[73]
3.
[75]
Jak wstawało słońce — mak ten,
co na śniegu rozkwitł —
wyszedł Szela świtem-traktem
do sąsiedzkich wiosk — zwid.
Usiadł w polu buty przezuć,
uszedł dalej jeszcze.
Aż się spotkał z nim Pan Jezus
na smarzowskiej ścieżce.
Jak go poznał Szela na dziw,
skłonił mu się po pas:
« A dokąd też Bóg prowadzi,
« że aż u nas popasł?
[76]
To nie słowo miodem tchnie z ust,
jako flet z kapeli,
to skłaniając się Pan Jezus
odpowiada Szeli:
« Mało-wiele drogi-m ubiegł,
chocaiżchociaż idę zbliska.
Odpowidzcież mi, Jakóbie,
gdzie tu wieś Siedliska.
« Tam, gdzie most się z rzeką mijał,
co pokryła kra ją,
ponoś chłopy panów biją,
piłami ich krają,
« Już mi w nóżkach drzazg jak os tkwi,
krwawi rana, gwóźdź gdzie,
a tam pono krwi po kostki
w każdziuteńkiej bróździe.
« Jedną drogę Bóg nam zdarzył,
co ją miedzą skracasz —
Powidzcież mi, gospodarzu,
czy tam zdążę na czas.
[77]
To nie topól w niebo strzela,
to nie pohuk sowi —
Odpowiada Jakób Szela
Panu Jezusowi:
« Dobrze snadź kto komu krzyw gdzie
wiedzą pańskie posły,
kiedy słuchy o ich krzywdzie
już do nieba doszły.
« A i wielki musi wiater
z tego w niebie pnie gnie,
kiej aż sam Pan Jezus światem
im na pomoc biegnie.
« Nie biegałeś, jak się naszych
krzywd przelała kwarta!
Widać garnca pańskiej kaszy
chłopska krew nie warta.
« Unieś suknie po kolana,
stąpaj pomalutku,
bo tu naszą krwią polana
każdziuteńka grudka.
[78]
« Nie ceniłeś ty krwi chłopskiej
za złamany szeląg! —
Czemużeś się, Panie Jezu,
tak o pańską przeląkł?
« Co się stać ma, to się stanie,
przyszły raz te dnie choć!
Ale ty, Prześwięty Panie,
dziś tam lepiej nie chodź.
« Poco ci to z chłopską nędzą
w twarz się spotkać twarzą?
Dziś tam z krwi tej, co ją pędzą,
tęgie piwo warzą.
« Nam ta swego raju nie raj, —
z łzyś go zlepił naszej!
Idźże lepiej je pozbieraj
i na kubrak naszyj.
« Białe rączkiś przykrył komżą,
nie splamił-ś ich pracą.
Dzisiaj chłopcy takich wiążą,
tylko gdzie zobaczą.
[79]
« Wnet tu spełzną się jak glist rój
skarżyć ci na kij mój.
Idźże, bramę dla nich przystrój
i w swój raj ich przyjmuj.
« Lepiej gwiazdkę za nich zawieś,
« byś się o nich nie bał — —
I zawrócił Szela na wieś,
a Jezus — do nieba.
[80]
Na rozstajnych drogach,
kole czterech kopcy,
namawiali się ze sobą
gorzejowscy chłopcy.
Był tam Waluś-pastuch,
w zimie chodził boso,
siekierką się opasywał,
podpierał się kosą.
Jak dojrzały izby
w polu samych brzdący,
podkasały kiecki-ściany
po śniegu lecący.
Przegonił je wiatrak,
w dyrdy biegł przez odłóg,
ruszył w taniec opętaniec,
poszły wióry z podłóg.
[81]
Tańcowali cztery dni,
ani więcéj, ani mniéj.
Tańcowali piątą noc —
runął dwór jak zgniły kloc.
Tańcowali rach-ciach-ciach
i po drogach, i po wsiach.
Tańcowali, gdzie kto mógł.
Tryskał, pryskał śnieg z pod nóg.
Szedł śnieg. Brał mróz.
Biegł zbieg. W mróz wrósł.
Z ust krew — as kier.
Z nad drew mgła skier.
[82]
Tańcowali wtył i wprost,
kto po lodzie, kto przez most.
Od Smarzowy aż do Siedlisk
poszły w tan gałęzie jedlisk.
Tańcowali z chłopem pan
milczkiem-boczkiem koło ścian.
Tańczył rządca, tańczył dziedzic,
żaden nie chciał w miejscu siedzieć.
Tańcowali ząb o ząb —
z sieni oknem i na kłomb.
Tańcowali z góry na dół,
coraz któryś w tańcu padał.
Tańcowali raz po raz
chłopska kosa, pański pas.
Od ogródka do ogródka
ciekła rowem krew jak wódka.
Tańcowali — z panem pień.
Była noc jak biały dzień.
[83]
Gdzie kończyli taniec —
cały dwór był na nic,
brali panów rankiem,
kładli ich przed gankiem.
A wieczorem-zmierzchem
jechał księżyc wierzchem,
w srebrnych był sandałach,
siwy pod nim wałach.
Gdzie za dworem kępa,
zwalniał konia stępa.
Gdzie schlustała krew je,
skręcał z pól — na rewję.
[84]
Oj, ty, wolo, rozchełstana, strzelista,
wolo wolna,
wolo polna!
Potoczyłaś ty się, wolo, po polu,
po polepie śniegowej, w noc miałką
kulą śnieżną — ulęgałką.
Rozmagałaś ty się z gręby na grębę,
w cichem polu grającem,
kiełbiem ozimin — zającem.
Zakręciłaś ty się bąkiem-furkotem,
spuszczonym wiatrem na złość ci
ze szpagatu codzienności.
[85]
Rozszumiałaś ty się w chlustem-rozpluskiemchlustem-rozpluskiem,
siwym roztopem z tych stron tu
aż na margines horyzontu.
Wyżej stert, co się w drodze nawiną,
polem za wąskiem, za pustem,
tańcem — łomotem — zapustem
lawiną!
Och, wolo!
Kiełkiem pod redlin i grąbel
w zamróz poważył cię lęk.
Głód twój w nas wzbierał jak bombel —
wezbrał i pękł!
[86]
« Po zielonej komorze
tańczył ogień we dworze,
krzesał iskry obcasem,
pokrzykiwał « hop! » czasem.
« Co tknął piórkiem pułapu,
trzaskał pułap pół na pół.
Co nadłupał go tak tu,
przyśpiewywał do taktu:
« — Ta smarzowska gromada
ratowniki nielada —
ile razy już gasłem,
dogaszały mnie masłem.
« — A ci chłopcy siedliscy,
gaszą ogień aż piszczy,
w rozskrzypieniu kół gorzkiem
wożą wodę półkoszkiem.
[87]
Dość chciał nam dopiec kopiec i wał —
Hulaj, gromada, wiatrom naschwał!
W polach odprzęgaj konie od landar,
żaden nie pośmie bróżdzić ci żandarm!
Hulaj! wychylaj głowy zza wnęk!
Byli — ubyli, jechał ich sęk!
Hola na pola orki się uczyć,
orać karbowym, rządcą nawłóczyć!
Hejże! a nuże! hala! a haj!
Wozy z dobytkiem do zagród pchaj!
Klamki złociste do wsi poznoścież!
Rygle otwarte — ziemia naoścież!
K-r-r-r-r-aj!
[88]
Czy to tam od wschodu, zmrok już zapadł?
Czy to kurze pierze sypie z chmur?
Zamajaczył trakt od czarnych kapot,
tupot kopyt i łopot piór.
To nie mrok wypełza z wrzosów wydem.
To nie w kojcu nieba lament psi.
To zstępuje traktem glid za glidem
wojsko cesarskie wdół ku wsi.
Nie mówiły drogi skąd ich wiozły,
wierzbowemi pniami biegły w takt.
Ustawili we wsi gwery w kozły,
sztachetami rzędów spruli trakt.
[89]
Poleciała po wsi wieść jak sekret
odrąbaną łapą tłuc do bram:
Przysłał cesarz z Wiednia dekret!
Dzielić, co dworskie! Ziemia — nam!
Wyrwał się jeden, piórko — dębem,
papier w zanadrzu: co i jak.
Załomotał werblem w bęben, w bęben.
Posypała z bębna cisza-mak.
« My, Cesarz na Lodomerji,
Król Austro-Węgrji — Bośni — Czech — —
kazujemy chłopom przestać ferji,
wrócić na pańskie do dni trzech.
« Kto się nie posłucha naszego pisma,
dwory zaprzepaści wsiom na żer,
wciągnąć mi go kapral zaraz w spis ma, —
pójdzie w żołnierze, dźwigać gwer — —
Długo jeszcze bębnił, drwem bił, dudnił,
długo jeszcze słowa na wiatr kładł.
A już po wsi cisza szła jak z studni,
ołowianą chmurą skryła świat.
[90]
Jak odeszło ze wsi wojsko —
— wszystko chłopcy ładni —
przepadł Szela niewieść dokąd,
nie było go dwa dni.
Jeno w nocy, o północy,
nim zbudziła wieś cię,
ponoś gadał coś z drzewami
w kamienickim leśsie.
Jak na trzeci dzień powrócił,
zdziebko siwe brwi miał.
Tak się skoblem w sobie zaparł,
jakby wyolbrzymiał.
[91]
Na rozstaju, pod figurą,
tam gdzie głów jak makiem —
krąg jak namiot czapką zamiótł,
mówił słowem takiem:
Oj, nadarmo ty, wiatraku,
na nas ręką machaj!
Snadź już wieczna dola chłopa
cierpieć pański nahaj.
Snadź ni Pan Bóg mu nie Pan Bóg,
ani cesarz — cesarz.
Nie obetrzeć chustką nieba
już tych naszych łez aż.
Wierzył chłop cesarskiej łasce,
wrósł weń świerkiem smęt ów, —
wziął nas cesarz sprzedał panom
za trzydzieści centów.
[92]
Teraz siedzi, z szlachtą pije,
hań, na modrych Węgrzech.
Niech się kiedyś ciężką śmiercią
pomści na nim ten grzech.
Wyszła wieś z swem prawem stawać, —
wyjdźże ty i stań z twem.
Sam ci cesarz ją podmawiał,
jak się pogryzł z państwem.
Cztery dni się godził-zwodził,
piąty stanął na tem,
że tę zgodę w chłopskiej skórze
spiszą oba batem.
Teraz siedzą, wino cedzą,
nowe pakty knują.
Darmo czekać, by sie ktosić
naszej krzywdy ujął!
[93]
Dość nas łaska pańska źgła!
Nie oddamy ani źdźbła!
Wprzódy cała wioska spłoń!
Nasza pasza, nasza błoń!
Ubił cesarz z państwem targ:
pańskie jarzmo, chłopski kark.
Jakeś ubił — idź i rządź!
Łatwo kupić, trudniej wziąć!
Był cham, giął łeb.
Dziś sam — cap cep!
Z rąk front. Chcesz? — Masz!
Bier gront! Gront — nasz!
[94]
Nim odkwitła stokroć
na zielonej darni,
przyjechali zabrać Szelę
tarnowscy żandarmi.
Uciekała nocka
po zielonej łące,
jak wkładali mu na rączki
kajdanki dzwoniące.
Jak go prowadzili
wzdłuż tych czarnych sztachet,
wysypała cała wieś,
z płaczem za nim szła het.
[95]
Jak go prowadzili
pod ten biały kasztan,
zakapały z nieba gwiazdki,
toczyły się aż tam.
Jak go prowadzili
tamtą kładką giętką,
wyszły ryby na przerębel
łapać ludzi wędką.
W całej rzece wielki
narobiły ruch tem,
jak po lodzie jak te kundle
biegły za nim truchtem.
Jak go wiedli bagnem,
tym, co śmierci dar ma,
wyszli wilcy, zjedli w lesie
jednego żandarma.
A jak z nim mijali
ten uschnięty modrzew,
popędzały go żandarmy,
mówiły mu: chodźże!
[96]
« Modrzewiu, modrzewiu,
malowany dziadku,
pilnujże mi tego lasu,
daję ci go w spadku.
« Pilnuj mi go, pilnuj,
jak jaworu powój,
Przyjdzie czas, że twych galęzi
trza nam będzie znowuj.
« Idźta, chłopcy, do dom,
nie trza stać markotnie.
Przyjdzie wiosna tylko patrzeć,
drzewom pąki potnie.
« Wyjdą w pola dziwki
plewić chwast, rumianek.
Sielne zboże wzejdzie latoś,
pańską krwią rumiane.
« Sieliśwa na cudzem,
ruń nam rosła smętna.
Będziem zbierać chleb na własnem,
każde ziarno — centnar.
[97]
« Ciarachy, ciarachy,
nie być z wami zgody!
Prędzej ogień przyjdzie latem
upić z studni wody.
« Choćbyście zorały
trakt ten, gdzie mój dom stał, —
czarnym kłosem na tej ziemi
wzrośnie na was pomsta.
« Choćbyście mi na nim
zboże na pniu żęli,
nie zapomni wieś-gęsiarka
kołodzieja Szeli.
« Darzyła się ruń nam,
wystraszył się los tem,
wyszedł w pole, za oborę,
chlusnął z wiadra postem.
« Skończył się nasz zapust.
Dalej, pany, jedziem!
Zwiśnie chłop na szubienicy
popielcowym śledziem.
|
