Jaryna/I
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Jaryna |
| Podtytuł | Ostapa Bondarczuka część 2ga |
| Wydawca | Księgarnia Gubrynowicza i Schmidta |
| Data wyd. | 1875 |
| Druk | Kornel Piller |
| Miejsce wyd. | Lwów |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
Piękny był wieczór wiosenny! wiosna u nas zawsze piękna i w żadnym kraju tak miłą i tak wdzięczną być nie może. Gdzieindziej zima nie tak sroga, jesień nie tak smutna i rozbudzenie ziemi do nowego życia przychodzi powolniej, nieznacznie, a ludzie nie widzą go prawie, nie mogą poczuć silnie. U nas cudny widok wiosny odsłania się jakby skinieniem czarodziejskiej laski: dziś płyną z gór strumienie, już trawka zazieleniała nad ciepłemi źródliskami, jutro ruszyły się ziółka na polach, krzewy wzbierają na pączki, oto już wierzby się złocą; brzozy rozczesują warkocze i dęby poważne okrywają się liśćmi, których barwa z daleka widoczna, cechuje pana lasów. Człowiek choć przywykły do tego widowiska, musi uczuć bicie serca gdy mu ta młodość świata, własną jego przypomni; musi spiesząc do pracy przypatrzeć się zbliska, rozwinieniu życia we wszystkiem co go otacza i w tajemniczym związku z naturą odmłodnieć, orzeźwieć na chwilę. Nigdzie zdaje się nie ma takiej wiosny jak u nas, tak wonnej, tak barwnej, tak dźwięcznej i wesołej, tak do serca przemawiającej; może też taką się nam wydaje, bo jej często tak długo z za śniegów wyglądamy, oczekujem... Cóż dopiero ta wiosna, gdy się ujrzym, w miejscu pięknem z siebie, w oczach swych z obumarłego skeletu przeistaczającem się w obrazek życia pełen? Jakżebyś nie uśmiechnął się, nie zadumał, patrząc jak nagle suche bezkształtne drzewa oblekają sukienki zielone, jak pod nogami twemi czarna ziemia się mai, z niedostrzeżonych korzonków wystrzelają kwiatki, z niedojrzanych pyłków wyrastają liście; jak powietrze zaludnia się ptastwem gwarliwem, wody nieme i zastygłe, rozpływają w mrukliwe i błyskotne fale; — jakżebyś nie uradował się tym cudem, który po raz tysiączny powtarza się ciągle, zawsze nowy, zawsze dziwny i niespodziewany! Biada temu kto nie czuje wiosny! albo mu już życia zanadto, albo on światu nie potrzebny; litować się nad nim trzeba, albo go obawiać. Nie chciałbym ani kraju ciągłej wiosny bez zimy, ani towarzystwa człowieka, na którym powrót tej pory, nie czyni już wrażenia.
W pięknym parowie podolskim siedział młody człowiek otoczony wiosennym wieczorem, zadumany spokojnie, zadumany głęboko. Wiosna co powołuje do życia drzewa i kwiaty, ma tę szczególną własność dla człowieka, że budzi w nim wspomnienia już tylko, ale tych lat w których on najsilniej czuł, najmocniej żył. Któż nie doświadczył tego, że rozkwitłych bzów wonie, że śpiew słowików, świergot ptastwa, ryk daleki trzód wypuszczonych na paszę, najwięcej na wiosnę wspomnień obudza i młodocianne w pamięci odtwarza chwile!
Odżyć nie możemy jak drzewa nowemi liśćmi i kwiatem, odżywamy pamiątkami.
Okolica stroiła się jak piękne dziewcze do kościoła; jaśniała świeżością, wiała zapachami, rozlegała się pieśnią ludzi i ptaków. Głęboki jar podolski wszędzie bujna zalegała roślinność osłoniona od chłodnych wiatrów, ogrzana słońcem południa; pomykając się ku niebu, zdawała wyrywać z ciasnych ziem zamykających ją w sobie. Do boków jaru czepiały się krępe dębczaki, kształtnie powyginane brzozy, wysmukłe brzosty, wyprostowane i strojne; pod niemi tarń zazdrośnik, zmówiwszy się z leszczyną nie chcieli między siebie dopuścić nikogo; rzadki głóg, rzadka kalina lub dzika wisieńka wymknęły się z ich poplątanych gałęzi trochę wyżej na wolniejsze powietrze. Niżej na bujnej ziemi pod cieniem kolczastej tarniny, rozkładały się zioła i kwiaty, przez szczupłe tylko między gałęźmi okienka przypatrując się słoneczku. Tu skromna a wonna melissa, czerwony groszek, chmiel obwijający się przyjacielsko dopóki uściskiem nie wysuszy drzewa, które objął, maleńki lecz silną swą wonią dający się czuć daleko i tysiące nieznanych a pięknych roślin, cisnęły się jedna przy drugiej jak boży lud ciśnie się na bożym świecie.
W głębi jaru stał skromny domek okryty drzewami, osłoniony ścianą parowu. Dwa krzywe odwieczne dęby z pniami mszystemi jakby aksamitem powleczonemi, roztaczały nad nim opiekuńcze swe gałęzie. Od północy szare złomy skał, tu i owdzie wystające, pokrywały się także mchami, a wśród nich strzelały młode drzewek i krzewów latorośle, których ziarno zaniosły wiatry na urwisko i których podrosły pniaczek, wiatry też wyrwać groziły. Strumyk z między skał sączący się cieniuchną strugą, srebrzystą, spadał w wymyte łożysko, które przed kilką tygodniami znać szersze było niż teraz, bo jeszcze poobrywane jego gliniaste boki, trawami nie miały czasu porosnąć. Na prawo przy domku stał drugi także budyneczek pod strzechą słomianą, oba otaczał sadek i pasieka obrzucana płotem z pni i gałęzi odżywających z wiosną napróżno i daremnie zielone puszczających liście.
W głębi, po za domkiem u skały w której głęboką widać było pieczarę chmielem u wnijścia obrosłą, stał dąb rozłożysty samotny: pod nim jakby umyślnie rzucona skała nakształt ławy szarej wygodnem była siedzeniem.
Wyżej na górze, z dwóch dębowych prostych kloców zbity, świecił od promieni zachodzącego słońca krzyż suchym ustrojony tarnem; znamie Boże, znamie zwiastujące na pustyni obejmującego ją w imie społeczeństwa człowieka.
Pod tym krzyżem, po za dębem, na skalistym złomie, nie daleko strumienia, siedział ów młody człowiek w zamyśleniu, poglądając na ściany zieleniejącego parowu w którym zamieszkał. Twarz jego jasną brodą strojna, męzka, poważna, piękna, smutną była razem; ale smutek jej nie przypadkowy, nie chwilowy, nie gwałtowny, zdawał się już życia warunkiem. Niebieskie oczy przywykły już były we łzie pływać, ze łzą się zamykać, otwierać łzą codzienną i usta uśmiechnięte łagodnie mówiły swem milczeniem: nie dla mnie świat, a przecież ja go tak kocham! Na czole wisiała chmura, zasłona dawnej a niezgojonej boleści. Ubranie tego człowieka było proste, a w niem mu przecie było pięknie i do twarzy; miał na sobie letnią siermiężkę, koszulę szarą, pas czerwony, a z pod czapeczki płóciennej wymykały się przerzadłe trochę jasne jego włosy. Pierś ogorzałą, źle osłonioną koszulą, chłodził wiatr wieczorny; on nie czuł go przecie: zadumany patrzał, patrzał widać na inny świat, na inny czas, w daleką stronę niedojrzaną, patrzał sercem, a oczy na nic mu nie służyły. I w zamyśleniu od godziny nie poruszył się, nie zadrżał, nie zmrużył oka, siedział posągiem; tak gdzieś dusza od ciała odbiegła. Myślał jak się myśli na wiosnę, wśród samotności pięknego wieczora, o młodszych latach, o niedogonionej ubiegłej przeszłości, której tylko cień migał mu zdaleka żegnając go — na wieki.
Te resztki życia, myślał w duchu, nie do mnie już one należą, do ludzi: moich było tylko chwilek kilka, na co mi po nich zdała się reszta? Przy tamtych wszystko szare, kamienne, chłodne, jak ten kamień na którym siedzę! Jestem jak zgłodniały biesiadnik co mu podadzą przysmak w początku, a potem omijają go z każdem daniem; on patrzy, czeka, wygląda na próżno — teraz już kolej na drugich. Zwodne bo też życie człowieka; — tyle obiecuje, a te obietnic kwiaty, pierwszy mrozek zwarzy i po nich nie ma zawiązek. Bądźmy więc drzewem co niedając owocu, służyć choć może na coś wyrastając: na budowę dla człowieka, na schronienie gniazdom ptasim — żyjmy dla drugich, tak, żyjmy dla ludzi!
Dziwne są losy — dziwne, mówił dalej — jest w ich plątaninie niedocieczona tajemnica Boża; są przecie szczęśliwsi, są drudzy jakby od kolebki napiętnowani i naznaczeni na rzeź nieszczęścia, zawodom. Jednym płynie żywot wstążką różową, drugim strugą krwawą. Dla czego? tajemnica! tajemnica! Lecz Bóg co wszystko urządzał swem tchnieniem, musiał mieć w tem cel, musiał uczynić to dobrem. I my może kiedyś, z góry ujrzym to jaśniej; przekonamy się, że tak jest lepiej. A może pobłogosławim męczarni i cieszyć się będziem boleściom naszym! Któż wie, czy szczęśliwi przelotnie tutaj, nie są nieszczęśliwymi w przyszłości, gdy ich to szczęście tutejsze odurzy, zatwardzi, przywiąże do ziemi, a potem w chwili wyzwolenia, skrzydeł nie znajdą by w niebo podlecieć? Moje życie ciężkie — lecz mogęż na nie płakać, mogęż się uskarżać na nie? Nie wiem... Urodziłem się w nędzy, wyrosłem sierotą, przypadek, błogosławioną ręką wyrwał mnie, ze stanu zwierzęcia do godności człowieka podnosząc; otworzyła się dusza moja, ujrzałem światło, mogęż się skarżyć, gdy tylu braci moich walczy w ciemnościach? Nie! nie! Bądźcie błogosławieni i wy coście mi nie chleb i suknię, ale naukę dali drogą i myśl nie opłaconą! i ty Alfredzie coś swą przyjaźnią duszę moją stworzył, i ty — której imienia sam przed sobą powiedzieć nie śmiem, i ty — coś spojrzała na chłopa jak na człowieka — i ty, nawet coś równie karząc, odpychając, wywiódł ze mnie uczucie własnej godności, poznanie mojego położenia, i wy wszyscy których spotkałem w życiu, tak, wszyscy, bo i zazdrość wasza i nienawiść płodne były dla mnie. Błogosławieni bądźcie ludzie życzliwi i nieprzyjaźni i błogosławioną bądź boleści moja; w szczęściu zapomniałbym może o obowiązkach, byłbym zniewieściał i upadł, cierpienie okryło mnie zbroją, dało siły i podźwigło myśli.“
Z zapałem płynęły dumy młodego człowieka; lecz tu się wstrzymał ich potok, westchnął i łza z którą walczył, potoczyła się po ogorzałej twarzy.
— Dla czegoż, rzekł, serce mi bije do młodszych lat; do wspomnienia nędzy, do tego życia sierocego, które dla mnie prawdziwsze poprzedziło życie? Dla czego ryk tej trzody poruszył mi serce do głębi, wywołując pamięć pastuszych moich swawoli? Dla czego płaczę do mojego sieroctwa pierwszego, do złotej nędzy mojej? nie wiem!
A! zawołał — nie ma bo innego szczęścia na ziemi nad nadzieję i widzenie szczęścia; potem wspomnienie widzenia, mara wiary i nic więcej... nie ma innego. Szczęście wielkie, marzone, nie byłoby trwałe, i któż wie, możebyśmy jak w bajce o Meluzynie ujrzeli wdzięczną jego postać przeistaczającą się w potwór ohydny, możebyśmy za życia nawet wspomnienie stracili. Więc tak lepiej, lepiej, tak być musiało, skłońmy głowę przed koniecznością żelazną.
I to mówiąc podniósł czoło, a zdrętwiały długiem siedzeniem bez ruchu, otrząsł się, chciał powstać, lecz szelest bliski go zatrzymał.
Ścieżynką od parowu, która stromo biegła w jar ocieniony drzewami, spuszczała się biała postać dziewczyny; jasne zjawisko na tle ciemnych liści; piosnka coraz ciszej nucona towarzyszyła mu. To jedną, to drugą ręką dziewczę chwytało za głogi, za dębczaki, za brzeźniak, żeby się nie ośliznąć i nie upaść, i coraz chyżej, coraz prędzej rozbiegłszy się mimowoli skoczyła wreszcie w dolinę, zatrzymując prawie u dębu pod którym siedział młody człowiek. Spojrzała postrzegła go, krzyknęła niby przelękniona, zarumieniła się, rozśmiała, i pogładziwszy swe czarne włosy, poczęła się oglądać do koła jakby szukała jeszcze kogo, jeszcze czego; przecież nie zgubiła nic w drodze, ale skłopotana oglądała się tak udając, że jej czegoś braknie.
Młody człowiek — był to Ostap Bondarczuk, którego pierwszych przygód możeście nie zapomnieli jeszcze, zobaczywszy dziewczynę z litością i zajęciem spojrzał na nią, i w języku ludu powitał ją — Dobrym wieczorem.
— A! dobry wieczór wam — odpowiedziała ciągle się rumieniąc i oglądając — wy jeszcze pod swoim dębem?
— Cóż chcecie? wieczór taki piękny, nie można się w chacie zamknąć.
— Tak i mnie — podchwyciła — przybiegłam dowiedzieć się do was, czy nie potrzebujecie mnie — do waszych krówek?
— Dziękuję ci Jaryno[1] — odpowiedział Ostap — stara Lepicha już je zapewne podoić musiała.
— To już tak! — zawołała dziewczyna z prostotą plaskając w ręce; — wy już zamówiliście sobie jak widzę starą Lepichę: no to bywajcież zdrowi kiedy już tak! O! jakiż ty niedobry mój Ostapie — dodała mieniając co raz i wy i ty, a nie mogąc ni na żadne się odważyć — nawet nie chcecie żebym wam się wywdzięczyła, za to coście mi matkę wyzdrowili.
— Dziękuję ci Jaryno, ale ty sama jedna jesteś przy niej, czasu nie masz, w chacie wszystko na twoich rękach, jakżebym ja mógł pozwolić żebyś jeszcze mnie posługiwała biegając tak daleko?
— A co to za daleko? — żywo odpowiedziała Jaryna. — czyż to daleko? Zaraz za parowem przez pole, przez łąkę, przez dębniak, kawałek grobelki i wioska.
— A jednego z drugiem będzie dobre pół mili.
— Gdzie tam! Wam to się tak zdaje, że daleko, bo nie wiem od czasu jak matka pozdrowiała czyście byli trzy razy u nas, ale dla mnie to blisko. No, powiedzcie prawdę — dodała zbliżając się — czyż wasze krowy podojone?
— Nie wiem — rzekł Ostap — ale moja Jaryno, tobie za tem biegać i nie łatwo i — dodał ciszej jeszcze — i ludzie na ciebie spleść co gotowi.
Jaryna rozśmiała się i poczerwieniała razem, plasnęła w ręce znowu. — Mój ty Boże! czy nie na mnie i nie na was! Alboż myślicie, że was nie szanują jak potrzeba, żeby kto śmiał co złego o was pomyślić. — Porzućcie! ot lepiej mówcie prawdę — wam się uprzykrzyło i wolicie Lepichę, bo Lepisie dacie mleka, powiecie — Dobry wieczór i koniec; a ja wam pokoju nie daję, muszę gadać, muszę zaczepić, muszę choć popatrzeć, a to was może i nudzi?
Ostap się zarumienił, ruszył ramionami. Co tobie w głosie Jaryno? — rzekł powoli — Jużciż mnie co tu tak sam jeden siedzę jak na puszczy, miło z kim pomówić, miło do kogo się odezwać.
— Tak, ze starym jakim ze znachorem, albo z takim co to dawne rzeczy pamięta, ale ze mną? Ruszyła także ramionami. No, ale powiedzcie mi czy krowy wasze podojone? pójdę ja sama zobaczę do obórki. Tylko jeśli tam już Lepicha jest? E! to nic! mogę jej pomódz. I żwawo pobiegła mijając Ostapa ku ogródkowi, który osłaniał obórkę. Ostap pozostał pod dębem, zwolna, zamyślony przechodząc się po murawie i poglądając na piękną Jarynę, która nie jeden raz obejrzała się z uśmiechem ku niemu.
Jaryna w istocie była piękna, choć trzeba było nie zepsutych oczów żeby dojrzeć jej niepospolitej piękności, bo ją okrywał strój niewdzięczny i zaniedbanie pracowitych ludzi.
Ale pięknemu we wszystkiem pięknie i zawsze do twarzy: Jaryna pomimo obcisłej podolskiej zapaski, która bogate kształty jej kibici wydatnemi czyniła, pomimo grubej swej koszuli, pomimo opalenia, była oryginalnie i istotnie piękną. Twarz jej doskonale owalna choć smagława ale cery pełnej krwi i ognia, rumieniła się żywo; oczy czarne pałały, nosek mały, prosty, kształtny z rozdętemi nozdrzami jak u konia araba, spuszczał się na usta wązkie, malinowe, maleńkie, których strój, ząbki białe przy ciemnem licu bielszemi się jeszcze wydawały. Gęsty, bujny jak podolskie zboże, warkocz okręcony do koła głowy, strojny w zieloność i kwiatki, koronował ją na kształt popiersi starych greckich modelów. Szczególnym zapewne ale nie jedynym przykładem rękę i nogę miała małą i kształtną choć zaniedbaną, ramiona jak utoczone; a silna i wysoka, w pasie który czerwony włóczkowy obejmował pojas, gibka była i cienka jak niedorosła dzieweczka. Wyraz jej twarzy zapowiadał uczucia gwałtowne, wolę niezłomną i bystre pojęcie.
Jaryna znikła za krzewami sadząc przez płoty jak sarna, a Ostap znowu zamyślony, usiadł pod swoim dębem.
— Otóż — myślał — jeden z tych pięknych dzikich kwiatów, które trochę słońca, takby wspaniale rozwinęło! Lecz zaledwie od piersi macierzyńskiej, z kolan matki skoczyć musiała do pracy; pełzając jeszcze już służyć się uczyła. Promyk myśli, jeśli zaświtał w jej główce to go tam Bóg chyba zesłał przez Anioła-Stróża, bo nikt z ludzi nie pomyślał, że nie dość jej pokarmu, odzieży i snu, że potrzeba myśli, światła, uczucia, coby wewnątrz jak w lampie zapłonęły...
A dusza wyrywa się ku temu światłu którego pragnie, jak drzewa tego parowu podnoszą gałęzie i spieszą rosnąc by się wydobyć ku słońcu. Jak ona słucha, jak chwyta, jak pamięta każde słowo! jak w niej ziarenko drobne rozrasta się i rozkwita! Ileż to razy zdumiałem się gdy po dniach kilku powtarzała mi moje własne wyrazy przez nią przerobione, silniejsze zdaje się i ognistsze! Lecz jakiż ją los czeka? Szumne wesele, mąż obojętny, dzieci piskliwe, niedostatek, praca nad siły, wczesna starość, smętna, zimna, swarliwa...
Domawiał w głębi piersi tych wyrazów, gdy Jaryna szybko z krzaków wybiegła i zastanowiła się przed nim ze skopkiem w ręku.
— Nie ma i nie było Lepichy — zawołała wesoło patrzając mu w oczy — nawet stary Iwan mi się przyznał, bo to taki poczciwy człowiek, że Lepicha tu ani razu nie była. Dajcie pokój i nie zamawiajcie jej. Co to wam szkodzi, że ja sobie codzień przybiegnę i parę tych krów udoję. Mnie to miło.
— Ale taki kawał drogi iść codzień.
— Co to wam do tego? Toć za to posłucham was, a ja tak lubię słuchać gdy mówicie.
I zasłoniła się i spuściła oczy.
— A ludzie! — rzekł Ostap.
— No! jeśli wola niechaj sobie plotą, mnie to wszystko jedno.
— I za mąż nie pójdziesz!
— Dajcie mi pokój! Sto razy poszłabym gdybym chciała, bo starego Kuźmę ludzie znają, że zapomogi nie potrzebuje, a ja u niego jedynaczka. — Ale ja nie chcę.
— Dla czego?
— O! to — chcecie wiedzieć? no to powiem! bo drugiego Ostapa we wsi nie ma! zawołała prędko i uciekła.
Ostap na to niespodziewane oświadczenie osłupiał i pozostał w miejscu przybity, zasmucony na długo. Kto wie co się w tej chwili w sercu jego działo! tak przykro miłość odepchnąć, ten najdroższy dar na ziemi.
Już słońce skryło się za góry i chłód często ostry w dolinach dojmować zaczynał, gdy powolnemi kroki przeszedł ku domkowi, ale nie wchodząc do izby, zrzucił tylko czapkę i siadł na progu. Jaryna niepostrzeżona przesunęła się zmrokiem już przez ogródek, wdrapała na strome wzgórze po ścieżce ledwie znacznej i spojrzawszy raz jeszcze na Ostapa z góry, szybko pobiegła do wioski.
Nazajutrz znowu pogodny wiosenny wieczór ozłacał parów Bondarczukowego chutoru żywemi blaski zachodzącego słońca, a Ostap powróciwszy z wędrówki po wsiach sąsiednich, w których miał chorych, bo febry zwykle z wiosną najczęstsze pokazywać się zaczynały; — otarłszy pot z czoła, postawiwszy kij w kącie sieni, szedł pod dąb usiąść, spocząć i dumać wedle zwyczaju. Kilka razy oczy jego zwróciły się na ścieżkę, którą zwykła była przychodzić Jaryna i zasmucił się jakby pragnął żeby więcej nie przyszła, jakby jej wesołość ściskała mu serce, jej widok go męczył.
Po wczorajszem wyznaniu tak dziwnem sądził, że przynajmniej dni kilka się nie pokaże; ale nie znał serca kobiety i zapomniał wychowaniec miasta obyczajów wieśniaczych. Jaryna zjawiła się znowu o swojej godzinie wesoła jak była wczoraj, spokojna, i powitała go pierwsza zwykłym — Dobry wieczór.
Oczy jej nawet śmielej dzisiaj powtarzały, to co usta powiedziały wczoraj — Ostap smutniejszy był i zafrasowany.
W jego sercu był chłód wspomnień tylko, nie mogło być i nie było namiętnego przywiązania, bo wszystkie jakie miał zwrócił ku jednej kobiecie; najognistsze uczucie nie mogło rozpłomienić tych ostygłych popiołów. Pomimo to czuł jakąś wdzięczność, czuł przyjaźń i życzliwość, dla kobiety, która się do niego przywiązała. Widział on oddawna jak z drżeniem poszanowania, z uwielbieniem jakiemś cichem nieraz przysłuchiwała się jego słowom; dostrzegł nieraz płomyka w jej źrenicy, drżenia w głosie, rumieńca na twarzy; ale tłumaczył to sobie — poszanowaniem, bojaźnią, wdzięcznością. Miłość zjawiająca się niespodzianie na drodze jego życia, już zamkniętej w ciasne szranki, choć ją witał mile, była dla niego frasunkiem i niepotrzebnym ciężarem. Jak się za nią wypłacić? co z nią począć było?
Sumienie kazało odepchnąć, litość broniła — chwilę walczył, wreszcie pomyślał jak wielu. — To tylko upodobanie chwilowe; wielkie namiętności są rzadkie, u ludzi niższego stanu rzadsze jeszcze niż gdzieindziej; nie mają czasu myśleć, ani poddmuchiwać ognia, praca ciężka broni ich od wielkiego cierpienia — to minie.
I podniósł głowę odpowiadając na powitanie pięknej Jaryny, uśmiechniętem — Dobry wieczór!
Jaryna jak zawsze ubrana w kwiatki polne, wyświeżona, prawie strojna, spoglądała na niego gorąco, zalotnie i oparłszy się o pień dębu pod którym siedział, poczęła rozmowę.
— Widzicie jakem się uwinęła — skopałam kawałek ogrodu, wysadziłam i podlałam rozsadę, nastawiłam wieczerzę i matce ją poleciwszy, pospieszyłam do waszych krówek. Dowiadywałam się od Lepichy czy to prawda żeście ją zamówili, ale jako żywo, ani słyszała o tem. — Ona już nawet niezduża.
— Dziękuję ci Jaryno, ale tobie to także za ciężko.
— Ciężko widzicie, tylko to co niemiło, — odpowiedziała śmiało dziewczyna.
— Tyś taka poczciwa moja Jaryno, że tobie miło zawsze każdemu dobrze zrobić.
— Każdemu myślicie? O! nie, nie jestem już ja taka dobra. Jednemu się robi aby zrobić, drugiemu robi się z całego serca.
— Daj Boże zawdzięczyć ci twoje dobre serce..
Dziewczyna westchnęła. — Albo to ja potrzebuję waszej wdzięczności?
Podniosła głowę, dwie łzy zakręciły się w jej czarnych oczach, ale je wstrzymała nim upadły i uśmiechnęła się znowu:
— Jak mi się zechcecie wywdzięczyć, pamiętajcie, zawołajcie Jaryny i pozwólcie jej słuchać gdy będziecie mówić o czem długo, długo, długo.
— O czem?
— A! o czem sobie zechcesz. Lubię was słuchać nawet kiedy nie rozumiem; jeśli słów nie pojmę, to wasz głos dźwięczy mi w uszach jak najpiękniejszy śpiew ptaszka.
— Dziękuję ci — rzekł z przymuszonym uśmiechem Ostap, to twoje poczciwe serce tak mi się wywdzięcza za matkę.
— Za matkę! — cicho szepnęła Jaryna — niechaj i za matkę! Ale mnie się zdaje, że i bez tego, jabym czuła co i teraz, to jakoś Bóg wie zkąd przyszło. Wprzódym się bała, bardzo bała; myślałam sobie, taki rozumny człowiek to musi być bardzo straszny; a jakem się przekonała, że wasz rozum potulny i cichy i dobry, ciekawam była tego rozumu, i ot tak powoli, powoli — a teraz jakbym was długo nie widziała, czuję żeby mi było bardzo tęskno, — a gdyby mi kto powiedział, że nigdy nie zobaczę...
— Cóż wówczas Jaryno? wszak to być może? jam nie tutejszy i kiedykolwiek oddalić się mogę.
— O! nie mówcie! na co to mówić! — zawołała z zapałem, i suchemi już oczyma — to być nie może! No! a gdybyś poszedł gdzie od nas daleko — to ja za tobą.
— Żartujesz Jaryno — rzekł Ostap z przykrem uczuciem w sercu, a matka? a ojciec, dodał łagodniej.
— Matka — ojciec — to prawda! ciągnęła dalej smutnie. — Matka, ojciec, chata nasza, pólko nasze to ciężko porzucić; a coby oni bez swojej jedynaczki poradzili? — No — to gdybym za tobą pójść nie mogła — to bym — ot — ja nie wiem.
Odskoczyła od drzewa, porwała skopek i zakrywając oczy pobiegła ku oborce. Ostap wstał zamyślony, smutny, zniecierpliwiony prawie i zamknął się w swojej izdebce. W godzinę potem Jaryna go szukała powracając pod dębem, w ogródku, na progu, podkradła się pod okienko, zobaczyła siedzącego nad stołem i widząc zamkniętego w tej porze którą był zwykł przepędzać na podwórzu, domyśliła się, że jej unika.
— To tak! — szepnęła po cichu do siebie — chce? nie zobaczy mnie więcej — ale ja widzieć go będę!
I żywszym krokiem pospieszyła do wioski.
Ostap przemęczył się w zamknięciu do późna, pewien dopiero, że Jaryna już do wsi odejść musiała, wyszedł swoim zwyczajem na próg, bo do późnej nocy zwykł był siadywać na kamieniu u drzwi w myślach i modlitwie.
On może jeden ze wszystkiej młodzieży co się pod te czasy w Berlinie uczyła, on może jeden się modlił. Nadto był rozumny żeby miał stracić wiarę, nadto wierzył, by chciał najwyższe dobro człowieka, dumnym a czczym rozumowaniom poświęcić. I zdawało mu się, jak wielu innym, że rozum nie kłóci się z wiarą, a wiara nie może przeklinać rozumu.
Księżyc wszedł na niebo i blade jego światło ubieliło przed chwilą złociste drzewa; — ślicznie teraz wydawał się jar osnuty gąszczami, tajemniczy, cienia pełen, wśród którego drżały porozrzucane światła księżycowe. Cienki strumyk błyskotał w ciemnościach, chwytając promyki i bawiąc się niemi. Ostap przedumał długo, a długo, modlił się także; ale po prostu, po swojemu, modlitwę ten wyskok duszy ku niebu przerywając zamyśleniem nad sobą. Północ się zbliżała, głęboka cisza nocy wiosennej, tajemnicza, urocza, niepokojąca rozlewała się do koła; przerażając swą niezbadaną wielkością. Bóg przeznaczył ten czas na sen dla wszelkiego stworzenia, aby mu oszczędzić dum jakie obudzą milczenie głuche, milczenie potężne. Ostap słuchał myśli własnych; w tem zdało mu się, że dochodzą go zdaleka tentent koni, głosy ludzi.
Nie byli to nocleżanie, bo w tej stronie nie zbierali się nigdy parobcy z końmi i wołami, wypasów brakło.
— Może kto jedzie wezwać mnie do chorego, pomyślał sobie i poszedł ku domowi. — Tentent i głosy zbliżały się powolnie. Lekki wietrzyk, wiejący od strony z której przychodziły głosy, donosi je wraźnie wśród ciszy, Ostap dosłyszał urywane słowa:
— A nie mylicie się bracie?
— Nie, panie, ot już jesteśmy pod jarem.
— A jest w domu?
— Zdaje się że jest. — Resztę tentent koni zagłuszył. Zapytania czynione były po polsku, odpowiedzi w języku ludu.
— To do mnie ktoś jedzie, chwała Bogu, żem gotów.
Stał w progu, otwarły się wrota skrzypiące, i jeden konny wjechał, drugi wszedł pieszo prowadząc za sobą konia. Księżyc oświecił wjeżdżającego mężczyznę, który był okryty płaszczem ciemnym; zatrzymał się on pod gankiem, zsiadł i milczący wchodził, gdy u drzwi postrzegł Ostapa, popatrzał, poznał go i rzucił mu się na szyję.
— To Alfred!
— Ostapie to ty! — zawołały razem dwa głosy.
— Co za gość! co za gość niespodziany, kochany — rzekł gospodarz, wiodąc go do ciemnej jeszcze izby... — Przybyłeś do znajomych, do krewnych i nie zapomniałeś o mnie. Ale dla czegoż tak późno?
Już byli w izbie i drzwi zamknęły się za niemi.
— Jakżem ci wdzięczen!
— Nie dziwuj się, ani dziękuj, — rzekł przybyły smutnym głosem — przyjechałem do ciebie umyślnie i przywiozłem ci nie pozdrowienie przyjaciela, ale ciężar na barki twoje.
— Ciężar Alfredzie? Ty dla mnie ciężarem! niewdzięczny jesteś, niewdzięczny!
— O! nie o mnie to mowa — ale poczekaj, nie mam siły mówić ci wszystkiego zaraz, niech odetchnę; niech spocznę. — Odprawmy człowieka, który mnie tu przyprowadził, nakaż mu milczenie, mogą mnie szukać, niech nikomu nie mówi, że mnie tu przyprowadził.
— Jak kto? cóż to jest? chowasz się?
— Uciekam!
— Ty?
— Ja! Zobacz go, ty go znasz, uproś od siebie, oto pieniądze — oni cię wszyscy kochają, dla ciebie milczeć będzie — nie pytaj mnie — uczyń tak!
Ostap stał niemy nie mogąc zrozumieć o co chodziło, ale choć dotąd nic prawie nie wiedział, domyślał się głównego, że Alfred chce się ukryć; wyszedł więc i przewodnika dobrze sobie znajomego, odprawiwszy dla spoczynku i posiłku, opłaciwszy go, nakazał mu, żeby nikomu a nikomu nie mówił, iż do chutoru kogoś nieznajomego przeprowadzał. — Mnie byś tem mógł zaszkodzić — dodał rachując na przywiązanie ludu do siebie.
— Bądźcie spokojni, żywa dusza wiedzieć nie będzie, szepnął przewodnik i wszedł po cichu.
Gdy wniesiono światło, zdumiał się Ostap spojrzawszy na Alfreda tak dziwnie znalazł go zmienionym. Przedwczesna starość zmarszczyła i wysuszyła niegdyś piękne delikatnością rysy twarzy, które się stały ostre i suchą, zżółkłą skórą pokryte były. Na głowie Alfreda przerzadły włos już się pośrebrzać zaczynał, policzki wpadły głęboko, oczy zagasły a schylone ramiona zmniejszały go jeszcze.
— Co to jest? — spytał szybko Ostap objąwszy go wejrzeniem szybkiem i siadając przy nim — mów, proszę cię, co to jest? co ci się stało? nie mogę znieść tej niepewności. Cokolwiek cię spotkało, musisz mi powiedzieć, zlitujże się mów prędzej — tobie i mnie zbywszy się tego ciężaru lżej będzie.
— Mnie! może — tobie, nie wiem, rzekł Alfred smutno — i nam obu podobno nie rychło lżej będzie, poczciwy mój przyjacielu. Ale powiedzieć muszę, potrzeba — słuchaj więc. Jesteśmy sami, będzie to szczera spowiedź. Widzisz mnie, trudno poznać takem się odmienił. — Spojrzyj na mnie, to moje szczęście tak się wypiętnowało na twarzy!
— Alfredzie! nie bluźń, — rzekł cicho Ostap cisnąc jego rękę — jeśli nie jesteś szczęśliwy, sam winien temu jesteś.
— Ja nie szydzę, nie bluźnię — poważnie podchwycił hrabia — nie, nie, mówię ci szczerze, mówię ci prawdę; byłem i jestem szczęśliwy i szczęście moje mnie dręczy. Michalina jest najlepszą w świecie żoną, aniołem dobroci; ale co dzień patrząc na to co ją moje szczęście kosztuje, widzisz w co mnie zgryzoty przemieniły! Gryzę się i truję poświęceniem tej kobiety.
— Ona cię kocha!
— Ona mnie nie kocha, nie kochała, nie mogła kochać — odrzekł surowo hrabia — jest to jedna z tych rzadkich kobiet co kochają w życiu raz tylko i na zawsze.
Ostap spuścił oczy, krwią się oblał, udał że nie rozumie i milczał. Alfred mówił dalej:
— Ale Misia jak święta, gdy raz przysięgła u ołtarza podzielić ze mną życie, spełnia swą ofiarę bohatersko, męczeńsko; żyje ze mną i dla mnie tylko, choć sercem jest gdzieindziej. Pan Bóg dał jej pociechę — dziecię; u jego kolebki dopiero trochę sił nabrała. Ukazałem ci z pod zasłony, która dla całego świata życie nasze pokrywa, część jego najważniejszą; nikt z obcych, prócz ciebie nie przeczuwa, nie domyśla się, posądzić ją nie może o poświęcenie, tak je spełnia z twarzą wesołą, z uśmiechem rezygnacji i spokoju. Ja tylko jeden, ty drugi, wiemy co się dzieje w jej sercu.
— Alfredzie — przerwał Ostap — pozwól sobie przypomnieć, com ci nie raz mówił dawniej jeszcze w Berlinie. Wy ludzie złą cywilizacją zepsuci, przywykliście w każdym kwiecie wprzód niż zapachu i barwy, szukać robaczka co go toczy; z pyłków kielicha często tworzycie sobie potwory. Schorowana wyobraźnia wasza wyciąga przed was widziadła i mary.
— To nie są mary! to prawda święta! o jakbym chciał się mylić! Ale dość tego, serce mi się krwawi. Miarkuj życie moje. Nie mogę jej pokazać, że wiem, jak cierpi ani ją pocieszyć; kocham ją, zawsze spragniony wzajemności, a już się jej przestałem spodziewać. Jestem nieszczęśliwym jednem słowem. Od lat dwóch straciłem złudzenia wszelkie, wszelkie choć dalekie urojenie, że się Misia odmienić może dla mnie. Ona mnie szanuje; ceni, ale nigdy kochać nie będzie.
— Biedny Alfredzie, jakże jeszcze chcesz żeby cię kochała? Mówisz, jakbyś miał lat dwadzieścia.
— Tak! dziecinię się! Jak? jak chcę, żeby mnie pokochała, to ja wiem! tak jak umie kochać i kocha kogo innego. Znam jej serce, bom lata całe śledził jego głębię i wiem.
— Mów dalej — przerwał Ostap.
— Z wesołą twarzą, udając także szczęście, cierpię i znoszę męczarnie całując ręce jej z wdzięcznością. Ale tu — dodał uderzając się w piersi — oj! tu mam całe piekło! Nie dziwuj się, że rozdrażniony, wściekły, ilekroć mogę, mój gniew przeciwko sobie, moją zajadłość, wylewam na ludzi.
— Cóż oni winni?
— Ja wiem, że nie winni, ale namiętność nie zna logiki, jam winien sam, to prawda, ale na kimże się mścić będę?
— Dla czegoż masz się mścić?
— Bo chcę zemsty.
— Mój Boże! Alfredzie, ja cię nie poznaję!
— Ja sam poznać się nie mogę, ani w zwierciedle, ani w sercu własnem.
— Biedny Alfredzie.
— Szukałem tej głupiej zemsty i znalazłem ostatnie nieszczęście, które mnie dobija. Co żyło w sąsiedztwie potrafiłem oburzyć, obrócić na siebie, zniechęcić, podnieść; zrobiłem sobie nieprzyjaciół podostatkiem. Od ludzi co mnie otaczają, począwszy od krewnych, zadrażniłem się ze wszystkiemi.
— Zlituj się Alfredzie; to szał, to obłąkanie!
— Tak! to szał, ja nie jestem panem siebie! męczę siebie, męczę drugich. Szał! uznaję, ale wyleczże mnie z niego.
— Kto wie?
— Strułem jej życie i szczęście, strułem swoje może, kto wie? byłbym znalazł inną! Ja jej nie kochałem, gdym się z nią żenił, miłość wzrosła niepodobieństwem pozyskania jej. Zresztą nie wiem nic, nie rozumiem nic, jestem nieszczęśliwy, to dosyć.
— Ale dla czegoż uciekasz? czego się masz kryć? co to jest znowu?
— O! to ostatnie i najwyższe nieszczęście: muszę ją i kraj porzucić.
— Dlaczego?
— Dzieciństwo — odparł Alfred ponuro, byłem zły i pragnąłem na kogoś złość wylać, nawinął mi się jakiś wartogłów, plunąłem mu w oczy, wyzwał mnie, strzelaliśmy się, i...
— Ty go zabiłeś! krzyknął Ostap łamiąc ręce.
— I cóż z tego? zabiłem! — rzekł Alfred ruszając ramionami — to najgorsza, że uciekać muszę.
Ostap się wzdrygnął.
— I ta krew ci nie cięży, krew niewinna, krew bratnia!
Alfred spuścił głowę i westchnął; dotąd mówił z rodzajem gorączki, teraz rzucił się na posłanie i zawołał:
— Nie mów, dosyć tego!
Po chwili podniósł twarz zbladłą i mówił dalej:
— Zabiłem go! muszę uciekać, gonią za mną; w tych dniach za staraniem przyjaciół dostanę się za granicę. Ale nie pójdę ztąd, nie usunę się choćby mi największe groziło niebezpieczeństwo, póki ty mi nie dasz słowa, że moja żona i dziecię pod twoją zostaną opieką aż do powrotu, aż do... nie wiem dopóki, bo czyż powrócę?
— Pod moją opieką! — zawołał Ostap jakby nie rozumiał — jakto?
— Jutro, ja odjeżdżam za granicę, ty jedziesz do Skały jako opiekun Misi i Stasia.
— Ja, ich opiekunem? co ci się dzieje człowiecze? spójrz na mnie! Cóż tam pomoże prosty chłop jak ja?
— Zrobisz wszystko, bo wiem, że zechcesz zrobić, że potrafisz. Majątek mój zostawuję w stanie najgorszym, procesów mnóstwo, ludzie złą administracją panów rządzców zniszczeni i prawie rozpaczą zbuntowani, sąsiedzi nieprzyjaźni, wierzyciele uprzykrzeni; Misia sama jedna. Jeśli mi odmówisz, jesteśmy zgubieni.
— Mów raczej, jeśli ci przyrzeknę; jakże jabym temu mógł podołać?
— Sercem, wolą, rozumem. Ty możesz co zechcesz!
— Interesów, rządu majątku, spraw, ja nic nie rozumiem.
— Dla ciebie nic trudnego nie ma.
— Alfredzie! co za myśl dzika.
— Mógłżem się omylić rachując na przyjaźń twoją?
Ostap zamilkł; Alfred w oczy mu spojrzał i żywo dodał:
— Ja ci ufam, ty mnie rozumiesz, ja ci zupełnie ufam.
— Ale ja nie ufam sobie — odparł smutnie Ostap.
— Tyś silny, ty możesz co zechcesz, powtarzam — chciej a uratujesz nas.
— To nad siły moje, zawiódł bym cię, robiąc nadzieję.
— Więc słuchaj Ostapie — rzekł hrabia podnosząc się — albo zostanę i sądzony pójdę odpokutować ciężkiem, upokarzającem wygnaniem, albo ujdę sromotnie zostawując co mam najdroższego na zgubę, na nędzę, na zajadłość nieprzyjaciół.
— Chcesz mówić otwarcie? — odezwał się Ostap.
— Mów, lecz nie wyrzekaj się mnie, nas.
— Michalina — rzekł Bondarczuk usiłując wymówić więcej — Michalina — głos zamarł mu w ustach.
— Kochała ciebie i kocha cię jeszcze — przerwał Alfred — ja to wiem, lecz wiem razem, że najszlachetniejszemu z ludzi los mój powierzam. Tego ja się nie boję. Któż wie? może nawet ciągle karmiąc się ideałem...
Ostap gorżko się uśmiechnął i dokończył:
— Tak, może zobaczywszy mnie, rozśmieje się, ruszy ramionami i uleczoną zostanie. Dobra i piękna myśl! — dodał wzdychając i śmiejąc się razem. — Stanę przed nią tak, aby mnie kochać nie mogła, zwalam się dla niej umyślnie, pokażę się jej zimnym, obojętnym, zgłupiałym i pogardzi mną.
— Tybyś to uczynił dla mnie! — krzyknął Alfred w przystępie egoizmu radośnego.
— Dla ciebie? nie! dla niej tylko! — odparł Ostap — dla niej, bo ją kocham, a ona moją nie mogła być, nie może. Uczynię to a potem... ucieknę i umrę. Będziesz-że jeszcze śmiał powiedzieć, żeś się na mnie zawiódł?
Alfred rzucił mu się na szyję. Ostap bezsilny na ławę, i głowę chwytając w dłonie zamilkł.
