Historya literatury greckiej/Część III/Rozdział II
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Historya literatury greckiej |
| Wydawca | M. Arct |
| Data wyd. | 1905 |
| Druk | M. Arct |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Tłumacz | Władysław Mieczysław Kozłowski |
| Tytuł orygin. | Greek Literature |
| Źródło | skany na Commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
1. Za panowania rzymskiego język i literatura grecka rozpowszechniły się po całym ucywilizowanym świecie. W wielkich miastach powstały uniwersytety. Uznani przez państwa nauczyciele czynili sławnemi szkoły Aleksandryi i Antiochii, Tarsu i Rodosu, Pergamu i Bizancyum, Aten i Rzymu, Marsylii i Lionu. Urozmaicona literatura hellenizmu w ciągu 5 stuleci od Augusta do Justyniana obejmuje 4 wielkie działy: historyę z pomocniczemi naukami: biografią i geografią; erudycyę, obejmującą gramatykę, krytykę, archeologię i mieszaniny literackie; retorykę, jako teorye i jako praktykę, z pokrewnemi formami prozy ozdobnej, jak nowele, dyalogi i listy; filozofię, reprezentowaną głównie przez stoików i neo-platoników. W dziedzinie poezyi ruch był nieznaczny.
2. Historya. Dioniziusz z Halikarnasu (25 prz. Chr.) w Archeologii” swojej, t. j. dawnej historyi Rzymu do r. 264, usiłował napisać wstęp do Polibiusza. Utrzymywał on na podstawach fantastycznych, ze Rzymianie, zasługujący na to, aby panować nad światem, nie są barbarzyńcami, lecz pochodzą od Greków. Przechowały się księgi od 1 do 10, doprowadzone do r. 450, oraz urywki z księgi 11. Lepsze są jego pisma historyczne, zwłaszcza zaś doskonałe studya o mówcach greckich. Zadaniem jego było odrodzenie wzorowej prozy attyckiej; dopomagał mu w tem Cecyliusz z Kalakty.
3. Józef ze szlachetnej rodziny żydowskiej, napisał po grecku „Starożytną historyę Żydów” do r. 66 po Chr. w 20 księgach na wzór Dioniziusza, oraz „Historyę wojny żydowskiej” w 7 księgach. Ostatnie dzieło jest najlepsze, obejmuje okres do zdobycia Jerozolimy przez Antiocha Epifanesa w r. 170 prz. Chr. do jej zdobycia przez Tytusa, którego sam był świadkiem.
4. Arrian urodził się około r. 100 po Chr.; został konsulem w r. 146. Opisał wyprawę Aleksandra Wielkiego do Azyi w 7 księgach, z których wszystkie się przechowały, prócz końca siódmej; za przykładem Kteziasza (lekarza greckiego u dworu perskiego za czasów Ksenofonta) napisał w narzeczu jońskiem „Historyę Indyj,” obejmującą podróż Nearcha, jednego z wodzów Aleksandra, od ujścia Indu do zatoki Perskiej. A jak Ksenofont dał wspomnienia o nauczycielu swym, Sokratesie, tak Arrian spisał pamiętniki o Epiktecie, który podobnież jak Sokrates nie zostawił żadnych pism. Appian (140 po Chr.) pisał „Historyę Rzymu,” podzieloną według krajów; przechowało się 10 ksiąg. Herodian (240 po Chr.) napisał historyę cesarzy rzymskich od Kommoda do Gordiana (180–238 po Chr.) w stylu dalekim od czystości, lecz niepozbawionym dramatyzmu.
5. Biografia. — Plutarch urodził się w Cheronei w Beocyi około r. 40 przed Chr. Często bywał w Rzymie i honorowany był przez cesarzy Trajana i Adriana; lecz nigdy nie posiadał w zupełności łaciny. Chociaż posługiwał się kronikarzami rzymskimi, jedyną wzmianką o poezyi rzymskiej w dziełach jego jest cytata z Horacyusza w życiorysie Lukullusa. Grecya w owym czasie była bardzo wyludniona; wspomina Plutarch, że cały kraj mógł zaledwie wystawić 3.000 żołnierza, liczbę, jaką dawało dawniej jedno niewielkie miasto, Megara. Może chęć przypomnienia światu, że Grecya niegdyś wydawała ludzi również dzielnych, jak i Rzym, skłoniła go do napisania 46 Życiorysów równoległych. Ułożone są parami, obejmującemi jednego Greka i jednego Rzymianina. Podstawa porównania często bywa powierzchowna; tak „Alcybiades” i „Koriolan” postawieni są obok siebie jedynie dlatego, że obydwaj zabici zostali na wygnaniu. Są także cztery życiorysy pojedyńcze: „Artakserkses II” i „Aratus,” założyciel ligi achejskiej, oraz dwaj cesarze „Galba” i „Otton.” Życiorysy te są żywymi portretami moralnymi w połączeniu ze świetnymi obrazkami historycznymi[1].
„Moralia,” czyli „dzieła etyczne” stanowią zbiór około 80 urywków, traktujących nietylko o rzeczach etycznych, lecz także o historyi, archeologii i fizyce. Najlepsze z urywków moralnych dotyczą gadulstwa, fałszywego wstydu, stłumienia gniewu i opóźnienia sprawiedliwości boskiej. Niesłusznie mu przypisują „Życia dziesięciu mówców,” oraz „Życie Homera,” a prawdopodobnie i „Apoftegmata” (orzeczenia). Często są one bardzo dowcipne. Pewien flecista, z którym Filip Macedoński dyskutował o muzyce, odpowiada mu: „Niech nie dopuści niebo, aby wasza królewska mość rozumiała te rzeczy również dobrze, jak i ja.” Pewni zdrajcy olintyjscy skarżyli się Filipowi, że Macedończycy wyrzucali im, iż zburzyli rodzinne swe miasto. „Macedończycy są istotami grubiańskiemi — odpowiedział Filip — nazywają łopatę łopatą.”
6. Diogenes Laercyusz, którego umieszczają zwykle na początku III-go stulecia, w swoich 84 „Życiach filozofów” opowiada o dawnych szkołach filozofii greckiej, o szkołach Platona i Arystotelesa, a najbardziej szczegółowo o Epikurze. Chociaż nie jest ani dokładny, ani wytworny, bywa często użyteczny, dostarczając wiadomości o pismach zaginionych.
Flawiusz Filostrates (235 po Chr.) w „59 Życiach sofistów” daje cenny materyał do późniejszej historyi retoryki. W „Obrazkach” (Ejkones) opisuje 66 obrazów niby to z galeryi neapolitańskiej, najprawdopodobniej z własnej wyobraźni; chociaż retoryczne w pomyśle, są one ciekawe dla historyi sztuki. „Życie Apolloniusza z Tyany,” poświęcone jest owemu słynnemu mistykowi (około 50 po Chr.), który łączył pitagoreizm z magią wschodnią; w III stuleciu okazywano mu honory boskie. Cesarz Aleksander Sewer umieścił popiersie jego w swojem larium obok Abrahama, Orfeusza i Chrystusa.
7. Geografia. Strabo (18 po Chr.) napisał geografię w 17 księgach, opisującą Europę (ks. 4–10), Azyę (11–16), Egipt i Libię (17). Więcej te poczucia literackiego, niż malowniczości; rozmaite miejscowości interesują go dlatego, iż były polem działania wielkich poetów. Pauzaniasz (160 po Chr.) dał opis podróży po Grecyi w 10 księgach, bardzo cenny dla szczegółów topograficznych oraz arcydzieł sztuki. Nieco w duchu Herodota, lecz z mniejszą prostotą i świeżością usiłuje on uwydatnić znaczenie religijne wszystkiego, co widzi na świętej ziemi greckiej. Ptolemeusz z Aleksandryi (160 po Chr.) utworzył systemat matematyczny astronomii i geografii, który był powszechnie przyjęty, a dopiero w XVI i XVII w. wyrugowany przez systemat Kopernika. Ptolemeusz przypuszczał, że słońce, planety i gwiazdy obracają się dokoła ziemi. Błąd popełniony przez niego przy obliczeniu wielkości ziemi był przyczyną przypuszczenia Kolumba, że brzegi Azyi leżą w odległości trzy razy mniejszej od zachodnich brzegów Europy, niż w rzeczywistości, a w ten sposób zachęcił go do przedsięwzięcia, którego wynikiem było odkrycie Ameryki.
8. W zakresie erudycyi ukazały się różne dzieła krytyczne i gramatyczne. Juliusz Polluks w II stuleciu dał przyczynek do słownictwa greckiego. Lekarz Galen pisał komentarze do Platona i Hipokratesa, założyciela medycyny greckiej, którego dzieła pisane w narzeczu jońskiem należą do V stulecia przed Chr. Galen usiłował dać psychologiczną podstawę medycynie, studyując choroby ciała w związku z chorobami duszy. Ateneusz (190 po Chr.) wytworzył nową i popularną formę dzieł naukowych. W swoich „Deupnosofistae” („Mędrcy przy stole”) w 15 ks. daje
mieszaniną wiadomości w formie rozmowy, sięgających od Homera do „ogórków”: literaturę, historyę naturalną, medycynę, prawidła dobrego tonu, gramatykę. Książka ta daje niejakie pojęcie o stracie, jaką poniosła wiedza przez zniszczenie biblioteki aleksandryjskiej. Wylicza on niemniej od 700 autorów, których imion nie znalibyśmy skądinąd. „Stratagemy” Polienosa kreślą sztukę dowodzenia wojskiem oraz rządzenia państwem, oświetlając ją więcej niż 800 anegdotami. Aelian (220) zostawił wielki zbiór wiadomości biograficznych, archeologicznych i historycznych. „Wybór” i „Antologia” Stobeusza (480) stanowią podobneż zbiory, a bardzo cenną jest „Biblioteka” Fotiusza, należąca do doby bizantyńskiej.
9. Retoryka doprowadzona była do systematu przez Hermogenesa (170). Dzieło jego stanowiło przez długi czas podręcznik sztuki, pochłaniającej najlepsze usiłowania owej doby. Na początku IV stulecia znalazło wszakże współzawodnika w traktacie Aftoniusza, który stał się nanowo poczytnym w dobie Odrodzenia. Kasiusz Longinus (260), jeden z najbardziej wykształconych Greków III stulecia, minister królowej Zenobii w Palmirze, zostawił traktat o retoryce. Jemu przypisuje się, chociaż z wątpliwością, studyum „O wzniosłości,” jedno z najlepszych dzieł greckich w zakresie krytyki. Zaczynając od końca I stulecia po Chr. znajomość retoryki staje się główną drogą do zaszczytów. Katedry retoryki stanowią zaszczytne stanowiska w wielkich miastach Azyi i Europy.
10. Publiczni nauczyciele retoryki noszą teraz nazwę sofistów, używaną jako tytuł akademicki, podobnie jak w średnich wiekach tytuł doktora. Dion Chryzostom w końcu I stulecia, Aelius Arysteides w II, Temiotius, Himeriusz i Libaniusz w III st., należą do tego typu mówców. Pisma Heroda Attikusa, słynnego retora z II stulecia, zaginęły. Libaniusz daje nam kilka ciekawych rysów życia uniwersyteckiego w Atenach i w Antyochii. „Niektórzy z nich — powiada, mówiąc o swoich uczniach w Antyochii — stoją podobni do posągów ze skrzyżowanemi rękami. Inni siedzą nieczuli na świetność mojej wymowy i dowcipu. Inni usiłują przerwać tym, którzy są wzruszeni, inni znów liczą obecnych kolegów lub przyglądają się drzewom rosnącym na dziedzińcu.” W Atenach studenci podzieleni byli na partye, z których każda ciągnęła gwałtem nowoprzybyłych do swego ulubionego sofisty.
11. Studya retoryczne przyczyniły się do wytworzenia ozdobnej prozy literackiej, przybierającej rozmaite lekkie formy. Lukian (160), rodem z Somatozu nad Eufratem, pisał attycką prozą, która, chociaż nie pozbawiona błędów, należała do najlepszej, jakiej używano od 400 lat. Jego „Rozmowy bogów" prawie homeryckiej świeżości a arystofańskiego dowcipu, wystawiają humorystyczną stronę religii greckiej. „Rozmowy umarłych” starowią świetną satyrę na żyjących[2]. W „Licytacyi filozofów” bogowie podnoszą ceny każdego z wielkich myślicieli bardzo wysoko. Sokrates dochodzi do wartości = 5,000 rubli, Arystoteles zaledwie do 1,000 rb. W innym utworze sam Lukian oddany jest na sąd za swoje dowcipy, lecz zostaje usprawiedliwiony za wstawieniem się Platona i innych. Ciekawym pod względem historycznym jest szkic „Peregrinus” (wędrowiec), człowiek, który przedstawiony jest jako były chrześcijanin; Lukian kreśli niektóre rysy „dziwacznej filozofii” chrześcijan: nadzieję na nieśmiertelność i cierpliwość wobec śmierci, wspólność majątku i naukę o braterstwie ludzi. Jego „Tymon,” typ mizantropa, podał wątek do utworu Szekspira pod tym samym tytułem. „Prawdziwa historya,” humorystyczna opowieść o podróżach, stanowi oryginał „Podróży Guliwera.” Lukian wiele ma wspólnego ze Swiftem, a więcej jeszcze z Voltaire’em.
12. Cesarz Julian (331–363) zasługuje na wzmiankę tutaj, mniej z powodu przechowanych mów jego, niż dla utworów satyrycznych. W „Cesarzach czyli Uczcie” daje w formie dyalogu krytykę swoich poprzedników, w której podnosi Marka Aureliusza, a poniża Konstantego, „Mizopogon czyli Brodonienawistnik,” jest satyrą na lud Antyochii, który podczas pobytu Juliana w tem mieście obraził jego opinie, a nawet drwił z jego brody.
13. Powieść grecka powstała w dobie Augusta i przedstawia dwa kierunki. Jeden z nich, czysto grecki, ma za przedstawiciela Ksenofonta z Efezy (prawdopodobnie około 360), autora miłosnej historyi, której bohaterami są Antia i Habrokomes, pod tytułem „Opowieść o Efezie,” oraz autora prześlicznej sielanki, „Dafnis i Chloe” — Longusa. Drugi zostaje pod wpływem powieści indyjskiej, oddziaływającej przez Syrye. Najlepszym przedstawicielem jego jest Heliodorus (390). „Opowieść o Etyopii” maluje przygody Charyklei, kapłanki delfickiej i Teagenesa, Tessalijczyka, z którym ona ucieka do Egiptu. Po wielu niebezpieczeństwach i rozłącza niach dosięgają Etyopii, a w chwili, gdy mają być zabici na ofiarę słońcu i księżycowi, ujawnia się, że Charykleja jest córką króla etyopskiego, która cudem urodziła się białą. Połączeniu kochanków towarzyszy zaprowadzenie bardziej ludzkiej religii. Achilles, Tatius i Charyton są naśladowcami Heliodora.
14. Pod nazwiskiem Alcyfrona doszły do nas 3 księgi zmyślowych „Listów,” napisanych z werwą w sztucznym stylu attyckim (ok. 180). Należą one do rodzaju bardzo popularnego na początku II stulecia i zapożyczają wiele materyału z nowej attyckiej komedyi.
15. W miarę jak chrześcijanizm wzrastał w siłę, usiłował przeciwstawić lekkiej literaturze pogańskiej swoją własną. Powieści greckie chrześcijańskie pisane często przez nawróconych Greków, zaczynają mnożyć się od początku IV stulecia. Niektóre z nich opisują męczeństwa prawdziwe lub zmyślone. Inne dają obrazki życia klasztornego. Inne znów są zmyślonemi podróżami, jak „Podróż Makarego do nieba.” Inne znów mają cel polemiczny. Tak „Abraham Żyd i kupiec Teodor” przemawia w obronie kultu obrazów. Teodor, zrujnowany wskutek rozbicia okrętu, a odepchnięty przez przyjaciół, pożycza pieniądze od Abrahama, powołując się na obraz Chrystusa, postawiony przez Konstantego na rynku przed pałacem w Bizancyum. Teodor traci wszystko znowu i znowu Żyd mu pożycza. Teodor płynie na zachód i wynagradza straty. Chcąc spłacić dług Abrahamowi, a nie mając przez kogo posłać, kładzie pieniądze do skrzyni i puszcza ją w morze, w imię Chrystusa. Skrzynię przybijają fale do stóp Żyda na brzegu Marmurowego morza. Gdy wszakże Teodor powraca, Abraham dla próby udaje, że nie otrzymał pieniędzy. Teodor żąda przysięgi wobec obrazu, a gdy modli się gorąco przed obrazem, serce jego dobroczyńcy zwraca się do wiary.
16. Filozofię w ciągu tych stuleci reprezentują głównie stoicy i neo-platonicy. Szkoła stoicka, zachowująca tradycyę nieprzerwaną od III stulecia przed Chr., położyła zasługi przez poważne poszukiwanie praktycznych zasad życia.
17. Epiktet urodził się w Hierapolis frygijskim. Był on chorowitym i ułomnym niewolnikiem, należącym do okrutnego Epafroditosa, wyzwoleńca Nerona, zabitego następnie przez Domicyana za to, że dopomógł Neronowi do samobójstwa. Istnieje opowieść o tem, iż właściciel bił po nodze Epikteta, który rzekł mu: „Jeśli będziesz tak kontynuował, złamiesz ją.” Epafroditos kontynuował i istotnie złamał noge, na co Epiktet rzekł spokojnie: „Mówiłem ci, iż tak będzie.” Później Epiktet uzyskał wolność. W r. 94 po Chr. został wygnany przez edykt Domicyana, wyganiający wszystkich filozofów z Rzymu i zamieszkał w Nikopolis w Epirze, gizie Aryan został jego uczniem i spisał jego naukę prawie dosłownie w „Rozmowach Epikteta” oraz skróconą w „Podręczniku Epikteta.”
Filozofia Epikteta jest stoicką z domieszką sokratyzmu. Skupiając całą uwagę na moralności praktycznej, uczy, iż początkiem mądrości jest rozróżnienie tego, co jest w naszej władzy, od tego, co w niej nie jest. Jedyną rzeczą, która jest w naszej władzy, jest sąd sprawiedliwy przy pomocy ducha przewodniego, unieszczonego w nas przez Boga, dający nam możność uzyskać szczęście, żyjąc zgodnie z przyrodą, t. j. z boskim porządkiem
wszechświata. Wszystkie rzeczy zewnętrzne, jak ubóstwo, nieszczęście, śmierć, nie są w naszej władzy, musimy przyjmować je ze spokojem. Powinniśmy się powstrzymywać od wszystkiego, co osłabia władzę duszy nad rzeczami, nad któremi możemy panować. Stąd prawidło: „Znoś i zrzekaj się.” Epiktet nie wypowiada nadziei na przyszłe życie; uważa on, że postępowanie cnotliwe jest samo sobie nagrodą. Człowiek powinien być zawsze zadowolony, ufając, iż Bóg uczyni mu lepiej, niżby sam mógł. Zamiast wszelkich innych rozkoszy, szukajcie tej jednej: świadomości, iż jesteście posłuszni Bogu.” Bóg daje człowiekowi życie, „a gdy wyprowadza was z niego, po obejrzeniu widowiska i uroczystości, czy nie ustąpicie ze czcią dla niego i wdzięcznością za wszystko, co widzieliście i słyszeliście”?
18. Jeśli Epiktet kładł nacisk na godność moralną człowieka, to cesarz Marek Aureliusz (121–180) podnosił przeważnie opatrzność boską. Dwanaście ksiąg pisanych po grecku zawierają myśli jego, spisywane od czasu do czasu, znane pod tytułem „Rozmyślań.” Nie wykazują one greckiego poczucia dla piękności cnoty, ani też subtelnego puczucia religijnego Żydów, lecz wyrażają bez entuzyazmu niezachwianą ufność w opatrzność, rządzącą sprawami ludzkiemi. Widzi on w Bogu zarazem i osobę i prawo. Wyrazem jego jest rozum ludzki. Pierwszym obowiązkiem naszym jest posłuszeństwo owemu bóstwu, owej rządzącej władzy” w nas samych; osłaniać ją od gwałtu, a podnosić ponad roskosz i cierpienie, oczekując śmierci, jako rozkładu na pierwiastki, z których jesteśmy utworzeni. Nie może być złem, co jest zgodne z naturą, t. j. z Bogiem. Zapominaj urazy; wszyscy ludzie są braćmi; każdy powinien kochać wszystkich innych i starać się uczynić ich lepszymi, nawet jeśli mu źle życzą. Najlepszą zemstą jest: być lepszym od tego, co źle czyni. Wiara ta podtrzymywała Marka Aureliusza w zmartwieniach rodzinnych i gdy wśród wojny i zarazy widział upadek cesarstwa. Marek Aureliusz nie wierzył w przyszłe życie.
19. Gdy stoicyzm był przeważnie filozofią moralną, neo-platonizm usiłował ująć istotę poznania i bytu. Pierwiastek wschodni, dający się dostrzedz u Platona, rozwinął się w Aleksandryi pod wpływami żydowskimi w naukę mistyczną. Drogą ascetyzmu i kontemplacyi, twierdzą neo-platonicy, dusza może oderwać się od świata zmysłowego i dojść do zupełnego zjednoczenia z Bogiem, żródłem wszelkiej wiedzy. Nauka ta, zarysowana przez Numeniusza (150 po Chr.), a rozwinięta przez Ammoniusza i Sakkasa, wyłożona została na piśmie przez jego ucznia Plotinusa (240 po Chr.), który przypisywał sobie natchnienie i władzę cudotwórczą, a twierdził, jakoby cztery razy w życiu w porywie ekstatycznym wznosił się do jedności z Bogiem. Uczeń jego i wydawca Porfiriusz oraz jego uczeń Jamblichos, mistyk, pełen dziwactw ascetycznych, szerzyli tę naukę. Bardziej utalentowaną jej zwolenniczką była piękna i szlachetna Hypatia, okrutnie zamordowana przez chrześcijan w Aleksandryi w r. 415.
20. W V stuleciu umysły systematyczne, których nie brakło w szkole ateńskiej, uczyniły ostatni wysiłek, aby zjednoczyć wiedzę starożytną. Proklos (450) usiłował połączyć to, co było naukowego w neo-platonizmie, z lepszymi pierwiastkami systematów dawniejszych. Lecz próba ta nie miała powodzenia. Zwycięstwo chrześcijaństwa, jako religii tłumów, nad myślą starożytną, było zupełne, gdy Justynian zamknął szkoły filozoficzne niechrześcijańskie edyktem z roku 529, gasząc w ten sposób ostatnie źródła świateł.
21. Tymczasem poezya w wyższym stylu zamilkła już od 700 lat. Babrius (40 po Chr.) nadał formę wierszową bajkom przypisywanym
Ezopowi, którego legenda umieszcza ok. 560 prz. Chr., lecz o którym niema żadnych autentycznych wiadomości: Plato opisuje, jako Sokrates bawił się w więzieniu, nadając formę wierszową bajkom. „Wilk i jagnię” stanowi przykład owych utworów Babriusa, które Fedrus swobodnie tłómaczył na łacinę. Oppian (180 po Chr.) napisał „Sztukę rybołówstwa,” poemat epiko-dydaktyczny w 5 ks., opisujący zwyczaje ryb oraz sposoby ich łowienia. Jest również autorem poematu „O polowaniu,” którym posługiwał się Buffon. Nonnus na początku V stulecia odnowił na krótko poezye epicką. Jego „Przygody Dyonizosa” są powieścią o charakterze zmysłowym, żywą, lecz często nadętą i wykazującą smak egipski dla jaskrawych barw. Kwintus Smirneus (450 po Chr) napisał dalszy ciąg „Iliady” w 14 księgach, doprowadzając go do wzięcia Troi. Chociaż pozbawiony oryginalności poetyckiej, ma on wartość dla studyów homeryckich. Pod nazwiskiem Muzeusza (500 po Chr.) doszło do nas 340 wierszy bardzo pięknych, opisujących jak Leander przepływał Hellespont, aby widzieć się z Hero.
22. Poezya mistyczna tworzy gałąź specyalną, w późniejszej literaturze greckiej. „Argonautika” (której nie trzeba mieszać z utworem Apolloniusza z Rodos), jest utworem epickim, zawierającym 1,384 wiesze, a napisanym prawdopodobnie przed r. 400 po Chr. w Egipcie. Opowiada on niektóre epizody z wędrówek Jazona. Orfeusz stanowi tu postać środkową; jego tajemnicza władza nad światem bogów, duchów i ludzi jest głównym motywem całości. „Litika” w 768 heksametrach, napisana prawdopodobnie wkrótce po śmierci Juliana (w r. 363), sławi własności czarodziejskie rzadkich i drogich kamieni, a broni magii wobec nieufności, która zaczęła ją otaczać. Ośmdziesiąt siedm „Hymnów,” zwanych niekiedy orfickimi, nie mają nic wspólnego z hymnami, o których dawni pisarze wspominają łącznie z rytuałem orfickim. Hymny te przedstawiają tendencye późniejszego neo-platonizmu, usiłującego wytłómaczyć dawne bóstwa greckie za pomocą abstrakcyjnych lub mistycznych formuł. Większa część z nich jest późniejsza od r. 350.
23. Antologia grecka jest zbiorem epigramatów i krótkich poezyj za okres blizko 1000-letni: od Simonidesa z Ceos (490 prz. Chr.) do VI stulecia po Chr. Maksimus Planudes, mnich konstantynopolitański (1330) utworzył zbiór opierający się na podobnym zbiorze Agatiasa z r. 550. Był to jedyny zbiór znany do r. 1600, w którym odkrytą została inna antologia grecka, ułożona przez Cefalosa około r. 920. Znana ona jest pod nazwą palatyńskiej, gdyż znaleziona została w bibliotece Palatynatu. Zestawienie wykazało, że Planudes tylko skrócił i zmienił porządek tego zbioru. Obejmnje on cały zakres interesów ludzkich: miłość, sztukę, żal za umarłymi.
24. Dawni pisarze chrześcijańscy cytują niekiedy Wyrocznie sybilińskie, uważając je za prawdziwe wyrzeczenia prorokini pogańskiej, która niekiedy stawała się mimowolną zwiastunką prawdy boskiej. Imię Sybilli dawano w Grecyi istotom natchnionym, mieszkającym w rozmaitych miejscowościach. Mozaika na podłodze katedry w Syena przedstawia cały szereg znakomitych sybill i służy za dowód uznania, jakiem cieszyły się owe organa objawienia pogańskiego w dawnym kościele, o czem świadczy także starodawny hymn „O gniewie pańskim,” łączący imiona Sybilli i Dawida. Księgi sybilińskie w Rzymie miały być dane Tarkwiniuszowi przez Sybillę; senat zasięgał z nich wiadomości w trudnych wypadkach. Zniszczył je pożar w r. 82 prz. Chr. Nowy zbiór został ułożony z ksiąg sybilińskich, przechowanych w innych miejscach. Zbiór ten został spalony za panowania Honoriusza (395–423). Istniejące „Wyrocznie” w heksametrach greckich pisane są przez autorów żydowskich lub chrześcijańskich, zaczynając od r. 170 przed Chr. do 700 po Chr.; autorowie ich starali się odtworzyć niektóre cechy stylowe lub formy (jak akrostychy), spotykające się w dawnych wyroczniach sybilińskich. Z 14 ksiąg przechowało się 12. Trzecia i piąta wyrażają w formie przepowiedni tęsknotę żydów za politycznem odrodzeniem narodu, spotęgowaną,
przez widoczny schyłek hellenizmu za następców Aleksandra. Inne księgi przepowiadają historyę świata, zaczynając od potopu (I-sza i II-ga prawdopodobnie najpóźniej pisane; Sybilla figuruje w nich jako synowa Noego), przepowiadają zwycięstwo chrześcijaństwa oraz 1000-letnie panowanie Chrystusa na ziemi.
25. W miarę tego, jak literatura i kultura grecka traciły znaczenie swoje, wzrastało znaczenie literatury chrześcijańskiej w języku greckim, którą reprezentują listy, homilie, dzieła uczone ojców kościoła oraz historye święte, jak: Euzebiusza, Sokratesa i Sezomena. Stosunek między upadającą literaturą starożytną a wzrastającą literaturą chrześcijańską przedstawia dwie fazy. Pisarze chrześcijańscy pierwszej doby, naśladując apostołów, oceniają należycie humanistyczne znaczenie literatury greckiej lub teologiczną wartość myśli greckiej. Justyn Męczennik, Orygenes, a nadewszystko Klemens i Aleksandryi, podnoszą doniosłość usiłowań Greków w dążeniu do prawdy.
26. Wszakże ku końcowi III stulecia inny kierunek zaczyna panować. Kiedy neo-platonicy wślad za Plotinosem twierdzą, że filozofia uprzedziła objawienie, pisarze chrześcijańscy, jak Euzebiusz, utrzymują, iż wszystko, co jest dobrego w myśli greckiej, dostało się tam z pism żydowskich. Oddalenie się stopniowe chrześcijan od literatury greckiej i różnica pomiędzy językiem literackim a mową potoczną w Konstantynopolu, stanowią dwie główne przyczyny, które przyśpieszyły upadek hellenizmu literackiego w IV stuleciu. Najznakomitsi wszakże ojcowie kościoła w owem stuleciu, jak Grzegorz Nancyański, Bazyli, brat jego Grzegorz z Nicei oraz Chryzostom, ćwiczeni byli przez nauczycieli greckich w sztuce wysławiania się, w sztuce, w której wszyscy współcześni czuli potęgę starożytnej Grecyi; wymowa zaś dojrzała pierwszych kaznodziei wyszła z uniwersytetów Antyochii i Aten.
27. W literaturze chrześcijańskiej z doby środkowej i bizantyńskiej (529–1453) piękność klasyczna formy i czystość stylu już nie istnieją. Uczeni pisarze, zwykle księża, robią wyciągi z kronik, dzieł o gramatyce, matematyce lub medycynie, mieszaninach i krytyce; a obok tego powstaje poezya popularna nie podobna do starożytnej ani pod względem formy, ani pod względem ducha.
Przez lat 350 po zdobyciu Konstantynopola przez Turków (1453), Grecy mieli mało nadziei na odzyskanie niepodległości. Usiłowania ich skierowane były ku zachowaniu narodowości, przedewszystkiem zaś ku utrzymaniu języka i religii. Stąd literatura grecka owych stuleci zajęta jest głównie bądź to studyami filologicznemi, dotyczącemi dawnych pisarzy, bądź też teologią. Gennadiusz, pierwszy patryarcha po zdobyciu Konstantynopola, założył w tem mieście „Szkołę narodową,” która wiele się przyczyniła do utrzymania wyższej kultury w ciężkich czasach. Stała się ona sławną około r. 1700. Od r. 1716 sułtani zaczęli mianować fanariotów, t. j. Greków konstantynopolitańskich, rządcami dwóch księstw rumuńskich: Wałachii i Mołdawii, a dwory tych książąt stały się ogniskami zachęty dla literatury greckiej.
Wreszcie na początku XIX stulecia zaczęła świtać nadzieja wolności. Przewidujący przyjaciele Grecyi, jak Koraes, dopomogli do odnowienia czystości i siły języka, aby uczynić go w ten sposób dzielniejszem narzędziem odrodzenia narodowego. Literatura nabrała nowej energii. W latach 1800–1801 pełniła ona rolę przygotowawczą; nie było jeszcze życia społecznego, do którego mogłaby być zastosowaną praktycznie. Wojna o niepodległość, która rozpoczęła się w r. 1821, doprowadziła 1827 do przywrócenia wolności części kraju. Grecya wyzwolona musiała przedewszystkiem zająć się organizacyą wykształcenia: pierwszym krokiem było wynagrodzenie straconego czasu przez tłómaczenie obcych dzieł na język grecki. W ciągu ostatnich lat dziesiątków pisarze greccy dali przyczynki do wszystkich niemal gałęzi literatury, zwłaszcza zaś do filologii, archeologii i historyi, a jest wszelka nadzieja, że literatura grecka będzie w dalszym ciągu wzbogacać język, który odziedziczyła[3].
28. Wielkie oryginalne dzieło umysłu greckiego w sztuce i literaturze wykonane zostało przed r. 300 przed Chr. Lecz szersza, chociaż mniej świetna działalność odsłoniła się przed nim później. Rzym, jak wyraża się jeden z poetów rzymskich, uczynił z całej ziemi jeden naród. Lecz gdy zostało to dokonane przez polityczny i wojskowy geniusz Rzymian, kulturę powszechną w obrębie tego państwa wszechświatowego ożywiał geniusz grecki, a interpretował plastyczny język grecki. Po Rzymie odziedziczył świat nowożytny tradycyę prawa i rządu; po Grecyi wiecznie świeże natchnienia życia intellektualnego i duchowego.
