Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów/B (całość)

<<< Dane tekstu >>>
Autor	Stanisław Piekarski
Tytuł	Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów
Wydawca	Wydawnictwo M. Arcta
Data wyd.	1930
Druk	Drukarnia Zakładów Wydawniczych M. Arct, Sp. Akc.
Miejsce wyd.	Warszawa
Źródło	Skany na Commons
Inne	B – wykaz haseł Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI  Cała encyklopedia Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI
Indeks stron

›››

[34]

B

 Baal (Beel lub Bel), nazwa bóstwa staro-semickiego, czczonego przez Babilończyków, Asyryjczyków, Fenicjan i Żydów, oznacza „pana i władcę“. Baal był bogiem żyzności natury. Żeńskim odpowiednikiem jego była bogini Asztarot czyli Isztar, (ob. Astarte). Kult obojga odznaczał się najgrubszą zmysłowością i wyuzdaniem i był u żydów ostro zwalczany przez proroków Starego Testamentu (ob. Asyrja i Babilonja).

 Babilon i Biblja (niem. „Babel und Bibel“). W dziele pod tym tytułem starał się asyrjolog niemiecki Fryderyk Delitzsch uzasadnić twierdzenie, wypowiedziane w wykładzie publicznym na posiedzeniu Towarzystwa Orjentalistów w Berlinie w r. 1902, że prawodawstwo Mojżesza nie jest oryginalne, lecz że jest przeróbką asyryjskiego prawodawstwa króla Hammurabi, żyjącego na tysiąc lat przed Mojżeszem. Twierdzenie to wywołało gwałtowną dyskusję oraz silne protesty ze strony orjentalistów i teologów, którzy wykazywali, że mimo niezaprzeczonych podobieństw pomiędzy prawodawstwem Hammurabiego i Mojżesza, zachodzą pomiędzy temi prawodawstwami zasadnicze różnice, z których najważniejszą jest monoteizm religji Mojżesza w porównaniu do politeizmu religji asyryjskiej.
[35] (Fryderyk Delitzsch, Babilon i Biblja. przekład A. Niemojewskiego, Warszawa 1907, Stanisław Estreicher, Kodeks Hammurabiego, Kraków, 1904).

 Babilonja, ob. Asyrja i Babilonja.

 Babiści (babi), sekta mahometańska, powstała z początkiem XIX wieku w Persji, na podłożu teoryj szyitów (ob. Islam), uważających zięcia Mahometa, Alego, oraz jego potomków za prawowitych następców proroka i wodzów islamu, zwanych imamami. Szyici dzielili się między sobą na stronnictwa „dwunastu“ i „siedmiu“, wierzących, że 12-ty lub 7-my imam jest madhim, czyli oczekiwanym mesjaszem. Mirza Ali Mohammed, ur. w r. 1820 w Sziraz, wyznawca sekty „dwunastu“, utworzył na tle idei szyitycznych i neoplatońskich nową religję, mającą z islamem wspólną tylko wiarę w Mahometa jako proroka. Ogłosił się jako „bab“, t. j. brama, przez którą 12-ty imam udziela się wiernym. Stąd zwolennicy jego zwali się „babi“. Wkońcu Ali ogłosił się sam 12-ym imamem, czyli madhim, emanacją bóstwa. Z powodu występowania przeciw rządowi perskiemu został w r. 1850 stracony a jego zwolennicy rozproszyli się po Indjach i Turcji. Następca Alego, Mirza Yahya,, zwany Subh-i-Ecel (= świt wieczności), uciekł z kilku przywódcami babistów do Turcji a jego brat, Husain-Ali, zwany Beha-ullah (= blask Boga), ogłosił się w r. 1866 zbawicielem i wydał w Palestynie nową biblję „Kitab-i-akdas“ (= najświętsza księga), w której połączył teorje babizmu z chrześcijańskiemi ideami miłości i sprawiedliwości. Nauka ta, zawierająca bardzo wysokie pojęcia etyczne, rozumie koran i prawo islamu tylko w sposób alegoryczny i głosi powszechną równość i równouprawnienie kobiet. Zwolennicy jej rozpadli się na kilka sekt, z których najliczniejsi są behaici (bahaici), liczący około miljona wyznawców w Syrji i Palestynie. W czasie wystawy kolumbijskiej w r. 1893 w Chicago behaici rozpoczęli propagandę w Ameryce i zyskali w Stanach Zjednoczonych około 10.000 zwolenników.

 Badacze Pisma św., sekta protestancka, powstała w Ameryce. Główną jej siedzibą jest Pittsburg, New York i Lancaster Gale w hrabstwie Londynu. Wedle doktryny, wyznawanej przez tę sektę, zasady wiary wynikają z samodzielnego badania Pisma św. Wyznawcy jej nie uznają sakramentów ani żadnych oznak, jak np. obrazów. Powtórny chrzest, któremu musi się poddać każdy nowy członek sekty, choćby już był ochrzczony, uważają za obrządek, a nie za sakrament. Do Polski dostali się za rządów rosyjskich na podstawie ukazu z 17 października 1905 r. oraz zezwolenia gubernatora warszawskiego z 20 maja 1913 r. W r. 1924 podzielili się na dwie zwalczające się nawzajem grupy, z których jedna mieści się w Warszawie a druga we wsi Dawidy pod Warszawą. Prócz tego mają nielicznych zwolenników w Łodzi, Borysławiu, Lwowie, Wilnie, Białymstoku, Lublinie i innych miejscowościach.

 Bahaici, ob. Babiści.

 Bairam (beiram), nazwa dwu uroczystych świąt mahometańskich. T. zw. mały bairam, arab, id-ul-fitr, czyli „święto przełamania postu“, tur. kuczuk-bairam, obchodzi się po zakończeniu miesięcznego postu ramadan (ob. Islam). W 70 dni potem obchodzą mahometanie kurban-bairam, arab. id-ul-kabir, czyli „wielkie święto“, na pamiątkę ofiary Abrahama.

 Baldachim, osłona przenośna ze złotogłowiu, adamaszku lub atlasu, noszona na drzewcu w formie parasola lub na 4, 6 lub 8 laskach w formie namiotu lub też utwierdzona w kształcie dachu ponad tronem. W Kościele katolickim przepisane rytuałem jest noszenie baldachimu nad Najświętszym Sakramentem. Prawo kanoniczne zawiera także przepisy, ograniczające używanie baldachimu przez kardynałów, biskupów i opatów.

 Baldr (Balder), bóstwo skandynawskie, ob. Germańska religja.

 Baldzimierz św. (po łacinie Baldomerus, po franc. Galmier), ur. w Forez przy końcu VI wieku, był z zawodu kowalem i cały swój zarobek rozdawał ubogim. Osiadł w klasztorze St. Just, a pod koniec życia został subdiakonem w Lionie. W czasach zamieszek religijnych w XVI w. we [36]Francji hugonoci zniszczyli jego relikwje. Jest patronem kowali.

 Baptisterium (= chrzcielnica). W pierwszych wiekach chrześcijaństwa baptisteria były to osobne domy, budowane zazwyczaj za kościołem w formie okrągłej, sześcio lub ośmiobocznej lub w formie krzyża, w których dokonywano aktu chrztu. Aż do czasów Konstantyna Wielkiego chrzczono w rzekach i strumieniach. Od wieku VII, t. j. od czasu, kiedy chrzest odbywa się przez polanie wodą, a nie przez zanurzanie lub wchodzenie do wody, zaczęto w miejsce osobnych budynków urządzać chrzcielnice wewnątrz kościołów.

 Baptyści, wspólna nazwa sekt, odrzucających chrzest noworodków a uznających tylko chrzest dorosłych przez zanurzenie w wodzie. Baptyści powstali w Anglji, gdzie w r. 1689 uzyskali przez akty tolerancyjne Wilhelma III to samo stanowisko, co wszyscy inni dysydenci (ob. Dissenters). W r. 1691 podzielili się baptyści na „generalnych“, wyznających arminjanizm i „partykularnych“, trzymających się uchwał synodu w Dordrechcie (ob. Arminjanizm). W r. 1639 przeniósł naukę baptystów do Ameryki Północnej Roger Williams, założyciel stanu Rhode Island. Baptyści amerykańscy podzielili się wkrótce na ściśle kalwińskich czyli „regularnych“ i na wyznających arminjanizm, zwanych Free-Will-Baptists. Te dwie główne sekty rozdzieliły się w w. XVIII na cały szereg drobniejszych sekt, jak Six-Principles-Baptists, którzy uznają jako symbol wiary 6 zasad, wypowiedzianych w liście św. Pawła do Żydów, Campbellitów, zwanych także Disciples of Christ (ob. Uczniowie Chrystusa), którzy odrzucają wszystko, co nie da się udowodnić słowami Chrystusa, Dunkards czyli Tunkers, uznających za ważny tylko chrzest przez zanurzenie w rzece lub w stawie, Hard-Shell-Baptists, odrzucających wszelkie stowarzyszenia i misje, Seventh Day Baptists, którzy święcą sobotę zamiast niedzieli, Snake-Baptists, którzy uważają niepredestynowanych za potomków Ewy i węża i wiele innych sekt. Baptyzm jest znacznie rozpowszechniony wśród murzynów amerykańskich, posiada także zwolenników w Azji, Afryce i Australji. W Europie prócz gmin w Anglji i Niemczech, istnieją gminy baptystów w Szwecji, Danji, Holandji i Szwajcarji. W Polsce uzyskali nielicznych zwolenników wśród ewangelików, Niemców i Litwinów.

 Baradäus Jakób, ob. Jakobici.

 Baranek Boży, ob. Agnus Dei.

 Baranek wielkanocny. Rytualne spożywanie baranka w święto paschy i składanie krwi jego na ofiarę było obrzędem, nakazanym przez Mojżesza (Exod. XII. 3 — 11) na pamiątkę wyjścia Izraelitów z Egiptu i ocalenia ich pierworodnych od śmierci. Ofiara ta, spełniana pierwotnie w domach a następnie w świątyni, ustała po zburzeniu świątyni jerozolimskiej (ob. Żydowskie święta: Pascha). W chrześcijaństwie Baranek wielkanocny jest symbolem Chrystusa (ob. Agnus Dei).

 Barbeljoci, ob. Gnostycyzm.

 Barnabici, zwani także pauljanami lub klerykami regularnymi św. Pawła, zgromadzenie zakonne, założone w r. 1530 w Medjolanie. Trudnią się duszpasterstwem, kształceniem młodzieży i misjami pośród innowierców. Ślubują przedewszystkiem nie ubiegać się o wyższe godności kościelne. Obecnie posiadają około 20 klasztorów we Włoszech, Hiszpanj i i Austrji.

 Bartolomici, 1) kongregacja księży świeckich, prowadzących życie wspólne, bez składania ślubów zakonnych, założona w r. 1640 przez kanonika salcburskiego Bartłomieja Holzhausera w celu kształcenia kleru w przeznaczonych na to zakładach. Papież Inocenty XI w r. 1680 zatwierdził ich ustawę, a wielu biskupów powierzało im prowadzenie seminarjów duchownych. Mieli zakłady w Niemczech, Czechach, na Węgrzech, we Włoszech i w Hiszpanji. Do Polski wprowadził ich w r. 1683 biskup poznański Wierzbowski i osadził ich w Górze Kalwarji, następnie zaś oddał im prowadzenie seminarjum duchownego przy kolegjacie Św. Jana w Warszawie. Bartolomici, zwani dawniej w Polsce od wspólnego życia „komunistami“, oprócz seminarjum warszawskiego, które prowadzili do r. 1846, kierowali seminarjami duchownemi w Węgrowie (do r. 1812), w Janowie (do r. 1782) i w Kielcach (do r. 1816) i mieli [37]instytut w Łowiczu, którego wychowańców zwano bartoszkami. Z końcem XVIII w. wygaśli zagranicą, a z początkiem XIX w. w Polsce.
 2) Bartolomitami w średnich wiekach zwano osiedla wypędzonych z Armenji mnichów bazyljańskich a mianowicie w Genui przy kościele Św. Bartłomieja i w innych miastach włoskich. Przyjęli regułę benedyktynów a później dominikanów. Gdy liczba zakonników zmalała i do zakonu wdarły się nadużycia, Inocenty X zniósł ten zakon.

 Baudouin Piotr Gabrjel (1689 — 1768), misjonarz francuski, osiadł w Warszawie w r. 1717 i oddał się pracy duszpasterskiej i miłosierdziu. Z uzbieranych osobiście składek założył w r. 1732 dom podrzutków a następnie szpital Dzieciątka Jezus w Warszawie, istniejący dotychczas.

 Bazylejskie wyznanie. Pod tem mianem znane są dwa pisma teologiczne, zawierające artykuły wiary reformowanych Szwajcarów, a mianowicie: 1) confessio Muelhusiana z r. 1537 i 2) confessio Helvetica prior (por. Helweckie wyznanie wiary).

 Bazylejski sobór, zwołany przez papieża Marcina V, w r. 1431 miał za zadanie przyprowadzić czeskich zwolenników Jana Husa do zgody z Kościołem katolickim, przywrócić jedność z Kościołem greckim, wznowić dawną karność kościelną i przeprowadzić reformę Kościoła. Żadnego z tych zadań sobór bazylejski nie spełnił a przez cały czas swego trwania zajmował się walką z papieżem Eugenjuszem IV z powodu kwestji rzekomej wyższości soboru nad papieżem. Nie chcąc poddać się papieżowi, sobór postanowił złożyć go z urzędu i wybrał antypapieża w osobie ks. Sabaudzkiego Amadeusza VIII, który przybrał imię Feliksa V. Po śmierci papieża Eugenjusza IV sobór, przeniesiony do Lozanny, pojednał się z jego następcą, papieżem Mikołajem V, antypapież Felix V zrezygnował a sobór w r. 1449 się rozwiązał.

 Bazyli św., zwany Wielkim, doktór Kościoła, ur. ok. r. 330 w Cezarei w Kappadocji, został w r. 370 biskupem Cezarei. Zmarł w r. 379. Wraz z bratem swoim św. Grzegorzem nisseńskim i przyjacielem św. Grzegorzem nazjanzeńskim stanowi grupę trzech, zwaną w historji kościoła „Wielkimi z Kapadocji“. Jest jednym z czterech ojców Kościoła greckiego. Wielki kaznodzieja i teolog ascetyczny zwalczał sektę arjańską i napisał liczne dzieła teologiczne oraz regułę założonego przez siebie zakonu bazyljanów. Do literatury klasycznej należy jego traktat „O sposobie korzystania z autorów świeckich“, kilkakrotnie wydawany od czasów Odrodzenia.

 Bazylidjanie, sekta, ob. Gnostycyzm.

 Bazylika, czyli portyk królewski, w starożytnych Atenach budynek, w którym urzędował Archon Basileus, t. j. jeden z 9 najwyższych urzędników republiki ateńskiej. Obecnie bazylikami nazywają się kościoły katolickie ze względu na ich budowę o trzech lub pięciu nawach, oddzielonych szeregiem kolumn z półkrągłem sklepieniem na końcu nawy środkowej, zwanem absydą, albo też nazwę tę nadaje się kościołom znaczniejszym, szczególnie wyróżnionym pod względem liturgicznym na mocy przywileju papieskiego. Starodawny zwyczaj nadaje tytuł bazyliki katedrze krakowskiej na Wawelu a osobny dekret papieski z r. 1920 kościołowi 00. Franciszkanów w Krakowie. W Warszawie jest bazyliką kościół Serca Jezusowego na Michałowie na mocy przywileju papieskiego.

 Bazylianie, zakon według reguły ułożonej przez św. Bazylego (ob.), zatwierdzonej w IV i V wieku przez papieży Liberiusa, Damazego i Leona Wielkiego. Rozszerzał się głównie na Wschodzie. Po unji florenckiej w r. 1439 (ob. Florencki sobór) zostali bazyljanie uniccy wprowadzeni do Europy zachodniej. Bazyljanie schizmatyccy zaś pozostali na górze Athos (ob.) i w Rosji, gdzie jeszcze w r. 1917 posiadali 500 klasztorów z 13 tysiącami mnichów. W Polsce i na Litwie rozszerzyli się jeszcze przed unją brzeską (ob. Unici), a w r. 1617 zostali zorganizowani jako zakon unicki w Kongregację Przenajświętszej Trójcy pod zwierzchnictwem proto-archimandryty, czyli generała. W r. 1743 nastąpiła ponowna organizacja, a mianowicie połączenie bazyljanów [38]polskich w kongregację, złożoną, z dwóch prowincyj, t. j. dawnej litewskiej Przenajświętszej Trójcy i halickiej pod wezwaniem Opieki Najśw. Panny. Na czele kongregacji stał protoarchimandryta wybierany co 8 lat naprzemian z pośród Litwinów i koroniarzy. Tak zreformowany zakon bazyljanów położył wielkie zasługi na polu działalności kościelnej i szkolnictwa. Przy wszystkich klasztorach, których w połowie XVIII w. liczono 200, istniały szkoły elementarne, nadto w licznych miejscowościach, jak np. w Wilnie i we Lwowie, szkoły wyższe, teologiczne i filozoficzne. Po zniesieniu zakonu jezuitów (1773) przejęli bazyljanie przeszło 20 szkół jezuickich. W r. 1780 nastąpiła nowa organizacja zakonu, a mianowicie podział na 4 prowincje: litewską, białoruską, polską i halicką. Od r. 1786 klasztory bazyljańskie, położone na obszarze zaboru rosyjskiego, upadają lub przechodzą na prawosławie, ostatni przy ul. Miodowej w Warszawie istniał do r. 1872. Bazyljanie uniccy, pozostali we wschodniej Małopolsce, zostali w r. 1882 zreformowani przez pap. Leona XIII, który oddał kierunek ich nowicjatu w monasterze w Dobromilu czasowo w ręce jezuitów. Obecnie istnieje w Małopolsce wschodniej 15 klasztorów bazyljańskich obrządku grecko-rusińskiego, czyli unickich.

 Bazyljanki, żeński zakon obrządku grecko-rusińskiego, posiadał klasztory na Litwie i Wołyniu. Obecnie istnieje 6 klasztorów bazyljanek w Małopolsce wschodniej, a mianowicie we Lwowie, w Słowicie, Jaworowie, Przemyślu, Stanisławowie i Kudryńcach.

 Beatyfikacja, uznanie osoby zmarłej za błogosławioną, następuje po udowodnieniu w drodze procesu kanonicznego jej cnót heroicznych lub męczeństwa za wiarę i przynajmniej dwóch cudów. Beatyfikacja poprzedza zwykle kanonizację, czyli uznanie osoby zmarłej za świętą i różni się od niej rozciągłością czci. A mianowicie cześć dla błogosławionego nie jest powszechną w całym Kościele katolickim, lecz ograniczoną miejscowo i bez osobnego zezwolenia Stolicy Apostolskiej nie wolno obrazu lub posągu błogosławionego umieszczać w Kościele ani obchodzić jego święta.

 Begwardzi, pobożne stowarzyszenia średniowieczne, powstałe na wzór begwinek (ob.). W XIII w. wkradły się do nich niezgodne z nauką Kościoła teorje o Trójcy Św. i o istocie sakramentów, co spowodowało wystąpienie przeciw nim władz kościelnych. Sobór w Vienne w r. 1312 uznał osiem ich tez za kacerskie, papież Jan XXII potępił stowarzyszenie begwardów bullami z r. 1317, 1318 i 1330 wraz z sektą fraticellich (ob.), z którymi się połączyli. Mimo tego begwardzi krzewili się dalej we Francji, Włoszech a zwłaszcza w Niemczech i wygaśli dopiero w XVI w. W Polsce osiedlili się w Złotorji, diecezji chełmińskiej, i równeżrównież w XVI w. wygaśli.

 Begwinki, najdawniejsze kobiece stowarzyszenie pobożne. Nazwa ich pochodzi od św. Begi, matki Pipina z Heristalu, lub od duchownego Lamberta de Bègue, który w r. 1180 założył w Leodjum pierwszy klasztor begwinek. Nie składały ślubów zakonnych i mogły każdej chwili wystąpić ze zgromadzenia. Luźność związku, których ich łączył, i cechująca to zgromadzenie skłonność do kontemplacji spowodowały częste u begwinek uleganie herezjom oraz represje ze strony władz kościelnych. Z końcem XIV wieku nazwa begwinek uchodziła za szyderczą i ubliżającą. W Niemczech północnych wszystkie begwinki przeszły na protestantyzm. Obecnie istnieją tam pod nazwą domów begwinek fundacje pobożne dla niezamężnych kobiet stanu mieszczańskiego.

 Behaici, ob. Babiści.

 Belgijskie wyznanie, symbol wiary reformowanych Belgijczyków i Holendrów, wydany w r. 1563 w języku francuskim, łacińskim i holenderskim, uznany w r. 1620 przez kalwiński synod w Dordrechcie.

 Belgja, królestwo konstytucyjne, liczy (bez kolonij afrykańskich) około 7,932.000 mieszkańców, którzy z wyjątkiem 30.000 protestantów i 15.000 żydów są katolikami. Na czele hierarchji katolickiej w Belgji stoi arcybiskup w Mechlinie (Malines), któremu podlegają biskupstwa w Bruges, Gandawie, Leodjum (Liège), Namur [39]i Turnai oraz biskupstwo dla ludności katolickiej w Eupen i Malmedy, obszarów, przyłączonych do Belgji na mocy traktatu wersalskiego. Mimo że konstytucja belgijska z r. 1830 zawiera t. zw. rozdział kościoła od państwa, katolicyzm jest w Belgji faktycznie religją panującą a prowadzona od r. 1875 przez liberałów belgijskich agitacja w celu oderwania Belgji od Rzymu nie odniosła żadnego poważnego rezultatu. Liczba zakonów i kongregacyj stale wzrasta a działalność ich rozwija się głównie na polu szkolnictwa. Przeszło trzecia część szkół belgijskich jest założona i prowadzona przez duchowieństwo, a katolickie seminarja nauczycielskie kształcą czterokrotnie większą ilość sił nauczycielskich, niż seminarja państwowe. Uniwersytet katolicki w Lowanjum (Louvain) liczy więcej studentów, niż obydwa uniwersytety państwowe w Leodjum i Gandawie. Nieliczni protestanci belgijscy, należący głównie do francuskich Wallonów (w przeciwieństwie do Flamandów, którzy są przeważnie katolikami), tworzą dwie organizacje wyznaniowe: „Eglise chrétienne missionnaire“ (około 9 tys. członków) i „Union des Eglises évangéliques protestantes de la Belgique“ (około 20 tys. członków), subwencjonowana przez państwo, które opłaca pastorów.

 Belial, w Nowym Testamencie jest imieniem własnem i oznacza złego ducha. W Starym Testamencie spotyka się tę nazwę w zastosowaniu do ludzi i rzeczy i oznacza ona osobę lub rzecz nieużyteczną, nierozumną, złą i przeciwną prawu.

 Belzebub, u żydów nazwa szatana, którego imienia jako przeklętego nie wolno im było wymawiać.

 Benedykt, imię 15 papieży. Najwybitniejszym z nich był Benedykt XV, Jakób della Chiesa, ur. w Genui w r. 1854, wybrany na papieża 3 września 1914, t. j. w drugim miesiącu wojny europejskiej, umarł 22 stycznia 1922 r. Wypełniał w czasie jej trwania gorliwie i z godnością rolę ojca wszystkich wiernych, potępiając w swych pismach i mowach publicznych pogwałcenie prawa i sprawiedliwości, pracując nad przywróceniem pokoju i nad złagodzeniem klęsk i nieszczęść wojny. Był pierwszym z suwerenów, który w tym czasie przypomniał światu nieprzedawnione prawa Polski. W r. 1917 ogłosił nowy „Kodeks prawa kanonicznego“. W sierpniu r. 1917 ofiarowując swoje pośrednictwo państwom, prowadzącym wojnę, wyraził doktrynę, wyznawaną zawsze przez Kościół katolicki, że państwa, tak jak ludzie, nie mogą zamykać się w ciasnych granicach indywidualizmu, ponieważ pomiędzy państwami istnieją także, jak pomiędzy ludźmi, węzły społeczne. Siła zbrojna państw winna być zastąpiona przez siłę moralną prawa a wojna przez instytucję sądu międzynarodowego (arbitrażu), któryby mógł orzekać sankcje karne przeciwko państwu, wzbraniającemu się poddać jego wyrokom. Wypowiadając te myśli, Benedykt XV stał się autorem projektów, które obecnie usiłuje zrealizować Liga Narodów.
 (Por. Yves de la Brière, La Société des Nations. Paris, 1918).

 Benedyktyni, zgromadzenie zakonne, założone według reguły św. Benedykta z Nursji. Św. Benedykt, urodzony ok. r. 480, żyjąc jako pustelnik w grocie pod Subiaco, zorganizował w r. 515 ascetów, którzy zgromadzili się przy nim, w małe zgromadzenie zakonne po 12 mnichów pod władzą opata. Sam osiadł w Monte Cassino, miejscowości między Rzymem a Neapolem i nadał założonemu przez się zgromadzeniu regułę zakonną. Umarł w r. 543.
 Reguła św. Benedykta była podstawą zupełnego przeobrażenia życia zakonnego. Jej myślą zasadniczą jest, że życie prawdziwie ascetyczne można prowadzić tylko w klasztorze i że ćwiczenia ascetyczne winny być przeplatane pracą użyteczną. Działalności naukowej nie przewidywał św. Benedykt, zezwolił jednak na przyjmowanie chłopców na naukę, co dało początek powstaniu szkół zakonnych. W ciągu wieku VI rozszerzyła się reguła św. Benedykta w Sycylji i w Anglji, w w. VII w Hiszpanji, a w w. VIII we Francji i w Niemczech. Do niej należał św. Bonifacy, apostoł Niemiec (680 — 755). W tym okresie położył zakon benedyktynów wielkie zasługi w szerzeniu chrześcijaństwa i [40]cywilizacji, zakładając szkoły i gromadząc zabytki starożytnej cywilizacji. Wielkie wzbogacenie się klasztorów benedyktyńskich sprowadziło upadek karności i obyczajów i wywołało liczne reformy oraz powstawanie nowych zakonów o zaostrzonej regule benedyktyńskiej, jak kameduli, cystersi, trapiści i cały szereg zakonów żebraczych (ob. Zakony).
 Do Polski dostali się benedyktyni z Fuldy lub z Ratysbony za czasów Bolesława Chrobrego. Pierwszem ich osiedlem był klasztor w Międzyrzeczu z początkiem XI wieku. Kazimierz Odnowiciel sprowadził benedyktynów z Flandrji i wznowił założone przez Bolesława Chrobrego „arcyopactwo“ w Tyńcu pod Krakowem. Wkrótce potem powstały opactwa w Mogilnie, na Łysej Górze, w Sieciechowie i w Płocku. Na Litwę sprowadził ich z Tyńca w. ks. Witold i założył opactwo w Trokach. Prócz tego były opactwa benedyktyńskie w Horodyszczu pod Pińskiem i w Nieświeżu. Wszystkie te klasztory, począwszy od tynieckiego w r. 1816, upadły w ciągu w. XIX, zniesione przez rządy zaborcze.

 Benedyktynki, zgromadzenie zakonne niewieście według reguły św. Benedykta, założone przez jego siostrę św. Scholastykę. W Polsce wprowadzone zostały w r. 1229 przez Klemensa z Ruszczy, kasztelana krakowskiego, i osadzone w Staniątkach pod Krakowem, gdzie dotychczas istnieją. Prócz tego posiadały klasztory w Krakowie, we Lwowie, Sandomierzu, Jarosławiu, Przemyślu, Sierpcu, Radomiu, Toruniu, Łomży, Poznaniu, Chełmnie, Wilnie, Nieświeżu, Drohiczynie, Kownie, Mińsku, Krożach, Orszy i Smoleńsku. W czasie wojen szwedzkich w XVII w., tudzież pod koniec XVIII i z początkiem XIX wieku wskutek Przechodów wojsk austrjackich, pruskich i rosyjskich, a wreszcie wskutek zniesienia zakonów przez rządy zaborcze wiele tych klasztorów upadło. Istnieją obecnie w Staniątkach, Przemyślu i Lwowie, a od r. 1920 w Wilnie i Nieświeżu i utrzymują szkoły żeńskie. Klasztor benedyktynek w Staniątkach obchodził w r. 1929 siedemsetną rocznicę założenia.

 Beneficjat, osoba duchowna, powołana do spełniania pewnych obowiązków kościelnych i uprawniona do pobierania dochodów, związanych z posiadaniem beneficjum.

 Beneficjum kościelne (prebenda). Według kodeksu kanonicznego beneficjum nazywa się jednostka prawnicza (ens iuridicum), stale ustanowiona przez kompetentną władzę kościelną, a składająca się z urzędu (obowiązku) kościelnego i z prawa do poboru uposażenia, z tym urzędem związanego. Beneficja dzielą się: 1) na konsystorskie i niekonsystorskie (dawniej większe i mniejsze), t. j. nadawane na konsystorzu papieskim i nadawane w inny sposób, 2) świeckie i zakonne, 3) podwójne, czyli rezydencjalne i proste, czyli niepołączone z obowiązkiem przebywania w miejscu urzędu, 4) czasowe, t. j. nadawane aż do odwołania i dożywotnie, t. j. takie, które mogą być odjęte tylko w drodze procesu kanonicznego, 5) duszpasterskie, t. j. połączone z obowiązkiem duszpasterstwa i nieduszpasterskie, t. j. połączone ze spełnianiem innych funkcyj kościelnych. Prawo kanoniczne oznacza sposób nadawania beneficjów, okoliczności, w jakich beneficjum uważa się za opróżnione, oraz prawa i obowiązki ich posiadaczy czyli beneficjatów.
 W Kościele anglikańskim beneficjum nazywa się prawo do dochodu kościelnego, ograniczone wyłącznie do sprawujących obowiązki duszpasterskie.

 Bennonici, ob. Redemptoryści.

 Bereszyt, ob. Pentateuch.

 Bernard św., urodzony w r. 1090 w Fontaines w Burgundji, wstąpił do zakonu cystersów i był pierwszym opatem nowo założonego klasztoru cystersów w Clairvaux. Mimo że odmawiał przyjęcia wyższych dostojeństw kościelnych, uzyskał, dzięki osobistym przymiotom, ogromny wpływ na życie kościelne i polityczne średniowiecza jako doradca papieży i sędzia rozjemczy w sporach politycznych. Kazania wypowiedziane przez św. Bernarda w r. 1146 w Vezelay i na sejmie w Spirze pobudziły rycerstwo zachodniej Europy do podjęcia drugiej wyprawy krzyżowej. Chłodnej dialektyce filozofów scholastycznych przeciwstawił św. Bernard [41]gorącą wiarę, miłość bliźniego, pokorę i gorliwość w dobrych uczynkach. Zmarł w r. 1153 i został przez papieża Aleksandra III kanonizowany a przez Piusa VIII zaliczony w poczet doktorów Kościoła.

 Bernardyn św., zwany Sienneńskim, ur. w r. 1380, mnich franciszkański, odznaczył się gorliwością w pielęgnowaniu chorych zwłaszcza w czasie zarazy panującej w Siennie w r. 1400. Zreformował klasztory włoskie, wprowadzając w nich ścisłą karność. Zasłynął wymową i surowością życia. Zmarł w r. 1444.

 Bernardyni. Tak nazywano we Francji członków zakonu cystersów od św. Bernarda, opata cystersów w Clairvaux (ob. Bernard św.). W Polsce zaś bernardynami nazywają gałąź zakonu franciszkanów, którzy w wieku XIII oddzielili się jako obserwanci, t. j. zachowujący ostrzejszą regułę św. Franciszka (frates strictioris observantiae). Do Polski wprowadził bernardynów św. Jan Kapistran na prośbę Kazimierza Jagiellończyka i staraniem Zbigniewa Oleśnickiego, który wybudował dla nich w r. 1453 klasztor i kościół pod wezwaniem św. Bernarda w Krakowie. W Warszawie klasztor bernardynów ufundowała w r. 1454 księżna Anna Mazowiecka przy kościele św. Anny. W ciągu wieków XV i XVI zakon bernardynów rozpowszechnił się w Polsce do tego stopnia, że w r. 1628 liczył 57 klasztorów, podzielonych na cztery prowincje: małopolską, wielkopolską, litewską i ruską. Po reorganizacji zakonu w r. 1729 podzielono bernardynów w Polsce na trzy prowincje: małopolską z 31 klasztorami, litewską z 40 klasztorami i wielkopolską, która znów dzieliła się na dwie kustodje: warszawską z 17 klasztorami i poznańską z 18 klasztorami. Rządy zaborcze skasowały je wszędzie, prócz Małopolski, gdzie pozostawiono 14 klasztorów bernardyńskich. W r. 1897 papież Leon XIII połączył bernardynów z reformatami (ob.) w jeden „zakon braci mniejszych“, którym Pius X nadał w r. 1910 miano „Fratres Minores unionis Leonianae“.

 Bernardynki. Zakon żeński, powstały z tercjarek, t. j. zgromadzeń pobożnych, żyjących według reguły św. Franciszka, założony w Warszawie w r. 1514, a następnie w Poznaniu, Kaliszu, Wieluniu, Przasnyszu, Łowiczu, Warcie, Krakowie, Lublinie, Bydgoszczy, Wilnie, Kownie, Słonimie, Mińsku i Brześciu. Obecnie istnieją w Krakowie i Zakliczynie.

 Beszterjanie, ob. Chassydzi.

 Betleemici. Trzy zakony nosiły to miano: 1) w XIII wieku zgromadzenie zakonne w Anglji, 2) w XV wieku założony przez papieża Piusa II zakon rycersko-szpitalny na wyspie Lemnos i 3) jedyny zakon pochodzenia amerykańskiego „braci betleemskich“, założony przez Piotra Betheucourt w Guatemali, utrzymujący szpital i szkołę. Zakon ten rozszerzył się także w Meksyku, Peru i na wyspach Kanadyjskich. W r. 1820 został zniesiony przez Hiszpanję.
 Betleemitami nazywano również zwolenników Jana Husa z powodu kaplicy betleemskiej w Pradze, w której Hus prawił kazania.

 Betyle, nazwa aerolitów (kamieni meteorycznych), czczonych jako świętości w Syrji, Arabji i u Fenicjan. Ze Wschodu przeszła część betyli do Grecji i Rzymu. Najsłynniejszym z betyli jest t. zw. Czarny Kamień w świątyni Kaaba w Mecce, przyniesiony, według podania arabskiego, przez anioła Gabrjela Abrahamowi i czczony dotychczas przez wyznawców islamu, pielgrzymujących do Mekki.

 Beza (de Bèze) Teodor, współpracownik i następca Kalwina, ur. w r. 1519 w Burgundji, studjował prawo i teologję w Orleanie i w Bourges, a następnie w Paryżu, gdzie prowadził życie gorszące i wydał zbiór poematów pornograficznych. W r. 1548 przeszedł na protestantyzm i przesiedlił się do Genewy, gdzie wkrótce stał się gorliwym wyznawcą i pomocnikiem Kalwina. Po jego śmierci w r. 1564 został jego następcą, jako prezydent konsystorza i pierwszy teolog. Był przywódcą kalwinów francuskich i szwajcarskich i wydał szereg pism polemicznych, zwracających się tak przeciw nauce Kościoła katolickiego, jak przeciw luteranizmowi. Wyznawał doktrynę Kalwina o przeznaczeniu (predestynacji) i braku wolnej woli oraz podzielał jego pogląd o konieczności karania kacerzy. Pogląd ten [42]przedstawił w traktacie „De haeretis a civili magistratu puniendis“, w którym starał się usprawiedliwić stracenie Michała Serveta, spalonego na stosie w r. 1558 w Genewie na żądanie Kalwina, z powodu niezgodnych z nim zapatrywań teologicznych.

 Bezpopowcy, ob. Rosyjskie sekty.

 Bezwyznaniowość, pojęcie prawnicze, oznaczające nieprzynależność do żadnego związku religijnego. Może mieć zastosowanie prawne, nawet bez wyraźnego wprowadzenia go do ustawodawstwa, tylko w tych państwach, które uważają wyznanie religijne swych obywateli za rzecz dla państwa obojętną i uznają tem samem możliwość nienależenia do żadnego związku religijnego. W państwach zaś, które określają swój stosunek do związków religijnych w sposób pozytywny, jak np. polska ustawa konstytucyjna to czyni, dzieląc w art. 116 związki religijne na uznane i nieuznane i powierzając w art. 120 związkom uznanym kierownictwo i nadzór nad nauką religji, będącą przedmiotem obowiązującym w szkołach państwowych, — bezwyznaniowość jako pojęcie prawne może mieć zastosowanie tylko wtedy, gdy je ustawodawstwo państwowe wyraźnie wprowadzi i kwestję bezwyznaniowości ureguluje, co dotychczas w Polsce nie nastąpiło.
 (Piekarski Stanisław, Wyznania religijne w Polsce, Warszawa 1927).

 Bhagavad-Gita, epizod szóstej księgi epopei indyjskiej Mahabharata, w którym Kriszna, to jest ósme wcielenie boga Wisznu, wykłada bohaterowi Ardżunie doktrynę filozoficzną braminów (ob. Hinduizm).

 Biali Ojcowie (Pères Blancs), kongregacja misjonarzy katolickich, założona w r. 1868 przez kardynała Lavigerie w Algierze. Przez pierwsze 10 lat istnienia rozwijali działalność misyjną pośród Kabylów, a w r. 1878 udali się przez Aden i Zanzibar w głąb lądu afrykańskiego w okolicę Wielkich Jezior i w ciągu 50-letniej działalności utworzyli 10 wikarjatów apostolskich i jedną prefekturę apostolską z 11 biskupami, którym podlega 450 ojców białych i 59 księży tubylców. Liczba katolików krajowców w Afryce środkowej doszła w tym czasie do 452.000. Do szkół kierowanych przez ojców białych lub przez równocześnie z nimi założoną przez kard. Lavigerie kongregację sióstr misjonarek Najśw. Panny z Afryki, uczęszczało w r. 1928  172.000 dzieci. W r. 1927 szpitale misyjne pielęgnowały przeszło dwa miljony chorych. Ojcowie biali założyli 12 seminarjów, które przygotowują 800 aspirantów stanu duchownego, a 5 seminarjów wyższych kształci 128 krajowców na księży. Ojcowie biali czynni są również w seminarjum apostolskiem na Malcie, w seminarjum melchickiem w Jerozolimie, w seminarjach w Trewirze, Louvain i Binson, oraz w Ameryce Północnej, gdzie w roku 1928 kształcili 250 misjonarzy.

 Białe duchowieństwo. W kościele prawosławnym (grecko-wschodnim) duchowieństwo świeckie nazywa się białem, w odróżnieniu od zakonnego, zwanego czarnem.

 Bianchi, ob. Biczownicy.

 Biblijni chrześcijanie, sekta, ob. Bryanici.

 Biblja, zbiór ksiąg, będących podstawą wiary chrześcijańskiej i uważanych przez Kościół katolicki za pisane pod natchnieniem Bożem. Biblja nazywa się także Pismem św. Starego i Nowego Testamentu. Stary Testament zawiera, stosownie do sposobu liczenia, 43 do 46 ksiąg (według doktryny protestanckiej 39) podzielonych na 3 części, a mianowicie:
 1) księgi historyczne, obejmujące Pięcioksiąg Mojżesza czyli Pentateuch, księgi Jozuego, Sędziów, Ruty, księgi królewskie, księgi kronik czyli Paralipomena, księgi Ezdrasza, Tobjasza, Judyty, Estery i księgi machabejskie.
 2) Księgi dogmatyczne i poetyczne obejmują księgę Hioba, Psałterz Dawidowy, Przypowieści, Ekklesiastes, Pieśń nad pieśniami, księgi Mądrości i Ekklesiastyka.
 3) Księgi prorockie, t. j. „czterech proroków większych“ Izajasza, Jeremjasza wraz z księgą Barucha, Ezechjela i Daniela oraz 12 „proroków mniejszych“.
 Żydzi uznają tylko te księgi Starego Testamentu za kanoniczne, czyli święte, które dochowały się w języku [43]hebrajskim i dzielą, je również na 3 części, a mianowicie:
 1) Thorah, czyli prawo, Pięcioksiąg Mojżesza (ob. Pentateuch).
 2) Nebiim, czyli księgi proroków (3 większych i 12 mniejszych).
 3) Kethubim, czyli księgi hagjografów, t. j. pisarzy świętych.
 Nowy Testament liczy 27 ksiąg i dzieli się na 3 części, a mianowicie:
 1) księgi historyczne, t. j. 4 ewangelje św. Mateusza, Marka, Łukasza i Jana oraz Dzieje Apostolskie,
 2) księgi naukowe, t. j. listy św. Pawła, Jakóba, Piotra, Jana i Judy Tadeusza, wreszcie
 3) księga prorocka, czyli Objawienie św. Jana.
 Księgi Starego Testamentu, z wyjątkiem kilku pisanych po aramejsku, były pisane w języku hebrajskim, Księgi Nowego Testamentu w języku greckim, z wyjątkiem ewangelji św. Mateusza, pisanej po syrochaldejsku. Najdawniejszym przekładem Starego Testamentu jest przekład na język grecki, dokonany w Aleksandrji na polecenie króla Ptolomeusza w latach od 284 do 247 przed nar. Chr. przez 70 (raczej 72) tłumaczy, zwany stąd Septuaginta, czyli przekładem Siedemdziesięciu. Tłumaczenie niektórych ksiąg na język aramejski, zwane Targumim, służyło żydom przy nabożeństwach już za czasów Chrystusa Pana.
 Chrześcijańskiego pochodzenia jest przekład na język syryjski, t. zw. Peszyta, dokonany w II wieku po nar. Chr. i obejmujący całą Biblję, oraz najdawniejszy przekład łaciński, zwany Itala.
 Uznane przez Kościół katolicki jest tłumaczenie na język łaciński, dokonane w latach 385 — 405 przez św. Hieronima i zwane Vulgata (t. j. „powszechnie używane“). Z tego łacińskiego tłumaczenia pochodzi przekład polski ks. Jakóba Wujka, jezuity z Wągrowca, który wydał w r. 1593 Nowy Testament, a w r. 1594 Psałterz. Cała biblja w tłumaczeniu ks. Wujka została wydana po jego śmierci w r. 1599 w Krakowie. Przekład ten, aprobowany przez Stolicę Apostolską, został przez prymasa Stanisława Karnkowskiego, arcybiskupa gnieźnieńskiego, w r. 1599, oraz przez synod piotrkowski w r. 1607 polecony. Równocześnie zakazał prymas Karnkowski używania przekładów protestanckich, jak Biblji Brzeskiej (1563) i Nieświeskiej (1572), oraz tłumaczenia Seklucjana (1551), Budnego (1567) i arjańskiej biblji Czechowicza (1577). Czytanie biblji, na które protestantyzm i doktryny religijne na tle jego wyrosłe, kładą najwyższą wagę, nie jest przez Kościół katolicki nakazane, lecz tylko dozwolone i to z pewnemi ograniczeniami. A mianowicie według konstytucji Leona XIII z r. 1897 czytanie wydań i tłumaczeń biblji, dokonanych przez akatolików, jest dozwolone tylko tym, którzy oddają się studjom teologicznym i biblijnym. Wszystkim wiernym dozwolone jest czytanie tłumaczeń Pisma św. tylko w wydaniach, aprobowanych przez Stolicę Apostolską z objaśnieniami Ojców Kościoła i pisarzy katolickich. Zakazane zaś jest czytanie wydań biblji, rozpowszechnianych przez t. zw. towarzystwa biblijne.
 Do studjów biblijnych istnieje ustanowiona przez Leona XIII komisja biblijna w Rzymie, złożona z 5 kardynałów i 40 konsultorów wszystkich narodowości. Zajmuje się omawianiem kwestyj biblijnych, odpowiedziami na nadesłane pytania i wydawaniem czasopism z zakresu umiejętności biblijnych.

 Biblja Ubogich (łac. Biblia pauperum), wydawane w średnich wiekach po wynalezieniu drzeworytnictwa zbiory rycin, przedstawiających wydarzenia biblijne z krótkiemi objaśnieniami. Przed wynalezieniem druku, gdy pisane egzemplarze Pisma św. były dostępne tylko dla ludzi zamożnych, drzeworyty, odbijane wraz z napisami lub krótkiemi objaśnieniami, zastępowały dla uboższych biblję pisaną, a obrazkowy sposób przedstawiania dziejów biblijnych czynił Biblję Ubogich dostępną także dla nieoświeconych i nieumiejących czytać. Najdawniejsze Biblję Ubogich pochodzą z XIV wieku.

 Bibljolatrja, czyli uwielbianie biblji, przesadna i zabobonna cześć dla słów biblji powstała w XVI wieku pod wpływem tak zwanej reformacji. Twórcy protestantyzmu, podnosząc przesadnie boski charakter biblji [44]i rozciągając wiarę w natchnienie, pod wpływem którego biblja była pisana, do liter i znaków, tłumaczonych w sposób zabobonny, wywołali reakcję w postaci t. zw. racjonalizmu biblijnego, który odrzuca w biblji wszelki pierwiastek nadprzyrodzony.
 W Niemczech też powstał na tle deizmu angielskiego i encyklopedyzmu francuskiego, jako reakcja przeciwko bibljolatrji, racjonalizm biblijny, odrzucający nietylko wszelki pierwiastek nadprzyrodzony w biblji, lecz upatrujący w niej wyłącznie tylko zbiór legend i mitów babilońskiego pochodzenia (ob. Babilon i Biblja).

 Biczownicy. W połowie XIII wieku pojawiło się we Włoszech w czasie walk Gwelfów z Gibelinami bractwo, założone przez pustelnika Rajnera, który wzywał lud do pokuty, wskazując publiczne biczowanie się jako najlepszy środek do przebłagania gniewu Bożego. Biczownicy (flagellantes, crucifratres) odbywali pochody z krzyżem i chorągwią na czele i biczowali się w kościołach i na placach publicznych, śpiewając hymn o Męce Pańskiej.
 W tym samym czasie (ok. r. 1261) zjawili się biczownicy w Polsce, gdzie jednak od samego początku zwalczało ich duchowieństwo z powodu wykroczeń przeciw moralności publicznej.
 Ponownie pojawili się biczownicy w Europie w XIV wieku, w czasie panowania zarazy „czarnej śmierci“, wywołali jednak wkrótce przez fanatyzm, sekciarstwo i szerzenie zgorszenia zakaz papieża Klemensa VI, który domagał się od panujących i od biskupów, aby sektę tę wypędzali.
 W Polsce sekta biczowników, zwalczana przez Prandotę, biskupa krakowskiego, Jarosława, arcybiskupa gnieźnieńskiego i innych biskupów polskich XIII i XIV wieku, wkrótce wyginęła.
 We Włoszech i w Turyngji istniały jeszcze do końca wieku XV gromady biczowników, pod nazwą bianchi lub albati.

 Bierzmowanie (po łacinie confirmatio = umocnienie, utwierdzenie), w Kościele katolickim sakrament (ob.), przez który chrześcijanin, liczący około 7 lat życia, otrzymuje umocnienie w wierze i siłę, potrzebną do jej wyznawania. Bierzmowania udzielają biskupi lub kapłani, szczególnie do tego upoważnieni, a mianowicie kardynałowie, opaci, prałaci udzielni, wikarjusze i prefekci apostolscy. W Kościele wschodnim bierzmowania udziela się równocześnie ze chrztem.
 Protestantyzm wprowadził w miejsce bierzmowania konfirmację (ob.).

 Bigamja (dwużeństwo), w prawie karnem zawarcie powtórnego małżeństwa bez rozwiązania poprzedniego. W katolickiem prawie kanonicznem powtórne małżeństwo, choćby nawet zawarte po śmierci pierwszej żony (bigamia successiva), jest przeszkodą do otrzymania święceń kapłańskich, jako nieprawidłowość (irregularitas).

 Bigoterja, według słownika Lindego „zabobonne przesadzanie w wierze i nabożeństwie“. Bigotem nazywamy człowieka, który formalistycznie przestrzega praktyk religijnych, nie przejmując się równocześnie, z powodu małego oświecenia lub lenistwa myśli, ich duchem i treścią.

 Binacja, odprawianie dwu mszy w jednym dniu przez jednego kapłana. Kościół katolicki zezwala na odprawianie trzech mszy tylko w dzień Bożego Narodzenia i w dzień zaduszny, poza tem na binację zezwala tylko w pewnych wyjątkowych okolicznościach (can. 806).

 Biret, przykrycie głowy o czterech rogach, noszone przez księży katolickich przy wychodzeniu do ołtarza, w czasie kazania, słuchania spowiedzi, przez kanoników siedzących w chórze i przy innych okolicznościach. Chociaż biret nie należy do szat liturgicznych, istnieją ścisłe przepisy co do sposobu jego używania.

 Birkowski Fabjan (1566 — 1636), znakomity kaznodzieja, należący jako pisarz do złotego wieku literatury polskiej, urodzony we Lwowie, kształcił się w akademji krakowskiej i wstąpił do zakonu dominikanów w Krakowie. Po ustąpieniu Skargi (ob.) został kaznodzieją królewskim w Warszawie i towarzyszył królewiczowi Władysławowi przez 20 lat w wyprawach wojennych. Odznaczał się odwagą i gorliwością w pełnieniu obowiązków duchownych tak na polu bitwy, jak w czasie morowego powietrza w [45]r. 1624 w Warszawie. Zmarł w Krakowie w r. 1636.

 Biskup (z greck. episkopos = dozorca), w Kościele katolickim zwierzchnik kościelny, posiadający najwyższy stopień święceń oraz pełnię jurysdykcji, czyli władzy kościelnej, na obszarze, zwanym diecezją. Oprócz biskupów, rządzących diecezją faktycznie istniejącą, zwanych biskupami rezydencjalnymi lub diecezjalnymi, czyli ordynarjuszami, są także biskupi, zwani biskupami in partibus infidelium, t. j. biskupi tytularni, święceni z tytułem diecezji, istniejącej w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, zniesionej z powodu zajęcia terytorjum przez niechrześcijan. Biskupi tytularni jako pomocnicy (koadiutorzy) biskupów rezydencjalnych zwani są potocznie biskupami sufraganami. W znaczeniu prawa kościelnego sufraganami są biskupi rezydencjalni, w stosunku do metropolity (arcybiskupa) jako zwierzchnika prowincji kościelnej.
 Biskupi katoliccy są wskutek nieprzerwanego ciągu święceń następcami apostołów, którzy wyświęcali pierwszych biskupów (ob. Apostolat).
 Jurysdykcja, czyli władza biskupia, jest w granicach diecezji jurysdykcją zwyczajną (ordinaria), t. j. połączoną stale z urzędem biskupim oraz własną (propria), t. j. wykonywaną we własnem imieniu. Biskupi nie są zatem wikarjuszami papieża, lecz podlegają mu jako zastępcy Chrystusa i widomej głowie Kościoła.
 Prawa i obowiązki biskupów wynikają z trojakiego charakteru ich urzędu: kapłańskiego, nauczycielskiego i dyscyplinarnego. Z tytułu urzędu kapłańskiego przysługują biskupom, prócz praw wspólnych wszystkim kapłanom, jak prawa odprawiania mszy, mówienia kazań, spowiadania i t. p., także prawa właściwe urzędowi biskupiemu (iura pontificalia), jak udzielanie sakramentu bierzmowania i kapłaństwa, konsekrowania kościołów, święcenia chryzma i olejów św. i in.
 Urząd nauczycielski wykonywają biskupi, głosząc słowo Boże, czuwając nad nauczaniem religji w szkołach, nadzorując licea i seminarja duchowne.
 Z urzędu dyscyplinarnego biskupa wynika jego prawo i obowiązek wizytowania diecezji, wydawania rozporządzeń i postanowień w granicach powszechnego prawa kanonicznego, udzielania dyspens, wykonywania władzy sądowej w sprawach kościelnych oraz władzy administracyjnej, jak zarząd diecezji, nadawanie beneficjów, przestrzeganie karności kościelnej, cenzura wydawnictw religijnych, zwoływanie synodów diecezjalnych i inne. Biskupi mają też obowiązek składać papieżowi co pięć lat sprawozdanie o stanie diecezji i udawać się do Rzymu („visitare limina Apostolorum“, t. j. odwiedzać progi Apostolskie).
 Do przywilejów biskupa należy pierwszeństwo przed wszystkimi innymi prałatami, uroczysty ingres, t. j. objęcie urzędu, insygnja czyli ubiór pontyfikalny, t. j. suknia fioletowa, rękawiczki, pierścień, krzyż na piersiach, mitra czyli infuła, pastorał i tron z baldachimem po lewej stronie ołtarza, wreszcie prawo używania ołtarza przenośnego.
 Wybór biskupów należy w zasadzie do papieża (can. 329 § 2). Drugim sposobem wyznaczenia biskupa jest wybór przez kolegjum kapitulne (art. 329 § 3). Trzeci sposób pochodzi z przywileju nominacji, udzielanego dawniej przez papieża panującym.
 W Polsce na podstawie art. XI Konkordatu mianuje biskupów papież. Stolica Apostolska przyznała jednak Państwu Polskiemu wpływ na nominację biskupów, który polega na tem, że papież przed mianowaniem biskupa zwraca się do Prezydenta Rzeczypospolitej celem zapewnienia się, czy przeciw osobie kandydata nie przemawiają względy natury politycznej. Postanowienie to zapewnia rządowi polskiemu możność niedopuszczenia do nominacji osoby, której lojalność wobec państwa nasuwałaby wątpliwości.
 Najdawniejszemi biskupstwami w Polsce są: poznańskie, powstałe w X w., oraz gnieźnieńskie, krakowskie i płockie, powstałe w w. XI. W wieku XII powstały biskupstwa: włocławskie, pomorskie, chełmińskie i warmińskie. W w. XIV halickie (lwowskie), przemyskie, kamienieckie, [46]włodzimierskie (łuckie), chełmskie, wileńskie i kijowskie. W w. XVI wendeńskie i smoleńskie. W w. XVIII mohylowskie, tarnowskie, mińskie i warszawskie, założone w r. 1799, podniesione do rzędu arcybiskupstw w r. 1818. W wieku XIX powstały biskupstwa: kieleckie, lubelskie, augustowskie czyli sejneńskie, podlaskie i sandomierskie, wreszcie w XX wieku biskupstwa: częstochowskie, łódzkie i śląskie.
 Biskupom przysługiwała w dawnej Rzeczypospolitej godność senatorska, a konstytucje sejmowe z r. 1569 i 1768 określały ich pierwszeństwo w następującym porządku: arcybiskupi: gnieźnieński i lwowski, biskupi: krakowski, włocławski, wileński naprzemian z poznańskim, płocki, warmiński naprzemian z łuckim, przemyski, żmudzki, chełmiński, chełmski, kijowski i kamieniecki. Biskupi krakowski i warmiński używali tytułu książęcego. Arcybiskup gnieźnieński, jako Prymas Polski, miał pierwszeństwo przed kardynałami, książę-biskup krakowski zasiadał po lewej stronie króla po arcybiskupie lwowskim, a biskup włocławski zastępował prymasa podczas bezkrólewia.
 Obecnie, na podstawie konkordatu z r. 1925, istnieje w Polsce 20 diecezyj obrządku łacińskiego, 3 grecko-rusińskiego i 1 obrządku ormiańskiego. Na czele tych diecezyj stoi 7 arcybiskupów, a mianowicie: gnieźnieńsko-poznański, warszawski, krakowski, wileński i trzech lwowskich (t. j. obrządku łacińskiego, grecko rusińskiego i ormiańskiego), oraz 17 biskupów: chełmiński, włocławski, płocki, sandomierski, lubelski, podlaski, łódzki, łomżyński, piński, przemyski (obrz. łacińskiego), łucki, tarnowski, kielecki, częstochowski, śląski, przemyski (obrz. grecko-rusińskiego) i stanisławowski (obrz. grecko-rusińskiego).
 W kościele grecko-wschodnim (prawosławnym) biskupi mają podobne stanowisko, jak w Kościele katolickim, z wyjątkiem różnic ustrojowych, wynikających z nieistnienia zwierzchnika, któremuby podlegali wszyscy biskupi prawosławni, tak jak w Kościele katolickim podlegają papieżowi. Biskupi prawosławni mogą pochodzić tylko z kleru zakonnego. Polska autokefaliczna cerkiew prawosławna, pozostająca pod zwierzchnictwem metropolity warszawskiego, liczy oprócz niego czterech biskupów diecezjalnych: wołyńskiego, poleskiego, grodzieńskiego i wileńskiego (ob. Kościół grecko-wschodni).
 Z kościołów i wyznań, które powstały na tle protestantyzmu, jeden tylko Kościół anglikański (ob. Anglikanizm) zachował trzy stopnie hierarchji katolickiej, t. j. diakonat, kapłaństwo i biskupstwo. Stąd Kościół ten nazywa się episkopalnym. W Danji i Szwecji zatrzymano również tytuł biskupa, lecz nie w znaczeniu hierarchicznem Kościoła anglikańskiego.
 W Prusach luteranizm zachował tytuł biskupa tylko jako odznaczenie, które król pruski nadawał zasłużonym superintendentom i pastorom, jak np. Fryderyk I i Fryderyk Wilhelm IV nadali ten tytuł swym kaznodziejom dworskim.
 W Polsce obowiązuje dotychczas (1929) ustawa rosyjska dla Kościoła ewangelicko-augsburskiego, według której (§ 122) panujący może nadać „w znak szczególnej Monarszej łaski i w nagrodę długoletniej i gorliwej pracy“ tytuł honorowy biskupa ewangelicko-augsburskiego.

 Bizantynizm, objawy służalstwa i bezmyślnego formalizmu, którym odznaczał się stosunek kościoła do państwa w cesarstwie wschodnio-rzymskiem, a następnie w cesarstwie rosyjskiem, oraz w tych państwach, które w myśl hasła protestantyzmu: cuius regio, illius religio (to znaczy, że panujący decyduje o wyznaniu poddanych) wprowadziły t. zw. kościoły narodowe, czyli uznały Kościół za instytucję państwową, zależną od panującego i od jego urzędów, a urzędy te za powołane do rozstrzygania spraw kościelnych, a nawet kwestyj dogmatycznych (por. Cezaropapizm).

 Blasonki, ob. Humiljatki.

 Bluźnierstwo, wyrażenie, znieważające Boga bezpośrednio, albo obrażające osobę lub rzecz uznaną przez religję za świętą. Karane jest tak przez Kościół, jak przez większość ustawodawstw świeckich.

 Błogosławieństwo, w liturgice [47]katolickiej ceremonja kościelna, w której wzywa się Imienia Bożego w celu ubłagania pewnej łaski lub nadania charakteru świętości osobom lub rzeczom. Osobom błogosławi Kościół, polecając je opiece Boskiej, jak np. małżeństwo przy ślubie, lud przy końcu mszy, pielgrzymów, osoby umierające lub mające spełnić jakieś trudne lub niebezpieczne zadanie i t. p. Błogosławieństwo otrzymują osoby duchowne przy przyjęciu obowiązków swego stanu, jak np. Opaci i ksienie. Kościół błogosławi rzeczy, przeznaczone do zwykłego użytku, jak pokarmy i napoje, mieszkania, zakłady użyteczności publicznej lub też rzeczy, przeznaczone wyłącznie do służby Bożej, jak kościoły, naczynia i sprzęty kościelne, szaty kapłańskie, cmentarze, różańce i t. p.

 Bogarodzica, najdawniejsza pieśń polska, zwana „pieśnią ojców“, mylnie przypisywana św. Wojciechowi, arcybiskupowi praskiemu (956 — 997), powstała w drugiej połowie XIII wieku, napisana przez Boguchwała, spowiednika królowej Kingi. Była pieśnią nabożną i narodową, śpiewaną przy wszystkich uroczystościach publicznych, kościelnych i na polu bitwy. Dotychczas śpiewają ją w katedrze gnieźnieńskiej w każdą niedzielę.

 Bogumili, sekta Kościoła greckiego w Tracji i Bułgarji, zwana tak od trackiego duchownego Bogumiła w X wieku. Nauka bogumiłów była dualistyczną (ob. Dualizm). Przypisywała Bogu dwóch synów, Satanaela i Logosa. Satanael zbuntował się przeciw ojcu, stworzył własny świat, uwiódł większość ludzi, udając Jehowę, nadał Mojżeszowi prawo i pogrążył ludzkość w niewolę. Aby ją wyzwolić, zesłał Bóg Logosa (Jezusa), którego obecnie między ludźmi zastępuje Duch Św. Bogumili uznawali tylko Nowy Testament, odrzucali zaś księgi prorockie i psalmy, a zwłaszcza Pięcioksiąg Mojżesza, jako dzieło czarta.
 Cesarz bizantyński, Aleksander Komnenus, prześladował bogumiłów i kazał ich przywódcę, Bazylego, spalić na stosie. Z końcem XIX w. odżyła sekta bogumiłów w Rosji, gdzie we wsi Jamnoje gubernji charkowskiej głosił teorje dualistyczne kowal, który przebywał dłuższy czas na Kaukazie, blisko granicy perskiej. W jego nauce odzywa się też wschodnio-perski dualizm, będący walką między pierwiastkiem złym a dobrym. Uczył, że w każdym człowieku mieszka djabeł, którego można zwyciężyć tylko przez posty i modlitwę, właściwą bogumiłom.

 Böhme Jakób, teozof laterański, zwany filozofem Niemiec (philosophus Teutonicus), urodził się w r. 1575 w Gorzelicach na Śląsku. Był z zawodu szewcem. Mimo braku wykształcenia, wydawał prace teozoficzne, odznaczające się pobożnością i oryginalnością poglądów, uważanych tak przez racjonalizm jak przez ortodoksyjną teologję protestancką za groteskowe. Jego nauka, rozpowszechniona w XVII wieku w Niemczech i w Anglji, dała początek powstaniu sekty mistyczno-marzycielskiej „braci anielskich“, zwanych także gichteljanami od swego założyciela Jana Gichtla (ob.). Nauka ta uznana została przez teozofów nowoczesnych za podstawę systemu mistycznego, szukającego drogi między panteizmem a dualizmem.

 Boliwja, statystyka wyznań, ob. Ameryka.

 Bollandyści, uczeni jezuici, współpracownicy i wydawcy zbioru dokumentów o żywotach Świętych (ob. Acta Sanctorum). Nazwa ich pochodzi od jezuity, Jana Bollanda (1596 — 1665), który opracował zbiór, założony przez Heriberta RosweydaRosweyde’a z Utrechtu i założył muzeum bollandystów w Anvers, w którem mieściły się dokumenty, rękopisy i sprawozdania z podróży, odnoszące się do badania żywotów Świętych. Prace bollandystów, prowadzone od r. 1643, przerwało wkroczenie Francuzów do Belgji w r. 1794. Napoleon życzył sobie, aby bollandyści doprowadzili swe prace do końca, rokowania jednak, prowadzone w jego imieniu z bollandystami, nie doszły do skutku. Dopiero w r. 1836 grono księży, przeważnie jezuitów, podjęło na nowo wydawnictwo bollandystów, subwencjonowane przez rząd belgijski. Oprócz Acta Sanctorum wydają kwartalnik p. t. Analecta Bollandiana.

 Bonawentura św., jeden z [48]najsłynniejszych teologów Kościoła katolickiego, ur. w r. 1221, wstąpił do zakonu franciszkanów, był generałem tego zakonu, a następnie kardynałem i biskupem Ostji. Zmarł w r. 1274, jako legat papieski na soborze lugduńskim, na którym był duszą stronnictwa, dążącego do unji z Kościołem wschodnim. Kanonizowany w r. 1587, zwany jest „doktorem serafickim“.

 Bonifratrzy. Tak nazywa się w Polsce zakon braci miłosierdzia, założony w r. 1540 przez św. Jana Bożego (Juan di Dio) w Granadzie, jako stowarzyszenie osób świeckich, zajmujące się pielęgnowaniem chorych. Stowarzyszenie to zostało w r. 1572 zamienione na zakon braci miłosierdzia, których Urban VIII zaliczył w r. 1624 do zakonów jałmużniczych. Celem zgromadzenia, które posiada wzorowo urządzone szpitale, jest pielęgnowanie chorych bez różnicy wyznania.
 W Polsce bonifratrzy, wprowadzeni z początkiem XVII wieku, posiadali w Krakowie od r. 1609 klasztor, założony przez Walerjana Montelupi, kupca z Florencji i pocztmistrza królewskiego. W r. 1611 otrzymali klasztor w Zebrzydowicach a w r. 1615 w Pułtusku. W ciągu XVII w. osiedli w Wilnie, Łucku, Gdańsku, Lublinie, Zamościu, Lwowie i Warszawie, a w w. XVIII w Mińsku, Grodnie i w Wysokiem Mazowieckiem. Istnieją dotychczas w Krakowie i w Zebrzydowicach.

 Boni homines. ob. Minimici.

 Bonza, kapłan buddystyczny w Japonji i w Chinach. Nazwa japońska „bonzi“, pochodzi z chińskiego „fanseng“, znaczy „indyjski duchowny“, lub też z japońskiego „bozi“, znaczy „nauczyciel prawa“.

 Book of Common Prayer, w Kościele anglikańskim oficjalny modlitewnik i księga porządku służby Bożej. (Ob. Anglikanizm).

 Bordelumici (Bordelumer Rotte), niemiecka sekta separatystów, nazwana od miejscowości Bordelum w Szlezwiku, gdzie powstała. Założona została w r. 1737 przez protestanckich kandydatów teologji Borseniusa i Dawida Bära. Odrzucali wszelki kościół, kazania i sakramenty a głosili zbawienie przez wiarę, wspólność dóbr i kobiet.

 Boromeuszki, ob. Siostry miłosierdzia.

 Bosco Jan, błogosławiony, ob. Salezjanie.

 Bosi zakonnicy i zakonnice, ci, którzy albo całkiem nie używają obuwia, albo noszą sandały. Zwyczaj ten wprowadził św. Franciszek z Assyżu w r. 1221, a św. Teresa przepisała chodzenie boso dla założonego przez siebie w r. 1560 zgromadzenia karmelitanek bosych.

 Bossuet Jakób Benignus, znakomity kaznodzieja francuski, jeden z największych mówców świata, pisarz kościelny i polemista, ur. w r. 1627 w Dijon, kształcił się w Paryżu. W r. 1669 dostał biskupstwo w Condom, z którego zrezygnował, zostawszy w r. 1670 nauczycielem i wychowawcą następcy tronu. Ludwik XIV zamianował go w r. 1681 biskupem w Meaux. Brał udział w zgromadzeniu kleru francuskiego, na którem ułożono cztery artykuły Deklaracji galikańskiej (ob. Galikanizm), przyznającej prawo regaljów w całej Francji królowi. Z wielką stanowczością zwalczał przeciwne nauce Kościoła poglądy jansenistów, kwietystów i protestantów, z których wielu nawrócił na katolicyzm. Zmarł w r. 1704.

 Boże Ciało. Uroczyste święto Kościoła katolickiego, ustanowione w r. 1264 przez papieża Urbana IV ku czci Najświętszego Sakramentu. Wprowadzone zostało w Polsce i na Litwie przez synod piotrkowski w r. 1559.

 Boże Narodzenie, uroczyste święto świata chrześcijańskiego, obchodzone do IV wieku dnia 6 stycznia, przypada od r. 354 na dzień 25 grudnia. W dniu tym każdy kapłan katolicki może odprawić trzy msze, z których pierwsza, odprawiana o północy, zwie się mszą pasterską.

 Bożnica, w dawnej polszczyźnie świątynia, miejsce Bogu poświęcone. Później zastosowano tę nazwę do świątyń pogańskich a teraz oznacza ona w języku potocznym żydowski dom modlitwy. W Polsce istnieją starodawne bożnice żydowskie, jak np. na Kazimierzu w Krakowie, stara bóżnica w Szarogrodzie Podolskim, drewniane bożnice w Zabłudowiu [49]i Nasielsku, będące zabytkami architektury.

 Bożogrobcy, kanonicy regularni, zwani w Polsce miechowitami, pierwotnie (w w. IX) bractwo, utworzone dla strzeżenia i ozdabiania Grobu św. w Jerozolimie. Z tego bractwa utworzył Gottfryd de Bouillon w r. 1099 kapitułę świecką, zmienioną w r. 1122 na zakon reguły św. Augustyna, który rozszerzył się w całej Europie. W Polsce klasztor bożogrobców w Miechowie, założony w r. 1162, przetrwał sześć stuleci aż do supresji zakonu w r. 1819. Inne osiedla tego zakonu, w Krakowie, Gnieźnie, Grodzisku, Sieradzu, Przeworsku, Leżajsku i wiele innych, zostały już wcześniej zniesione.

 Bóg. Tak zwany zmysł bóstwa (sensus numinis) objawia się wprawdzie u dzieci i ludzi prostych, lecz dla większości ludzi istnienie Boga musi być rozumowo dowiedzione. Wedle nauki Kościoła katolickiego „Bóg, początek i koniec wszechrzeczy, może być na pewno poznany naturalnem światłem rozumu ludzkiego przy pomocy rzeczy stworzonych“.
 „Rzeczy stworzone“, czyli fakta, stwierdzone przez doświadczenie, nie tłumaczą swego istnienia same przez się, nie zawierają w sobie wystarczającej racji bytu. Kto bada tylko je same, ten nie dowie się ani tego, dlaczego one istnieją, ani tego, dlaczego są takie a nie inne, zmuszają przeto uznać, że jest Istota, w której mieści się ostateczna przyczyna ich bytu i ich jakości.
 Dowody istnienia Boga dzielą się na trzy grupy, wynikające z trzech zasadniczych myśli:
 I. że wszechświat jest rządzony rozumnie a przeto istnieje rozum najwyższy (t. zw. dowody fizyczne),
 II. że świat sumienia jest poddany porządkowi moralnemu, krępującemu wolę jednostki a przeto istnieje wola najwyższa (t. zw. dowody moralne) i
 III. że świat zjawisk jest niekonieczny i niedoskonały a przeto istnieje jakiś byt konieczny i doskonały (dowody metafizyczne).
 Podstawą dowodów pierwszej grupy jest następujące rozumowanie:
 Zdawna dopatrywano się w porządku świata śladu działania Bożego. Nauka czasów nowszych odsłoniła nam całą precyzję porządku, który panuje w naturze. Nauka ta, której zasadą jest „niczego nie twierdzić, czego się nie sprawdzi“, okazuje dobitnie, że ten porządek nie jest projekcją naszej myśli, któraby go narzucała faktom, lecz przeciwnie, że ten porządek jest faktem, który się narzuca naszej myśli.
 Prawa tego porządku nie działają niezawiśle jedne od drugich. W miarę jak poszczególne gałęzie wiedzy zbadają właściwy sobie zakres, zdążają do kontaktu z zakresami sąsiedniemi, do zjednoczenia się w jeden system pod panowaniem zasad, które stają się coraz bardziej ogólne. Wiedza zdąża do syntezy, uważając, że całym światem zjawisk rządzi jedyne prawo. Ona też stwierdza istnienie Boga przez to samo, że sama istnieje, ponieważ nie byłoby wiedzy, gdyby jeden rozum twórczy nie nadał wszechświatu tych praw, nad których odkryciem mozoli się nasz umysł.
 Podstawą drugiej grupy dowodów istnienia Boga, zwanych dowodami moralnemi, jest istnienie porządku moralnego. Każdy człowiek ma wrodzony zmysł moralny, który rozróżnia między złem a dobrem. Posiadanie tego zmysłu jest cechą normalnego człowieka a jego zanik lub brak zupełny uważa się za anomalję. Objawia się on ogólno-ludzkiem pragnieniem sprawiedliwości i jest koniecznym poprzednikiem i warunkiem powstania wszelkiego prawa pozytywnego, które ogranicza wolność działania jednostki. Sprawcą tego prawa pierwotnego może być tylko istota wyższa, różna od świata i człowieka, będąca źródłem wszelkiego prawa i doskonałej sprawiedliwości. Bez Boga porządek moralny nie miałby podstawy, bez Najwyższego Sędziego byłby tylko fikcją.
 Trzecia grupa dowodów, czyli dowody metafizyczne są:
 a) dowód kinezeologiczny uważa Boga za źródło i przyczynę wszelkiego ruchu, którą musi być istota niezmienna, niepodlegająca zmianom ruchu. W naturze wszystko podlega zmianie. Istota zaś, która staje się czemś, czem przedtem nie była, nie tłumaczy się sama przez się. To, co [50]okazuje się w niej nowem, nie pochodzi z niej, gdyż żadna rzecz nie może sobie dać czegoś, czego nie miała. Fizyczne prawo bezwładności, sprawiające, że żadne ciało nie może samo przez się zmienić stanu spoczynku lub stanu ruchu, w którym się znajduje, jest tylko powtórzeniem w terminach, właściwych nauce fizyki, prawa metafizycznego, że „to co się rusza, jest poruszane przez coś innego“;
 b) dowód kosmologiczny uważa Boga za pierwszą przyczynę istnienia wszechrzeczy. Aby jakaś istota poczęła istnieć, muszą być różne warunki, umożliwiające ten początek. Gdy zaś jakaś istota kontynuuje swój byt, trwałość jej bytu jest również związana ze stanem otaczającego ją świata. Niema zatem bytu, któryby nie był zależnym od bytu innego, czy przy zaczęciu istnienia, czy to przy jego trwaniu. W łańcuchu przyczyn i skutków, zawieszonym niejako w powietrzu, można widzieć tylko krótszy lub dłuższy szereg ogniw, z których każde trzyma się na ogniwie bezpośrednio wyższem; ale dla kogoś, kto rozważa całość łańcucha, jest jasne, że istnienie jego nie byłoby możliwe, gdyby ponad szeregiem ogniw nie było utwierdzenia, ostatniej przyczyny, którą jest Bóg;
 c) dowód allojologiczny uważa Boga za istotę bezwzględnie konieczną w przeciwstawieniu do istnień przypadkowych i niekoniecznych, z których składa się wszechświat. Wszystko mija i znika. Czy można zaś nazwać koniecznem to, co każdej chwili może przestać istnieć? Wszystko, co mija, jest właśnie nicością, bo posiada byt zależny od upływu czasu. A jednak nicość absolutna jest niemożliwa, gdyż w razie przyjęcia hipotezy, że nicość da się pomyśleć, wali się wszelkie istnienie. Musimy przeto uznać istnienie Istoty koniecznej, bo inaczej nie istniałyby istoty niekonieczne;
 d) dowód henologiczny uważa Boga za istotę nieskończenie doskonałą i przyczynę wszelkiej doskonałości, która stanowi węzeł wszelkich bytów, posiadających większą lub mniejszą doskonałość. Przez mnogość istot niedoskonałych i nietrwałych dochodzimy do Istoty jedynej, doskonałej, nieskończonej. Jeżeli prawda, piękno lub dobro rzeczy stworzonych istnieje nie tylko w naszej wyobraźni, lecz jest w nich istotnie — a z drugiej strony, jeśli rzeczy te nie są źródłem ani prawdy, ani piękna, ani dobra, lecz posiadają te przymioty w granicach aż nadto ciasnych, to musi istnieć źródło, w którem jednoczy się istnienie i doskonałość, prawda, dobro i piękno.
 Z powyższych dowodów istnienia Boga wynikają Jego właściwości (atrybuty), a przedewszystkiem właściwość samoistności (asseitas), jako istoty, która istnieje sama z siebie. Z tego atrybutu wypływają wszystkie inne, które teologja katolicka dzieli na atrybuty bytowania i atrybuty działania. Do atrybutów bytowania należą: nieskończona doskonałość, jedność, osobowość, niezłożoność i duchowość, niezmienność, wieczność, niezmierzoność i wszędobytność, oraz atrybuty idealne, a mianowicie najwyższa prawda, dobro i piękno, niewidzialność, niepojętość i niewypowiedzialność. Najważniejszemi zaś atrybutami działania są: rozum nieskończony, najdoskonalsza wola i wszechmoc.
 (Por. R. Clere, Necessite mathematiąue de Fesistence de Dieu, Paris 1899; Villard, Dieu devant la science et la raison, Paris 1899; E Hello, Philosophie et atheisme, Paris 1903; Ks. Idzi Radziszewski, Bóg, w „Podręcznej encyklopedji Kościelnej”, t. V, Warszawa 1905).

 Bracia anielscy, sekta, ob. Gichtel Jan.

 Bracia czescy, zwani także braćmi morawskimi (jednota braterska), sekta wytworzona przez husytyzm (ob. Husyci) w połowie XV w. Prześladowani w Czechach, przenieśli się w r. 1548 do Polski i tu połączywszy się z luteranami i kalwinami, odgrywali z początku znaczną rolę w ówczesnym ruchu dysydenckim. W Małopolsce nie uzyskali uznania, natomiast w Wielkopolsce osiedlili się na stałe, zyskawszy poparcie Ostroroga i Rafała Leszczyńskiego. W Lesznie utrzymywali zbór, drukarnię i szkoły aż do zburzenia tego miasta w r. 1656 za sprzyjanie Szwedom. Do braci czeskich należał Jan Amos Komensky, zwany Komenjuszem (1592 — 1671), pedagog i autor gramatyki, używanej [51]przez drwa wieki także i w szkołach polskich.

 Bracia miłosierdzia, ob. Bonifratrzy.

 Bracia szkolni, zgromadzenie zakonne, założone w r. 1684 we Francji przez św. Jana de la Salle. Celem tego zgromadzenia jest utrzymywanie szkół powszechnych. We Francji liczyli w 1875 r. 9000 członków, udzielających bezpłatnie nauki 325.000 uczniów. W r. 1882 usunął ich rząd francuski od prowadzenia szkół. Rozpowszechnili się we Włoszech, Niemczech i w Austrji. W r. 1903 osiedlili się we Lwowie.
 Na wzór tego zakonu założono liczne zgromadzenia pokrewne, jak bracia nauki chrześcijańskiej w Ploezmel, bracia nauki chrześć. św. Gabrjela, bracia nauki chrześć. Serca Jezusowego i wiele innych.

 Bracia wspólnego żywota, ob. Groote Gerhard.

 Bractwa kościelne. Katolickie prawo kanoniczne rozróżnia związki pobożne (piae uniones), czyli stowarzyszenia wiernych w celu wykonywania dzieł pobożności i miłosierdzia i bractwa (confraternitates, sodalitiae), które są związkami pobożnemi, zorganizowanemu na podstawie dekretu władzy duchownej dla pomnożenia kultu publicznego (can. 707 — 708).
 Dawniejsze bractwa miały za główny cel miłosierdzie chrześcijańskie, a za drugi nabożeństwo. Tak np. starożytne bractwa, powstałe w IV wieku w Konstantynopolu i w Aleksandrji, trudniły się pielęgnowaniem chorych i grzebaniem zmarłych. Począwszy od IX wieku, spotyka się wzmianki o bractwach we Włoszech i w zachodniej Europie. Bractwo Ducha Św., zawiązane pod wpływem wojen krzyżowych w XII w. we Francji, trudniło się pielęgnowaniem chorych i wychowaniem podrzutków. W Polsce pierwsze bractwo istniało w XII w. przy klasztorze benedyktynów w Lublinie. W r. 1481 założono w Krakowie bractwo Wniebowzięcia N. Marji Panny, utrzymujące szpital dla starców i chorych. Pierwszym członkiem tego bractwa był Kazimierz Wielki, a po nim wszyscy królowie i królowe aż do Stefana Batorego i Anny Jagiellonki. Zygmunt III, Władysław IV i Jan Kazimierz należeli do Bractwa Męki Pańskiej, założonego w r. 1595 przy kościele franciszkanów w Krakowie. Najbardziej rozpowszechnione w Polsce było i jest dotychczas Bractwo Różańcowe, powstałe w Hiszpanii w r. 1221. Z obecnie istniejących, niezmiernie licznych bractw najpowszechniejsze są, poza Bractwem Różańcowem, Apostolstwo Modlitwy, założone w r. 1844 na cześć Najśw. Serca Jezusowego i Kongregacje Matki Boskiej, czyli Sodalicje Marjańskie, powstałe w XVI wieku w Rzymie (ob. Sodalicje).
 Bractwa, mające prawo agregacji, czyli przyłączania do siebie innych stowarzyszeń tego samego rodzaju, nazywają się arcybractwami (can. 720). Dawniej nadawano ten tytuł przedniejszym bractwom. Najwięcej znane w Polsce jest Arcybractwo Miłosierdzia, założone w r. 1584 w Krakowie przez ks. Piotra Skargę. Członkami tego arcybractwa byli Zygmunt III, Jan Kazimierz, Michał Korybut i Jan Sobieski.
 Protestantyzm wprowadził w nowszych czasach rodzaj bractw, mających służyć celom tak zwanej misji wewnętrznej. Mieszczą się one w domach, zwanych domami brackiemi (Bruderhauser), z których najgłówniejszym jest „das Raue Haus“ w Hamburgu, założony w r. 1833.

 Brahma, wyraz sanskrycki, oznacza „tchnienie życia“, duszę wszechświata, wiekuisty, bezcielesny i niezmienny absolut (ob. Upaniszady). Ten wyraz rodzaju nijakiego, mający w pierwotnej religji hinduskiej znaczenie magiczne, zmienia się w ciągu wieków na wyraz rodzaju męskiego, oznaczający najwyższe bóstwo, stwórcę świata i stanowi, wraz z Wisznu, zachowawcą świata, i Sziwą (Rudra Sziwa), burzycielem świata, trójcę bóstw (trimurti). Brahma bywa przedstawiany jako postać siedząca o czterech twarzach i czterech rękach. Małżonką Brahmy jest Saraswati, bóstwo opiekujące się nauką i sztuką (ob. Hinduizm).

 Brahma-Samaj (Samadż), sekta deistyczna w Indjach. Założył ją w roku 1824 Rammohun Roy (1774 — 1833), który usiłował na podstawie wierzeń starohinduskich wytworzyć religję narodową hinduską, opartą na [52]wierze w jedynego Boga. Jego następca Debendranâth Tagore zerwał z autorytetem Wedy, księgi religijnej Hindusów i głosił wiarę w jedynego Boga. Po nim nastąpił Keszub Czunder Sen (1838 — 1884), który z reformy religijnej swych poprzedników wywnioskował reformę socjalną,, a mianowicie zwalczał kastowość i małżeństwo dzieci oraz pogański rytuał hinduski. To spowodowało rozłam w sekcie: podczas gdy Debendranâth Tagore pozostał przywódcą sekty zwanej Adi (dawniejszą) Brahma Samaj, Keszub wraz ze swymi zwolennikami założył nową sektę pod nazwą Indyjskiej Brahma Samaj. W podróży do Europy wszedł Keszub w stosunki z teologami angielskimi i zapoznawszy się z nauką religjoznawstwa, zapragnął zbudować system religijny na fragmentach prawdy zawartej we wszystkich religjach świata. Po jego śmierci w r. 1884 nauka, którą głosił, przestała zyskiwać zwolenników a sekta Samaj rozpadła się na cały szereg drobnych sekt w Bombaju i Madrasie.

 Bramani czyli bramini, najwyższa z pierwotnych czterech (późniejszych siedmiu) rodowych kast indyjskich, powstała w XX w. przed nar. Chr. z Arjów, którzy zdobyli półwysep Indyjski. Stanowią rodzaj arystokracji rodowej i dzielą się na dwie klasy: jedni są kapłanami, drudzy świeckimi (gryhaszta), którzy oddają się różnym zatrudnieniom i rzemiosłom. Pomiędzy kapłanami istnieją również klasy i stopnie, z których najwyższy zajmują uczeni dwóch szkół, teologicznej i filozoficznej, zwani sastri albo pandit, (ob. Bramanizm).

 Bramanizm, system religijny indyjski, wypracowany przez bramanów, kastę kapłańską w drugim okresie rozwoju religji hinduskiej, który nastąpił między r. 1000 a 200 przed Chr., po okresie religji wedycznej a przed okresem trzecim, trwającym dotychczas (ob. Hinduizm). Od religji pierwszego okresu różni się bramanizm skomplikowanym rytualizmem, od trzeciego zaś brakiem kultu bóstwa osobowego, który bramani zastąpili przez rytualizm i teozofję, jako dwie główne drogi do zbawienia. Podstawą bramanizmu jest ustrój społeczny hinduski, polegający w tym okresie na ścisłem rozgraniczeniu społeczeństwa na cztery kasty a mianowicie: kastę kapłańską bramanów, powstałych z głowy Bralimy, kastę wojowników (kszatrija), powstałych z jego ramion, kastę rzemieślników, przemysłowców i robotników (vaisjas), powstałych z jego ud i kasty sług (sudras), powstałych z jego nóg. Parjasi, czyli czandalas, potomkowie małżeństw mieszanych, nie należeli do żadnej kasty i uważani byli zaledwo za ludzi. Członkom kast niższych nie było wolno brać udziału w obrzędach religijnych kast wyższych, które miały swoje osobne bóstwa.
 Zasadą religji bramanów jest Brahma, nie będący bogiem osobowym, lecz ideą panteistyczną. Bramanizm jest zatem religją panteistycznego wielobóstwa.. Brahma, który w późniejszym okresie hinduizmu przeobraził się w bóstwo osobowe, jest w epoce bramanizmu „duszą wszechświata“, wyobrażeniem idei panteistycznej. Jest on stworzycielem świata, ojcem bogów i demonów, którzy się do niego zwracają jak do ojca i pana. Poza tem poziom bóstw z okresu religji wedycznej obniżył się. Pozostały one tylko nazwami, bezdusznemi schematami. Teozoficzne spekulacje bramanów, szukających poza wielością bóstw pierwiastka jedynego bóstwa, poza wielością zjawisk jedynej pra-istoty, będącej „duszą wszechświata“, znalazły swój wyraz w Upaniszadach, najdawniejszem dziele teozoficznem. Zawarty w nich system bramanizmu jest raczej filozof ją, niż religją.
 (Por. L. D. Barnett: Brahma — knowledge, 1907; L. D. Barnett: Antiquities of India. London, 1913).

 Breve papieskie, ob. Bulla.

 Brewjarz (breviarium romanum), książka do nabożeństwa księży katolickich, zawierająca psalmy, lekcje i modlitwy, do których codziennego odmawiania obowiązany jest każdy ksiądz katolicki w przepisanych godzinach. Brewjarz rzymski, ułożony przez papieża Grzegorza VII w roku 1074, zmieniany później wielokrotnie, został przez Piusa V w r. 1568 wprowadzony w całym Kościele katolickim.
 W Kościele grecko-wschodnim [53]odmawianie brewjarza jest bardzo skomplikowane, gdyż odmawia się nie z jednej, lecz z jedenastu ksiąg. Zato obowiązek odmawiania nie jest tak ścisły, jak w Kościele katolickim.

 Brihaspati, ob. Wedyzm.

 Broad Church (ang. „szeroki kościółkościół“), ob. Anglikanizm.

 Bruno Giordano, filozof włoski, żył od r. 1548 do 1600. Należał do zakonu dominikanów. Z powodu starć i niepokojów, które wywoływał głoszeniem nauk przeciwnych wierze, podległ cenzurom kościelnym i uciekł z klasztoru. W r. 1576 opuścił Włochy i prowadził życie niestałe, przenosząc się z miasta do miasta. Był w Genewie, potem w Tuluzie, gdzie wykładał o Arystotelesie. W r. 1579 w Paryżu spory, prowadzone ze zwolennikami Arystotelesa, zmusiły go do opuszczenia miasta. Dwa lata przebywał w Londynie, w r. 1585 był ponownie w Paryżu, a w następnym roku wyjechał do Niemiec. Był w Marburgu, gdzie mu zabroniono wykładów, potem wykładał przez dwa lata w Wittemberdze, którą opuścił jako wielbiciel Lutra. W następnych latach przebywał w Pradze, Frankfurcie i w Zurichu, poczem powrócił do Włoch. W r. 1592 uwięziła go inkwizycja w Wenecji i odstawiła do Rzymu. Tu został po siedmioletniem więzieniu spalony na stosie jako kacerz i z powodu złamania ślubów zakonnych.

 Bruno św., apostoł Prus, ur. w r. 970, był kanonikiem w Magdeburgu, poczem wstąpił do benedyktynów, przybrał zakonne imię Bonifacego i poświęcił się misjom. W r. 1004 był na Węgrzech i na Rusi, a w r. 1008 w Polsce, skąd przedsięwziął, przy poparciu Bolesława Chrobrego, wyprawy misyjne do Prus i Szwecji. W r. 1009 został zamordowany wraz z 18 towarzyszami na granicy Prus i Litwy.

 Bruno św. z Kolonji (1040 — 1101), założyciel zakonu kartuzów.

 Bruys (Bruis, Brusius) Piotr, założyciel sekty bruzjanów w XII wieku, zwanych także petrobruzjanami. Występował przeciwko sakramentowi chrztu, przeciwko czci krzyża i nabożeństwom kościelnym. Naukę swą głosił przez 20 lat w Langwedocji i Prowancji, gdzie pod jego wpływem sekta jego w połączeniu z sektą henrycjanów (ob. Henryk z Lozanny) burzyła kościoły, niszczyła ołtarze i wypędzała księży. Bruys został w r. 1126 spalony na stosie.

 Bryanici, czyli „chrześcijanie biblijni“ (Bible Christians), sekta metodystyczna, założona w r. 1815 przez Williama O’Bryan, który pragnął przywrócić prostotę pierwotnego Kościoła i we wszystkiem stosować się do słów biblji. Sekta ta rozszerzyła się szybko w Anglji (Devonshire i Cornvalles).

 Brygidki, zakon założony przez św. Brygidę (jedną z czterech świętych tego imienia) w r. 1344 w Szwecji. W Polsce pierwszy klasztor brygidek powstał w Lublinie w r. 1426, założony przez Władysława Jagiełłę na pamiątkę zwycięstwa pod Grunwaldem. Klasztory brygidek były również w Warszawie, w Brześciu Litewskim, Łucku, Grodnie i we Lwowie.

 Brzeska unja, ob. Unici.

 Buddha (w języku sanskryckim „oświecony“). Nazwę tę przybrał założyciel religji hinduskiej, buddyzmu, wywodzący swój ród od Gautamy, wielkiego świętego Hindusów, nazwany przy urodzeniu Siddharta, tj. Najdoskonalszy a zwący się później Sakya Muni, t. j. pustelnik (nauczyciel) z rodu Sakyów. Jest postacią historyczną, jakkolwiek czas, w którym żył, nie jest ustalony i ma przypadać na VI lub IV wiek przed nar. Chr. Ojcem Buddhy miał być Suddhodana, książę małego państwa nad środkowym Gangesem, a matką Maya. Według legend, któremi spowita jest postać Buddhy, miał on oddać się rozmyślaniom pod wpływem objawień trzech najgorszych nieszczęść ludzkich: ubóstwa, choroby i śmierci. Nauka, głoszona przez braminów, nie zadowoliła go, bo dzieliła ludzi na kasty i ukazywała im po śmierci nowe nieszczęście w postaci wędrówki dusz. Nauczał przeto, że wszelkie życie jest cierpieniem, które powstaje przez żądze. Należy przeto zwalczać żądze i dojść do stanu zobojętnienia na rozkosz i boleść, do zaniku wszelkiego czucia i istnienia. Ten stan nazywa się nirwaną. Kwestjami teologicznemi, istnieniem bóstwa i jego [54]stosunkiem do świata i człowieka Buddha nie zajmował się, nauka jego zatem jest ateistyczną, cały zaś system religijny, zwany buddyzmem, pochodzi od jego uczniów i następców.

 Buddyzm, system religijno-filozoficzny, zawarty w nauce Buddhy. Wychodzi z założenia, że wszelkie życie jest cierpieniem a wszelkie bytowanie boleścią, stara się przeto rozwiązać zagadnienie, jak należy zniszczyć byt subjektywny. Samobójstwo nie jest, wedle buddyzmu, przerwą bytowania, gdyż przez śmierć przechodzi samobójca tylko w inną formę bytu, a zatem w nowe cierpienie. Drugą zasadą buddyzmu jest, że źródłem cierpienia jest żądza, wszelkie chcenie, przez które człowiek przyczepia się do bytu, będącego tylko złudą, pozorem, fenomenem, a nie rzeczywistością. Pożądanie jest więc cierpieniem, ponieważ człowiek bierze złudę za rzeczywistość. Stąd wynika trzecia zasada buddyzmu: aby zniszczyć cierpienie, należy zniszczyć wszelkie pożądanie. Na pytanie, w jaki sposób można położyć kres wszelkiemu pożądaniu, odpowiada czwarta zasada buddyzmu, zawierająca jego etykę. Etyka ta nakazuje udać się na ośmioraką „ścieżkę“, a mianowicie: 1) prawdziwe poznanie, 2) prawdziwe postanowienie, 3) prawdziwa mowa, 4) prawdziwy czyn, 5) prawdziwe życie, 6) prawdziwe dążenie, 7) prawdziwe myślenie i 8) prawdziwe zatopienie się w sobie. Człowiek musi się zwolnić ze wszystkich więzów, które nakłada nań życie przez pochodzenie, związki rodzinne, związki przyjaźni, zawód, zarobkowanie, pełnienie urzędu i wszelkie obcowanie z ludźmi. Wszystkie te więzy są przeszkodami na drodze do prawdziwego poznania. Dla ułatwienia dojścia do tego celu ustanowił Buddha swój zakon, którego członkowie muszą przestrzegać następujących przykazań: 1) nie zabijać żadnej istoty żywej, 2) nie kraść, 3) nie obcować cieleśnie, 4) nie kłamać, 5) nie pić napojów odurzających, 6) nie spożywać po południu żadnych pokarmów stałych, 7) nie brać udziału w żadnych zabawach, tańcu, śpiewie i t. p., 8) nie używać kwiatów ani żadnych wonności, 9) nie używać wygodnego łoża i 10) nie posiadać złota ani srebra. Życie, prowadzone w myśl powyższych przykazań, jest dla buddysty tylko przygotowaniem do pracy duchowej, polegającej na zatopieniu się w rozmyślaniach, przez które wszelkie szczególne wyobrażenia i idee roztapiają się w ogólnej syntezie, dotychczasowa treść myśli ludzkiej zanika, zastąpiona świadomością, że fenomen życia jest złudą. Na tej świadomości polega buddystyczne zbawienie czyli nirwana. Ciało może jeszcze żyć, ale jest to tylko byt pozorny. Nirwana znaczy „zagaśnięcie“. Droga do nirwany otwarta jest tylko dla uczniów Buddhy, którzy chcą pójść drogą jego przykazań.
 Buddha nie zostawił swojej nauki na piśmie. Uczniowie jego rozszerzali ją w Indjach północnych, jako uzupełnienie panującej tam religji braminów (ob. Bramanizm), a od połowy III wieku przed Chr. w krajach sąsiadujących z Indjami. W ciągu. 200 lat po śmierci Buddhy zmieniła się jego nauka i zatraciła jedność. Już za czasów króla Asoki (270 — 233 przed Chr.) było 18 szkół, wykładających ją rozmaicie. Dwa główne odłamy tej nauki są: mahayana czyli „wielki okręt“ i hinayana czyli „mały okręt“. Terytorjalnie zaś dzieli się buddyzm na trzy strefy: 1) buddyzm południowy na Ceylonie i w Indochinach, 2) buddyzm tybetański, czyli lamaizm i 3) buddyzm chiński (ob. Chiny), zwany tam także foizmem (od wyrazu Fo, po chińsku zn. Buddha), krzewiący się od r. 65 po Chr. w Chinach, od r. 372 w Korei, a od r. 552 w Japonji (ob. Japonja).
 (Por. Warren: Buddhism in translations, Cambridge Mass. 1896, T. Rhys Dawids: Buddhism. London 1906; Kern: Histoire du Buddhims dans l’Inde, Paris, Musee Guimet, 1903; L. de la Vallee Poussin: Opinion sur l’histoire du Bouddhism, Paris, 1909; Mariano Raffaele: Cristo e Budda. Firenze, 1900).

 Bugja (łać. bugia palmatoria, grec. scotula), świeca woskowa w niskim lichtarzu srebrnym, używana w kościele katolickim przy obrzędach pontyfikalnych. Ministrant trzyma bugję albo po prawej stronie tronu biskupiego, lub też, gdy biskup jest przy ołtarzu, po tej stronie ołtarza, po której znajduje się mszał.

[55] Bukowińska metropolja prawosławna, ob. Grecko-wschodni Kościół.

 Bulla (= pieczęć). Bulle papieskie są to urzędowe pisma papieskie a mianowicie konstytucje, dekrety, encykliki i reskrypty, pisane w formie uroczystej na pergaminie z pieczęcią z ołowiu, wiszącą na sznurkach lub paskach pergaminowych. Od bulli różni się breve papieskie, t. j. pismo urzędowe bądź to krótsze, bądź to odnoszące się do spraw mniejszej wagi, bez pieczęci wiszącej, którą zastępuje pieczęć lakowa, zwana Pieczęcią Rybaka. Od czasu Leona XIII (1878) pieczęcią wiszącą opatrzone są tylko bulle ważniejsze. Treścią bulli bywają decyzje w rzeczach wiary i obyczajów, wyroki kanonizacji i beatyfikacji, jubileusze, tworzenie, dzielenie, łączenie lub zniesienie biskupstw i metropolij, mianowanie biskupów i metropolitów i t. p.

 Bulla circumscriptionis, bulla zawierająca podział na prowincje kościelne i diecezje pewnego państwa, ob. Konkordat.

 Bułgarja, państwo bałkańskie, liczy ok. 5,713 tysięcy mieszkańców, których większość (4,062) należy do Kościoła grecko-wschodniego, stanowiącego w Bułgarji niezależny egzarchat (ob. Grecko-wschodni Kościół, 11). Mahometan jest 691, żydów 43, ormian-nieunitów 11, protestantów 6 tysięcy.
 Do Kościoła katolickiego należy przeszło 34 tysiące Bułgarów. Hierarchja katolicka w Bułgarji składa się z biskupstwa w Nikopolis (rezydencja w Ruszczuku) i wikarjatu apostolskiego w Sofji i Filipopolu (rezyd. w Filipopolu). Katolicy obrządku grecko-bułgarskiego należą do wikarjatów Tracji i Macedonji z rezydencjami poza Bułgarją w Adrjanopolu i Saloniki.

 Bundehesz, kosmologja Zoroastra, ob. Parsyzm.

 Buonarotti Michelangelo, ob. Michał Anioł^[1].

 Bursa, przybór (aparat) kościelny, używany w Kościele katolickim: 1) teczka kwadratowa, szeroka i długa na ok. 18 cm, z materji jedwabnej na podszewce płóciennej białej. Służy do przechowywania korporału, chustki lnianej, na której w czasie mszy składa się hostja i kielich. Ksiądz, wychodzący ze mszą do ołtarza, kładzie bursę na kielichu a przyszedłszy do ołtarza, kładzie ją na nim otworem do środka. 2) Bursą nazywa się także okrycie na naczynie, mieszczące oleje św. do namaszczania chorych.

 Buttlarowska sekta, utworzona z początkiem XVIII w. przez teologa protestanckiego Wintera i Ewę Buttlar w Eisenach. Założyli klub, rzekomo pietystyczny, pokrywający mrzonkami o tysiącleciu państwa Bożego na ziemi (ob. Chiljazm) zwyrodniałe wyuzdanie i bluźnierstwa o małżeństwach mistycznych, zawieranych między członkami sekty. Członkowie jej zdradzali w swych wierzeniach pewne pokrewieństwo z gnostykami i pryscyljanami a w swych praktykach z marjawitami.

Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Stanisław Piekarski.

1.  Błąd autora; odwołanie do hasła, które w tym słowniku nie istnieje. Zobacz hasło Michał Anioł w wikipedii.