiem.
20
Jeździłem ich odwiedzić; więc z panem Józefem
Grabowskim[3], który teraz jest rejmentu szefem,
A podówczas żył na wsi blisko Obiezierza,
Polowaliśmy sobie na małego zwierza.
Był pokój w Wielkopolszcze, jak teraz na Litwie,
25
Wtem nagle rozeszła się wieść o strasznej bitwie.
Przybiegł do nas posłaniec od pana Todwena,
Grabowski list przeczytał, krzyknął: „Jena! Jena![4]
Zbito Prusaków na łeb, na szyję, wygrana!“
Ja, z konia zsiadłszy, zaraz padłem na kolana,
30
Dziękując Panu Bogu. — Do miasta jedziemy,
Niby dla interesu, niby nic nie wiemy;
Aż tu widzimy: wszystkie landraty, hofraty,[5]
Komisarze i wszystkie podobne psubraty
Kłaniają się nam nisko; każdy drży, blednieje,
35
Jako owad prusaczy[6] gdy wrzątkiem kto zleje.
My śmiejąc się, trąc ręce, prosim uniżenie
O nowinki, pytamy, co słychać o Jenie?
Tu ich strach zdjął, dziwią się, że o klęsce owej
Już wiemy; krzyczą Niemcy: „achary Got! o wej!“[7]
40
Spuściwszy nos, do domów, z domów dalej w nogi —
[255]
O, to był rwetes! Wszystkie wielkopolskie drogi
Pełne uciekających. Niemczyska jak mrowie
Pełzną, ciągną pojazdy, które lud tam zowie
Wageny i fornalki; mężczyźni, kobiety
45
Z fajkami, z imbryczkami, wleką pudła, bety,[8]
Drapią, jak mogą. A my milczkiem wchodzim w radę:
Hejże na koń, pomieszać Niemcom rejteradę!
Nuż landratom tłuc w karki, z hofratów drzeć schaby,
A herów oficerów łowić za harcaby[9] —
50
A jenerał Dąbrowski wpada do Poznania
I cesarski przynosi rozkaz: Do powstania!
W tydzień jeden, tak lud nasz Prusaków wychłostał
I wygnał, na lekarstwo Niemcabyś nie dostał!
Gdyby się tak obrócić i gracko i raźnie,
55
I u nas w Litwie sprawić Moskwie taką łaźnię?
He, co myślisz Macieju? Jeśli z Bonapartem
Moskwa drze koty, to on wojuje nie żartem:
Bohater pierwszy w świecie, a wojsk ma bez liku!
He, cóż myślisz, Macieju, nasz ojcze Króliku?“
60
Skończył. Czekają wszyscy Macieja wyroku.
Maciej głowy nie ruszył, ani podniósł wzroku,
Tylko ręką kilkakroć uderzył po boku,
Jak gdyby szabli szukał. (Od zaboru kraju
Szabli nie nosił, przecież z dawnego zwyczaju,
65
Na wspomnienie Moskala, zawsze rękę zwracał
Na lewy bok, zapewne Rózeczki swej macał;
I stąd był nazywany powszechnie Zabokiem).
Już wzniósł głowę, słuchając w milczeniu głębokiem.
Maciej oczekiwanie powszechne omylił,
70
Nachmurzył brwi i znowu głowę na pierś schylił.
[256]
Nakoniec odezwał się, zwolna każde słowo
Wymawiając z przyciskiem, a w takt kiwał głową:
„Cicho! skądże ta cała nowina pochodzi?
Jak daleko Francuzi? kto nimi dowodzi?
75
Czy już wojnę zaczęli z Moskwą? gdzie i o co?
Którędy mają ciągnąć? z jaką idą mocą?
Wiele piechoty, jazdy? Kto wie, niechaj gada!“
Milczała patrząc na się kolejno gromada.
„Radziłbym — rzecze Prusak — czekać bernardyna
80
Robaka, bo od niego pochodzi nowina;
Tymczasem posłać pewnych szpiegów nad granicę
I pocichu uzbrajać całą okolicę,
A tymczasem ostrożnie całą rzecz prowadzić,
Aby Moskalom naszych zamiarów nie zdradzić“.
85
„He! czekać? szczekać? zwlekać?“ przerwał Maciej drugi,
Ochrzczony Kropicielem od wielkiej maczugi,[10]
Którą zwał Kropidełkiem. Miał ją dziś przy sobie,
Stanął za nią, na gałce zwiesił ręce obie,
Na ręku oparł brodę, krzycząc: „Czekać! zwlekać!
90
Sejmikować! Hem, trem, brem, a potem uciekać!
Ja w Prusach nie bywałem; rozum królewiecki
Dobry dla Prus, a u mnie jest rozum szlachecki.
To wiem, że kto chce bić się, niech kropidło chwyta;
Kto umierać, ten księdza niech woła, i kwita!
[257]
95
Ja chcę żyć, bić! Bernardyn po co? czy my żaki?
Co mi tam Robak! otóż my będziem robaki,
I dalej Moskwę toczyć! Trem, bdrem, szpiegi, wzwiady,
Wiecie wy, co to znaczy? — Oto, że wy dziady,
Niedołęgi! He, Bracia! to wyżla rzecz tropić,
100
Bernardyńska kwestować, a moja rzecz: kropić,
Kropić, kropić i kwita!“ — Tu maczugę głasnął,
Za nim cały tłum szlachty: „Kropić! kropić!“ wrzasnął.
Poparł stronę Chrzciciela Bartek, zwan Brzytewka,
Od szabli cienkiej, tudzież Maciej, zwan Konewka,
105
Od sztućca, który naszał, z gardłem tak szerokiem,
Że zeń, jak z konwi, tuzin kulek lał potokiem.
Oba krzyczeli: „Wiwat Chrzciciel z Kropidełkiem!“
Prusak chciał mówić, ale zgłuszono go zgiełkiem
I śmiechem. „Precz — wołano — precz Prusaki, tchórze!
110
Kto tchórz, niech w bernardyńskim chowa się kapturze!“
Wtem znowu głowę zwolna podniósł Maciej stary,
I zaczęły cokolwiek uciszać się gwary:
„Nie drwijcie — rzekł — z Robaka; znam go, to ćwik klecha,
Ten robaczek większego od was zgryzł orzecha.
115
Raz go tylko widziałem: ledwiem okiem rzucił,
Poznałem, co za ptaszek; ksiądz oczy odwrócił,
Lękając się, żebym go nie zaczął spowiadać,
Ale to rzecz nie moja, wiele o tem gadać!
On tu nie przyjdzie, próżno wzywać bernardyna.
120
Jeśli od niego wyszła ta cała nowina,
To kto wie, w jakim celu: bo to bies księżyna!
[258]
Jeśli prócz tej nowiny nic więcej nie wiecie,
Więc pocoście tu przyszli? i czego wy chcecie?“
„Wojny!“ — krzyknęli. „Jakiej?“ — spytał. Zawołali:
125
„Wojny z Moskalem! bić się! Hajże, na Moskali!“
Prusak wciąż wolał, a głos coraz wyżej wznosił;
Aż posłuchanie częścią ukłonem wyprosił,
Częścią zdobył swą mową krzykliwą i cienką.
„I ja chcę bić się — wołał tłukąc się w pierś ręką —
130
Choć Kropidła nie noszę, drągiem od wiciny
Sprawiłem raz Prusakom czterem dobre chrzciny,
Którzy mię po pjanemu chcieli w Preglu topić“.[11]
„Toś zuch, Bartku — rzekł Chrzciciel — dobrze! kropić, kropić!“
„Ależ, najsłodszy Jezu! trzeba pierwej wiedzieć,
135
Z kim wojna? o co? trzeba to światu powiedzieć,
— Wołał Prusak — bo jakże lud ruszy za nami?
Gdzie pójdzie, kiedy, gdzie iść, my nie wiemy sami?
Bracia Szlachta! Panowie! potrzeba rozsądku!
Dobrodzieje, potrzeba ładu i porządku!
140
Chcecie wojny: więc zróbmy konfederacyją,
Obmyślmy, gdzie zawiązać i pod laską czyją?
Tak było w Wielkopolszcze: widzim rejteradę
Niemiecką, cóż my robim? wchodzim tajnie w radę,
Uzbrajamy i szlachtę i włościan gromadę;
145
Gotowi, Dąbrowskiego czekamy rozkazu,
Nakoniec, hajże na koń! powstajem odrazu!“
[259]
„Proszę o głos!“ — zawołał pan komisarz z Klecka,[12]
Człowiek młody, przystojny, ubrany z niemiecka.
Zwał się Buchman, lecz Polak był, w Polszczę się rodził;
150
Nie wiedzieć pewnie, czyli ze szlachty pochodził,
Lecz o to nie pytano, i wszyscy Buchmana
Szacowali, iż służył u wielkiego pana,
Był dobry patryjota, i pełen nauki,
Z ksiąg obcych wyuczył się gospodarstwa sztuki,
155
I dóbr administracją prowadził porządnie;
O polityce także wnioskował rozsądnie,
Pięknie pisać i gładko umiał się wysławiać.
Zatem umilkli wszyscy, kiedy jął rozprawiać:
„Proszę o głos!“, powtórzył, podwakroć odchrząknął,
160
Ukłonił się i usty dźwięcznemi tak brząknął:
„Preopinanci moi w swych głosach wymownych[13]
Dotknęli wszystkich punktów stanowczych i głownych,
Dyskusyją na wyższe wznieśli stanowisko;
Mnie tylko pozostaje w jedno zjąć ognisko
165
Rzucone trafne myśli i rozumowania:
Mam nadzieję w ten sposób sprzeczne zgodzić zdania.
Dwie części w dyskusyi całej uważałem;
Podział już jest zrobiony, idę tym podziałem.
Naprzód: dlaczego mamy przedsiębrać powstanie?
170
W jakim duchu? to pierwsze, żywotne pytanie;
Drugie rewolucyjnej władzy się dotycze.
Podział jest trafny, tylko przewrócić go życzę.
Naprzód zacząć od władzy; skoro pojmiem władzę,
Z niej powstania istotę, duch, cel, wyprowadzę.
[260]
175
Co do władzy więc — kiedy oczyma przebiegam
Dzieje całej ludzkości, i cóż w nich spostrzegam?
Oto ród ludzki dziki, w lasach rozpierzchniony,
Skupia się, zbiera, łączy dla wspólnej obrony,
Obmyśla ją — i to jest najpierwsza obrada.
180
Potem każdy wolności własnej cząstkę składa
Dla dobra powszechnego: to pierwsza ustawa,
Z której jako ze źródła płyną wszystkie prawa.
Widzimy tedy, że rząd umową się tworzy,
Nie pochodząc, jak mylnie sądzą, z woli Bożéj.
185
Owóż rząd na kontrakcie oparłszy społecznym,[14]
Podział władzy już tylko jest skutkiem koniecznym...“
„Otóż są i kontrakty! kijowskie czy mińskie?
— Rzekł stary Maciej — owóż i rządy babińskie!
Panie Buchman, czy Bóg nam chciał cara narzucić,
190
Czy djabeł, ja z Waszecią nie będę się kłócić:
Panie Buchman, gadaj Waść jakby cara zrucić“.[15]
„Tu sęk — krzyknął Kropiciel — gdybym mógł podskoczyć
Do tronu i Kropidłem, plusk, raz cara zmoczyć,
To jużby on nie wrócił, ni kijowskim traktem,
195
Ni mińskim, ni za żadnym Buchmana kontraktem;
Aniby go wskrzesili z mocy Bożej popi,
Ni z mocy Belzebuba. Ten mi zuch, kto kropi.
[261]
Panie Buchman, Waścina rzecz bardzo wymowna,
Ale wymowa szum, drum: kropić! to rzecz głowna“.
200
„To, to, to!“ — pisnął, ręce trąc, Bartek Brzytewka,
Od Chrzciciela do Maćka biegając, jak cewka[16]
Od jednej strony krosien przerzucana w drugą:
„Tylko ty Maćku z Rózgą, ty Maćku z maczugą,
Tylko zgódźcie się, dalbóg, pobijem na druzgi[17]
205
Moskala; Brzytew idzie pod komendę[18] Rózgi“.
„Komenda — przerwał Chrzciciel — dobra ku paradzie;
U nas była komenda w kowieńskiej brygadzie
Krótka a węzłowata: Strasz, sam się nie strachaj, —
Bij, nie daj się, — postępuj często, gęsto machaj;
210
Szach, mach!“ — „To — pisnął Brzytwa — to mi regulament![19]
Poco tu pisać akta, poco psuć atrament?
Konfederacji trzeba? o to cała sprzeczka?
Jest marszałek nasz Maciej, a laska Rózeczka“.
„Niech żyje — krzyknął Chrzciciel — Kurek na kościele!“
215
Szlachta odpowiedziała: „Wiwant Kropiciele!“
Ale w kątach szmer powstał, choć w środku tłumiony,
Widać, że się rozdziela rada na dwie strony.
Buchman krzyknął: „Ja zgody nigdy nie pochwalam,
To mój system!“[20] Ktoś drugi wrzasnął: „Nie pozwalam!“
[262]
220
Inni z kątów wtórują. Nareszcie głos gruby
Ozwał się przybyłego szlachcica Skołuby:
„Cóż to Państwo Dobrzyńscy! A to co się święci?
A my czy to będziemy z pod prawa wyjęci?
Kiedy nas zapraszano z naszego zaścianku,
225
A zapraszał nas klucznik Rębajło Mopanku,
Mówiono nam, że wielkie rzeczy dziać się miały,
Że tu nie o Dobrzyńskich, lecz o powiat cały,
O całą szlachtę idzie; toż i Robak bąkał,
Choć nigdy nie dokończył i zawsze się jąkał,
230
I ciemno się tłumaczył. Wreszcie, koniec końców,
My zjechali, sąsiadów wezwali przez gońców.
Nie sami tu, Panowie Dobrzyńscy, jesteście,
Z różnych innych zaścianków jest tu nas ze dwieście;
Wszyscy więc radźmy. Jeśli potrzeba marszałka,
235
Głosujmy wszyscy; równa u każdego gałka.
Niech żyje równość!“
Zatem dwaj Terajewicze[21]
I czterej Stypułkowscy i trzej Mickiewicze
Krzyknęli: „Wiwat równość!“ — stojąc za Skołubą.
Tymczasem Buchman wołał: „Zgoda będzie zgubą!“
240
Kropiciel krzyczał: „Bez was obejdziem się sami,
Niech żyje nasz marszałek, Maciek nad Maćkami!
Hej do laski!“ Dobrzyńscy krzyczą: „Zapraszamy!“
A obca szlachta woła w głos: „Nie pozwalamy!“
Rozstrycha[22] się tłum na dwie kupy rozdzielony,
245
I kiwając głowami w dwie przeciwne strony,
Tamci: „Nie pozwalamy!“ — ci krzyczą: „Prosiemy!“
[263]
Maciek stary w pośrodku jeden siedział niemy,
I jedna głowa jego była nieruchoma.
Przeciw niemu stał Chrzciciel, zwieszony rękoma
250
Na maczudze, a głową na końcu maczugi
Wspartą kręcił, jak tykwą[23] wbitą na kij długi,
I na przemiany to wtył, to się naprzód kiwał,
I ustawicznie: „kropić, kropić!“ wykrzykiwał.
Wzdłuż izby zaś przebiegał Brzytewka ruchawy
255
Ciągle od Kropiciela do Macieja ławy.
Konewka zaś powoli wszerz izbę przechodził
Od Dobrzyńskich do szlachty, niby to ich godził;
Jeden wciąż wołał: „Golić!“ — a drugi „Zalewać!“
Maciek milczał, lecz widno, że się zaczął gniewać.
260
Ćwierć godziny wrzał hałas, gdy nad tłum wrzeszczący,
Ze środka głów wyskoczył w górę słup błyszczący.
Był to rapier sążnistej długości, szeroki
Na całą piędź, a sieczny na obadwa boki.
Widocznie miecz teutoński[24], z norymberskiej stali
265
Ukuty; wszyscy milcząc, na broń poglądali.
Kto ją podniósł? nie widać; lecz zaraz zgadniono:
„To Scyzoryk! niech żyje Scyzoryk! — krzykniono,
Wiwat Scyzoryk, klejnot Rębajłów zaścianku!
Wiwat Rębajło, Szczerbiec, Półkozic, Mopanku!“
270
Wnet Gerwazy (to on był) przez tłum się przecisnął
Na środek izby, wkoło Scyzorykiem błysnął,
Potem, wdół chyląc ostrze na znak powitania
Przed Maćkiem, rzekł: „Rózeczce Scyzoryk się kłania.
Bracia szlachta Dobrzyńscy! Ja nie będę radził
[264]
275
Nic a nic, powiem tylko, pocom Was zgromadził:
A co robić, jak robić, decydujcie sami.
Wiecie, słuch dawno chodzi między zaściankami,
Że się na wielkie rzeczy zanosi na świecie;
Ksiądz Robak o tem gadał, wszakże wszyscy wiecie?“
280
„Wiemy!“ — krzyknęli. — „Dobrze. Owoż mądrej głowie
— Ciągnął mówca spojrzawszy bystro — dość dwie słowie,[25]
Nieprawdaż?“ — „Prawda!“ — rzekli. — „Gdy cesarz francuski
— Rzekł Klucznik — stąd przyciąga, a stamtąd car ruski:
Więc wojna; car z cesarzem, królowie z królami
285
Pójdą za łby, jak zwykle między monarchami,
A nam czy siedzieć cicho? Gdy wielki wielkiego
Będzie dusić, my duśmy mniejszych, każdy swego.
Zgóry i zdołu, wielcy wielkich, małych mali,
Jak zaczniem ciąć, tak całe szelmostwo się zwali,
290
I tak zakwitnie szczęście i Rzeczpospolita.
Nieprawdaż?“ — „Prawda — rzekli — jakby z książki czyta!“
„Prawda — powtórzył Chrzciciel — krop, a krop i kwita!“
„Ja zawsze gotów golić“, — ozwał się Brzytewka; —
„Tylko zgódźcie się — prosił uprzejmie Konewka —
295
Chrzcicielu i Macieju, pod czyją iść wodzą?“
Ale mu przerwał Buchman: „Niech się głupi godzą,
Dyskusyje publicznej sprawie nie zaszkodzą.
Proszę milczeć! Słuchamy, sprawa na tem zyska;
Pan Klucznik ją z nowego zważa stanowiska“.
[265]
300
„Owszem — zawołał Klucznik — u mnie po staremu.
O wielkich rzeczach myśleć należy wielkiemu:
Jest na to cesarz, będzie król, senat, posłowie.
Takie rzeczy, Mopanku, robią się w Krakowie,
Lub w Warszawie, nie u nas, w zaścianku, w Dobrzynie;
305
Aktów konfederackich nie piszą w kominie
Kredą, nie na wicinie, lecz na pergaminie.
Nie nam to pisać akta, ma Polska pisarzy
Koronnych i litewskich: tak robili starzy.
Moja rzecz Scyzorykiem wyrzynać“. — „Kropidłem
310
Pluskać“ — dodał Kropiciel. — „I wykalać Szydłem“ —
Krzyknął Bartek Szydełko, dobywszy swej szpadki.
„Wszystkich was, — kończył Klucznik, — biorę tu na świadki,
Czy Robak nie powiadał, że wprzód, nim przyjmiecie
W dom wasz Napoleona, trzeba wymieść śmiecie?
315
Słyszeliście to wszyscy, a czy rozumiecie?
Któż jest śmieciem powiatu? kto zdradziecko zabił
Najlepszego z Polaków? kto go okradł, zgrabił,
I jeszcze chce ostatki wydrzeć z rąk dziedzica?
Któż to? Mamże wam gadać?“ — „A jużci Soplica
320
— Przerwał Konewka — to łotr!“ — „Oj, to ciemiężyciel!“
— Pisnął Brzytewka. — „Więc go kropić!“ — dodał Chrzciciel.
„Jeśli zdrajca — rzekł Buchman — więc na szubienicę!“
„Hejże! — krzyknęli wszyscy — hajże na Soplicę!“
Lecz Prusak śmiał podjąć się Sędziego obrony,
325
I wołał z wzniesionemi ku szlachcie ramiony:
„Panowie Bracia! aj! aj! a na Boskie rany!
[266]
Co znowu? Panie Klucznik, czy Waść opętany?
Czy o tem była mowa? Że ktoś miał warjata,
Banita[26] bratem, to co? karać go za brata!
330
To mi po chrześcijańsku! Są tu w tem konszachty[27]
Hrabiego. — Żeby Sędzia był ciężki dla szlachty,
Nieprawda, dalibógże! To wy tylko sami
Pozywacie go, a on zgody szuka z wami,
Ustępuje ze swego, jeszcze grzywny[28] płaci.
335
Ma proces z Hrabią, cóż stąd? Obadwa bogaci;
Niechaj pan drze się z panem, cóż to do nas braci?
Pan Sędzia ciemiężyciel! On pierwszy zabraniał,
Ażeby się chłop przed nim do ziemi nie kłaniał,
Mówiąc, że to grzech. Nieraz u niego gromada
340
Chłopska, ja sam widziałem, do stołu z nim siada;
Płacił za włość podatki, a nie tak jest w Klecku,
Choć tam Waść, Panie Buchman, rządzisz po niemiecku.
Sędzia zdrajca! My się z nim od infimy[29] znamy:
Poczciwe było dziecko, i dziś taki samy;
345
Polskę kocha nad wszystko, polskie obyczaje
Chowa, modom moskiewskim przystępu nie daje.
Ilekroć z Prus powracam, chcąc zmyć się z niemczyzny,
Wpadam do Soplicowa, jak w centrum polszczyzny:
Tam się człowiek napije, nadysze Ojczyzny!
350
Dalbóg Dobrzyńscy! ja wasz brat, ale Sędziego
Nie pozwolę pokrzywdzić, nie będzie nic z tego.
Nie tak, Panowie Bracia, w Wielkopolszcze było:
Co za duch! co za zgoda! aż przypomnieć miło!
Nikt tam podobną fraszką nie śmiał rady mieszać!“
355
„To nie fraszka — zawołał Klucznik — łotrów wieszać!“
[267]
Szmer wzmagał się. Wtem Jankiel posłuchania prosił,
Na ławę wskoczył, stanął i nad głowy wznosił
Brodę jak wiechę, co mu aż do pasa wisi;
Prawą ręką zdjął zwolna z głowy kołpak lisi,
360
Lewą ręką jarmułkę zruszoną poprawił,
Potem lewicę za pas zatknął i tak prawił,
Kołpakiem lisim w kolej kłaniając się nisko:
„Nu, Panowie Dobrzyńscy, ja sobie żydzisko;
Mnie Sędzia ni brat, ni swat; szanuję Sopliców
365
Jak panów bardzo dobrych i moich dziedziców,
Szanuję też Dobrzyńskich Bartków i Maciejów
Jako dobrych sąsiadów, panów dobrodziejów;
A mówię tak: Jeżeli Państwo chcą gwałt zrobić
Sędziemu, to bardzo źle; możecie się pobić,
370
Zabić — a asesory? a sprawnik? a turma?[30]
Bo w wiosce u Soplicy jest żołnierzy hurma,
Wszystko jegry![31] Asesor w domu; tylko świśnie,
Tak wraz przymaszerują, stoją jak umyślnie.
A co będzie? A jeśli czekacie Francuza,
375
To Francuz jest daleko jeszcze, droga duża.
Ja Żyd, o wojnach nie wiem, a byłem w Bielicy[32]
I widziałem tam żydków od samej granicy;
Słychać, że Francuz stoi nad rzeką Łososną,[33]
A wojna jeśli będzie, to chyba aż wiosną.
380
Nu, mówię tak: czekajcie! wszak dwór Soplicowa
Nie budka kramna, co się rozbierze, w wóz schowa
I pojedzie — dwór, jak stał, do wiosny stać będzie;
A pan Sędzia to nie jest żydek na arendzie,
[268]
Nie uciecze, to jego można znaleść wiosną.
385
A teraz rozejdźcie się, a nie gadać głośno
O tem, co było, bo to gadać, to daremno!
A czyja łaska Panów Szlachty, proszę ze mną.
Moja Siora powiła małego Jankielka,
Ja dziś traktuję wszystkich, a muzyka wielka!
390
Każę przynieść kozicę, basetlę, dwie skrzypiec,
A pan Maciek Dobrodziej lubi stary lipiec
I nowego mazurka; mam nowe mazurki,
A wyuczyłem śpiewać fein moje bachurki“.
Wymowa lubionego powszechnie Jankiela
395
Trafiła do serc. Powstał krzyk, oklask wesela,
Szmer przyzwolenia nawet za domem się szerzył;
Gdy Gerwazy w Jankiela Scyzorykiem zmierzył.
Żyd skoczył, wpadł w tłum; Klucznik wołał: „Precz stąd Żydzie!
Nie tkaj palców między drzwi, nie o ciebie idzie!
400
Panie Prusak! że Waszeć sędziowską handlujesz
Parą wicin mizernych, to już zań gardłujesz?
Zapomniałeś, Mopanku, że ojciec Waszécin
Spławiał do Prus dwadzieścia Horeszkowskich wicin?
Stąd się zbogacił i on i jego rodzina,
400
Ba, nawet wszyscy, ilu was tu jest z Dobrzyna.
Bo pamiętacie starzy, słyszeliście młodzi,
Że Stolnik był was wszystkich ojciec i dobrodziéj.
Kogóż on komisarzem słał do swych dóbr pińskich?
Dobrzyńskiego! Rachmistrzów kogo miał? Dobrzyńskich!
410
Marszałkostwa, kredensu nie zwierzał nikomu,[34]
[269]
Tylko Dobrzyńskim: pełno Dobrzyńskich miał w domu!
On forytował[35] wasze w trybunałach sprawy,
On wyrabiał u króla dla was chleb łaskawy,
Dzieci wasze kopami pomieszczał w konwikcie
415
Pijarskim[36] na swym koszcie, odzieży i wikcie;
Dorosłych promowował[37] także swym nakładem:
A dlaczego to robił? że wam był sąsiadem!
Dziś Soplica kopcami tyka waszych granic,
Cóż kiedy wam dobrego zrobił on?“ —
„Nic a nic!
420
— Przerwał Konewka — bo to wyrosło z szlachciury!
A jak dmie się, phu, phu, phu, jak nos drze dogóry!
Pamiętacie, prosiłem na córki wesele;
Poję, nie chce pić, mówi: „Nie piję tak wiele,
Jak wy szlachta; wy szlachta ciągniecie jak bąki!“
425
Ot, magnat! delikacik z marymonckiej mąki![38]
Nie pił; leliśmy w gardło, krzyczał: „Gwałt się dzieje!“
Czekaj-no, niech-no ja mu z Konewki naleję“.
„Filut[39] — zawołał Chrzciciel — oj, i ja go kropnę
Za swoje. Mój syn, było to dziecko roztropne,
430
Teraz tak zgłupiał, że go nazywają Sakiem,[40]
A z przyczyny Sędziego został głupcem takim.
Mówiłem: „Poco tobie leźć do Soplicowa?
[270]
Jeżeli cię tam złowię, niech cię Bóg uchowa!“
On znowu smyk do Zosi, dybie przez konopie;
435
Złowiłem go, a zatem za uszy i kropię;
A on beczy i beczy jak maleńkie chłopię:
„Ojcze, choć zabij, muszę tam iść“, a wciąż szlocha —
„Co tobie“? a on mówi, że tę Zosię kocha!
Chciałby popatrzyć na nią! Żal mi nieboraka,
440
Mówię Sędziemu: „Sędzio, daj Zosię dla Saka“.
On mówi: „jeszcze mała, czekaj ze trzy lata,
Jak sama zechce“. Łotr! łże, już ją komuś swata.
Słyszałem, już ja się tam na wesele wkręcę,
Ja im łoże małżeńskie Kropidłem poświęcę“.
445
„I taki łotr — zawołał Klucznik — ma panować?
I dawnych panów, lepszych od siebie rujnować?
A Horeszków i pamięć i imię zaginie!
Gdzież jest wdzięczność na świecie? — Niema jej w Dobrzynie!
Bracia! chcecie bój z ruskim wieść imperatorem,
450
A boicie się wojny z Soplicowskim dworem?
Strach wam turmy! Czyż to ja wzywam na rozboje?
Broń Boże! Szlachta Bracia! ja przy prawie stoję.
Wszak Hrabia wygrał, zyskał dekretów niemało;
Tylko je egzekwować![41] Tak dawniej bywało:
455
Trybunał pisał dekret, szlachta wypełniała,
A szczególniej Dobrzyńscy, i stąd wasza chwała
Urosła w Litwie! Wszakże to Dobrzyńscy sami
Bili się na zajaździe Myskim[42] z Moskalami,
Których przywiódł jenerał ruski Wojniłowicz,
460
I łotr, przyjaciel jego, pan Wołk z Łogomowicz.[43]
[271]
Pamiętacie, jak Wołka wzięliśmy w niewolę,
Jak chcieliśmy go wieszać na belce w stodole,
Iż był tyran dla chłopstwa a sługa Moskali;
Ale się chłopi głupi nad nim zlitowali!
465
(Upiec go muszę kiedyś na tym Scyzoryku).
Nie wspomnę innych wielkich zajazdów bez liku,
Z których wyszliśmy zawsze, jak szlachcie przystało,
I z zyskiem i aplauzem[44] powszechnym i z chwałą!
Pocóż o tem wspominać? Dziś darmo pan Hrabia,
470
Sąsiad wasz, sprawę toczy, dekrety wyrabia,
Już nikt z was pomóc nie chce biednemu sierocie!
Dziedzic Stolnika tego, który żywił krocie,
Dziś nie ma przyjaciela, oprócz mnie, Klucznika,
I ot, tego wiernego mego Scyzoryka!“
475
„I Kropidła — rzekł Chrzciciel — Gdzie ty, Gerwazeńku,
Tam i ja, póki ręka, póki plusk plask w ręku.
Co dwaj, to dwaj! Dalibóg, mój Gerwazy! ty miecz,
Ja mam kropidło; dalbóg! ja kropię a ty siecz,
I tak szach mach, plusk i plask; oni niech gawędzą!“
480
„Toć i Bartka — rzekł Brzytwa — Bracia nie odpędzą;
Już co wy namydlicie, to ja wszystko zgolę“.
— „I ja — przydał Konewka — z wami ruszyć wolę,
Gdy ich nie można zgodzić na obiór marszałka;
Co mi tam głosy, gałki! U mnie insza gałka:
485
(Tu wydobył z kieszeni garść kul, dzwonił niemi)
Ot gałki! — krzyknął — w Sędzię gałkami wszystkiemi!“
— „Do was — wołał Skołuba — do was się łączymy!“
[272]
— „Gdzie wy — krzyknęła szlachta — gdzie wy, to tam i my!
Niech żyją Horeszkowie! wiwant Półkozice!
490
Wiwat Klucznik Rębajło! Hajże na Soplicę!“
I tak wszystkich pociągnął wymowny Gerwazy,
Bo wszyscy ku Sędziemu mieli swe urazy,
Jak zwyczajnie w sąsiedztwie, to o szkodę skargi,
To o wyręby,[45] to o granice zatargi.
495
Jednych gniew, drugich tylko poburzała zawiść
Bogactw Sędziego — wszystkich zgodziła nienawiść.
Cisną się do Klucznika, podnoszą dogóry
Szable, pałki —
Aż Maciek, dotychczas ponury,
Nieruchomy, wstał z ławy i wolnemi kroki
500
Wyszedł na środek izby, i podparł się w boki;
I spojrzawszy przed siebie i kiwając głową,
Zabrał głos, wymawiając zwolna każde słowo,
Z przestankiem i przyciskiem: „A głupi! a głupi!
A głupi wy! Na kim się mleło,[46] na was skrupi!
505
To, póki o wskrzeszeniu Polski była rada,
O dobru pospolitem, głupi, u was zwada?
Nie można było, głupi, ani się rozmowić,
Głupi, ani porządku, ani postanowić
Wodza nad wami, głupi! A niech-no kto podda
510
Osobiste urazy, głupi, u was zgoda!
Precz stąd! Bo jakem Maciek, was, do milijonów
Kroćset kroci tysięcy fur, beczek, furgonów
Djabłów!!!...“
Ucichli wszyscy, jak rażeni gromem;
Ale razem straszliwy powstał krzyk za domem:
[273]
515
„Wiwat Hrabia!“ On wjeżdżał na folwark Maciejów,
Sam zbrojny, za nim zbrojnych dziesięciu dżokejów.
Hrabia siedział na dzielnym koniu, w czarnym stroju;
Na sukni orzechowy płaszcz włoskiego kroju,
Szeroki, bez rękawów, jak wielka opona,
520
Spięty klamrą u szyi, spadał przez ramiona;
Kapelusz miał okrągły z piórem, w ręku szpadę.
Okręcił się i szpadą powitał gromadę.
„Wiwat Hrabia! — krzyknęli — z nim żyć i umierać!“
Szlachta zaczęła z chaty przez okna wyzierać
525
I za Klucznikiem co raz ku drzwiom się napierać.
Klucznik wyszedł, a za nim tłum przeze drzwi runął,
Maciek resztę wypędził, drzwi zamknął, zasunął,
I przez okno wyjrzawszy, raz jeszcze rzekł: „Głupi!“
A tymczasem się szlachta do Hrabiego kupi.
530
Idą w karczmę. Gerwazy wspomniał dawne czasy,
Kazał sobie trzy podać od kontuszów pasy,
Na nich ze sklepu karczmy beczki wydobywa
Trzy: jedną miodu, drugą wódki, trzecią piwa.
Wyjął goździe, wnet z szumem trysnęły trzy strugi,
535
Jeden biały jak srebro, krwawnikowy drugi,
Trzeci żółty; troistą grają w górze tęczą,
A spadając w sto kubków, we sto szklanek brzęczą.
Wre szlachta. Tamci piją, ci Hrabiemu życzą
Lat setnych, wszyscy, „Hajże na Soplice!“ krzyczą.
540
Jankiel wymknął się milczkiem, oklep; Prusak rownie,
Niesłuchany, choć jeszcze rozprawiał wymownie,
Chciał zmykać, szlachta w pogoń, wołając, że zdradził.
Mickiewicz stał zdaleka, ni krzyczał, ni radził,
[274]
Ale z miny poznano, że coś złego knuje,
545
Więc do kordów, i hajże! On się rejteruje,
Odcina się, już ranny, przyparty do płotów,
Gdy mu skoczył na odsiecz Zan i trzech Czeczotów.[47]
Zaczem rozjęto[48] szlachtę, ale w tym rozruchu,
Dwóch było ciętych w ręce, ktoś dostał po uchu.
550
Reszta wsiadała na koń. —
Hrabia i Gerwazy
Porządkują, rozdają oręże, rozkazy.
Wkońcu wszyscy przez długą zaścianku ulicę
Puścili się wcwał, krzycząc: „Hajże na Soplice!“
|
