[45]Dzień II.
Ogród króla. — Na ganku pokazuje się FENIXANA
FENIXANA.
Zara! Estrella! Roza!... Cóż?
Nikogo nie ma oprócz róż?
MULEJ wychodzi z po za wzgórza.
MULEJ.
Piękna! w wołaniach imię zmień,
Ja ci odpowiem, lutni słodka!
I oko twoje mnie napotka,
[46]
Boś ty jest słońce, ja twój cień.
Za tobą chodzę nakształt chmur,
I słysząc echo twego głosu,
Wołanie twoje, zszedłem z gór...
Co dumasz?
FENIXANA.
Ach! z mojego losu
Girlandy sobie czarne plotę.
W górach, gdzie jedno pochlebne,
Wolne, niewdzięczne i srebrne
I słodkie i szepcące tęsknotę
Źródło ma tajemną grotę,
I stamtąd strumieniem bieży
Kwiaty łąkom malujące;
Pochlebne, bo szepce coś łące
A własnym słowom nie wierzy;
Niestałe źródło i zwodne,
Bo chociaż szemrze, pogodne;
Wolne, bo otwarcie gada,
Gdy głos zefirom poruczy;
Szalone, bo ze skał spada,
A słodkie, bo w trawach mruczy;
A głośne, bo słyszane z daleka;
A niewdzięczne, bo ucieka;
Tam, przy tém źródle, zmęczona
Ściganiem za jedną sarną,
Z melancholią moją czarną
Ległam... a góry téj strona
[47]
Pokryta nakształt płomyków
Krzyczącą jaśnią gwoździków,
Jakoby falą karminów
I szmaragdami jaśminów
Błyszczała... Ledwo z tęsknotą
Smętnym się oddałam dumom
I samotnym źródła szumom
I wielkiéj ciszy... gdy oto
Szmer usłyszałam za sobą:
Przelękła, skoczyłam z trawy
I twarz w twarz z ciemną osobą,
Z duchem kobiecéj postawy,
Z czarną spotkałam się marą:
Z Afrykanką suchą, starą,
W łachmanach, z pochyłym grzbietem;
Z cieniem człowieczéj postaci
I z cienia tego szkieletem
Zeszłam się. Zda się, pień drzewa,
Co korę spróchniałą traci
I bursztynem się oblewa.
Gdy czarne myśli naraisz,
Czarne wróżby ci przychodzą
I straszą i sercu szkodzą,
Nim się do nich przyzwyczaisz.
Gdy mię wzięła ta szalona
Za rękę, szatańskie plemię!
Myślałam, że wrosłam w ziemię,
Że byłam drzewem jak ona...
[48]
W oczach mi czarno i dymno...
Od jéj rąk szło we mnie zimno;
I broniłam się daremnie,
Od niéj strach przechodził we mnie...
A jéj głosy obłąkane,
Pełne urągań bezczelnych
I jadów pełne śmiertelnych,
Ciche, zaledwie szeptane,
W sercu się odbiły głucho,
Tak jak węże lazły w ucho.
„Nieszczęśliwa niewiasto!“ wrzasła,
„Nieszczęśliwa! śmierci będziesz łupem!
Proś, by piękność ta twoja zagasła
Wprzód, nim zmarłych zostanie okupem.
Tak... ta piękność twoją będzie ceną
A kupiony towar będzie trupem.“
To wyrzekła, a ja taką sceną
Zatrwożona i dotąd lękliwa,
Pół umarła a jeszcze pół żywa;
Ach! i lepiéj bym cała umarła!
Niżby ta wróżba straszliwa,
Wiedźmie téj wydarta z gardła,
Była prawdą, nim wejdę w mogiłę,
Nim te oczy blask niebios utracą.
Ach! więc ciało ludzkie! ciało zgniłe
Oszacują i mną żywą zapłacą.
Wychodzi.
[49]MULEJ.
Porzuć, piękna, te rozpacze,
Ja ci te sny pełne trwogi
Jedynie przez mój los srogi
Rozwiążę i wytłómaczę.
Tarudanta masz być żoną!
A jeśli go nie pokonam...
(Ach! na same tę myśl konam!)
To pewnie, że moje łono
Na dwoje mieczem rozkroi,
Nim go twa miłość napoi....
Więc zawsze widzę z daleka,
Jak mi los okrutny grozi;
Za mnie, martwego człowieka,
On cię dostał i uwozi;
I tak... o! moja Syreno!
Przyszłość wróżbę sprawdzoną zobaczy;
Bo ty mego trupa będziesz ceną,
Bo z miłości skonam i z rozpaczy.
Ustępuje na stronę. — Wchodzi DON FERNAND bez broni, ale w książęcym ubiorze. — NIEWOLNICY pracujący w ogrodzie zbiegają się ku niemu.
PIERWSZY NIEWOLNIK.
W tym ogrodzie, kopiąc grzędy,
Skorośmy tylko postrzegli,
Panie, że przechodzisz tędy,
Wszyscyśmy oto przybiegli
U nóg twoich się położyć.
[50]DRUGI NIEWOLNIK.
Bóg nam pozwolił téj pociechy dożyć!
I tę nam ulgę w nędzy dał jedyną.
PIERWSZY NIEWOLNIK.
Tyś jest litosny! bo łzy twoje płyną,
Ty niewolników litujesz się męce.
DON FERNAND.
Bracia! podajcie mi ręce.
Bóg, co widzi ludzkie duchy,
On wie, że tymi rękami
Chciałbym zdjąć wasze łańcuchy,
Ale nie mogę... Bóg z wami!...
Pracujcie cicho i skromnie,
A częściéj o Nim niż o mnie
Pamiętajcie... Smętna chwila!..
Ale też miéjcie nadziéję,
Bo zło, gdy nad miarę przeléje,
To się często na dobre przesila.
Pomnąc, że i w ostatecznym
Bazie odwaga pomoże,
Idźcie z losem koniecznym,
Sercami nie bądźcie w sporze.
Uwaga ta niech was czyni
Odważnymi na fortuny upiora,
Bo to dziwna na świecie bogini!
Trup z niéj dziś, a kwiat był wczora,
To się może znów jutro zaśmieje.
O! Boże! cóż dawać rady!
[51]
Kiedy ten tłum taki blady
I smętny... takie łzy leje
Trzeba te nauki schować,
Aż ich serca jęk nie zgłuszy.
Chciałbym was czém udarować,
Ale nie mam nic przy duszy,
Przebaczcie mi, przyjaciele!
Nadzieją się z wami dzielę,
Bo sądzę, że nam z ojczyzny,
Co pewnie tam o nas pamięta,
Przybędą wkrótce okręta,
Zgoją cierpienia i blizny;
Wtenczas, co ja mam na świecie,
To będzie moje i wasze.
Wszystkich rękami opaszę!
Wszyscy ze mną pojedziecie!
Teraz idźcie już, biedacy,
Srogo bardzo spracowani;
Idźcie znów do waszéj pracy
I bądźcie panom poddani.
PIERWSZY NIEWOLNIK.
Twoje zdrowie, panie nasz,
Nieszczęsnym nam dodaje sił.
DRUGI NIEWOLNIK.
Bogdaj ty setne lata żył!
Bóg ciebie weź pod swoją straż!
Niewolnicy odchodzą.
[52]DON FERNAND
Duch mój został pełny mąk
I w smętném dumaniu stoi,
Żeście wy od moich rąk,
Biedni, tak odeszli z niczém!
Biedni! biedni bracia moi!
Któż nad sercem niewolniczem
Ulituje się prócz Boga?
Mulej wychodzi z ukrycia, gdzie patrzał na poprzednią scenę.
MULEJ
Tu byłem. I żałość sroga
Zdjęła mnie... i z uwielbieniem
Patrzałem, z jaką miłością
Traktowałeś niewolniki.
DON FERNAND.
Zaprawdę, żem przejęty litością
I przejęty był cierpieniem,
Patrząc na te męczenniki,
Które pan do taczek pędza...
I uczyła mię ich nędza,
Jak znosić więzy haniebne
I los swój dźwigać biednemu...
Kto wie? może mnie samemu
Wkrótce to będzie potrzebne.
MULEJ.
Co wasza Jasność powiada?
DON FERNAND.
Co?... kto się infantem rodził,
[53]
A dziś pan nim obcy władnie,
Niech wie, że los często spada,
I spadł już i jeszcze spadnie.
W infanctwo mię już ugodził;
A kto wie? może niżéj pokłoni?...
Dzień za dniem nieszczęsny goni
I płacz z płaczem w łańcuch wiąże.
MULEJ
Nie mniejszy mój ból, o! książę!
Chociaż innego rodzaju,
Bo wasza Jasność do kraju,
Jak sądzę, wkrótce powróci...
Ale to, co mnie tu smuci,
Ratunku znaleść nie może;
Troska moja bezimienna...
Fortuna jak księżyc zmienna.
DON FERNAND.
Gość jestem na waszym dworze,
I twój los mię serdecznie obchodzi,
A tyś mi nie dał nowiny,
Jak się tam tobie powodzi
Z sercem téj cudnéj dziewczyny?
MULEJ.
Łaski były na mnie zlane.
Ale wielką tajemnicą
Usta przypieczętowane
I tą pieczęcią zamknięte...
Lecz przyjaźń ma prawa święte,
[54]
Więc z jakąm winien różnicą,
Tym dwóm a równym potęgom,
Obojgu serca przysięgom,
Powiem mową nieudolną,
Ile mi powiedzieć wolno
I com ci winien istotnie.
Miłość ma cierpi samotnie,
I bogata jest i biedna,
Bo jak Fenix na świecie jest jedna
I nie ma podobnéj sobie.
Miłość moja jest na próbie,
Bo dla oka, myśli, duszy,
Fenix jest skrą wyobraźni;
Fenix powodem katuszy
Dla czucia, miłości, bojaźni.
Fenix nadzieję mi niszczy,
Gdy wątpię i czuję trwogę...
Lecz gdy się na duchu wzmogę,
Fenix mi nadzieją błyszczy.
Fenix moją wieczną troską!
Fenix moją iskrą boską!
Tak méj przysięgi nie łamiąc,
Przyjaźni fałszu nie zadam,
Bo o Fenixie ci gadam
I nie milcząc i nie kłamiąc.
DON FERNAND.
Więc ci powiem bez ogródki,
Otwarcie, żeś nie wart litości;
[55]
Bo Fenixem są twe smutki
I Fenixem ty jesteś miłości.
Lecz mój ból, miły kolego,
Mój smutek, to co innego...
Ludzie go pojmą niejedni,
Bo to jest smutek powszedni,
I wielu już tak cierpiało.
Wchodzi KRÓL Fezu.
KRÓL.
Książę, oto za tą skałą
I tam za tymi parowy
Kazałem przyrządzić łowy.
Nim słońce swój wieniec spali
Pośród pereł i korali,
Strzelce zaskoczą z przeciwka
I tygrysa nam napędzą.
Dla księcia to będzie rozrywka.
DON FERNAND.
Panie, twe ręce nie szczędzą
Ciągłych łask. Utrudzasz głowę,
Zawsze wynajdując nowe
Rozrywki rozrywkom bliźnie;
Jeśli tak zwykłeś, pan dziki,
Traktować twe niewolniki,
To zapomną o ojczyźnie!
KRÓL.
Więźniom takim jak ty, panie,
[56]
Którzy panów swoich szczycą,
Takiem winien traktowanie.
Wchodzi DON ŻUAN.
DON ŻUAN.
Panie, idź i spójrz strzelnica
Na morze, a mówię szczerze,
Ujrzysz najpiękniéjsze zwierzę,
W którém się i dzikość szczera
I ludzka maluje sztuka.
Jedna chrześciańska galera
Do drzwi tego portu stuka.
A taka piękna i wolna,
Choć cała czarna i smolna,
Że nam pojąć niepodobna,
Patrząc na tego sokoła,
Jak ona razem wesoła
I w wesołości żałobna?
Wszyscy tam wysoko stańcie,
Portugalski herb ujrzycie.
Żałoba ta po infancie
Prędko nam pociechą zlegnie,
Bo z jéj lotu po błękicie
Widać, że po niego biegnie.
DON FERNAND.
Przyjacielu, Don Żuanie,
Omyli cię ta rachuba.
Zły to znak to jéj ubranie
I ta żałoba jéj gruba.
[57]
Oj, byliby oni biali,
Gdyby po mnie przyjechali.
Wchodzi DON HENRYK z pargaminem w ręku, w grubéj żałobie ubrany, ze świtą.
DON HENRYK.
Rąk mi pozwól, Tangierski mocarzu.
KRÓL
W szczęsny czas wasza Jasność przybywa...
DON FERNAND do Żuana.
Don Żuanie, już ja na cmentarzu...
KRÓL na stronie.
DON HENRYK.
Niech mi wasza mościwa
Łaska brata uściskać pozwoli.
DON FERNAND, ściskając brata.
Mój Henryku, czemu téj niedoli
Znak na tobie? i twarz taka blada?
Dość!... Twa postać mi to sama powiada.
Słów nie trzeba, bo mówią twe oczy...
Nie płacz, bracie, ja wiem, co cię boli,
Ja wiem, co ci serce tłoczy.
Masz mi donieść, że zostanę w niewoli?...
Ha! to dobrze, ja tego i żądam.
Niepotrzebnie cię w żałobie oglądam,
Mogłeś przyjść tu wesoło i w bieli
I mnie mogłeś uścisnąć weseléj
I ucztować na każdym popasie...
[58]
Jak się ma brat mój miły i król mój?
Nic nie słucham, aż powiesz, jak ma się
Brat i pan mój...
DON HENRYK.
O! bracie, ach, ból mój
Bez wyrazów... ach! ty nie wiesz, co czuję.
Niech raz tylko poselstwo sprawuję,
A ty, bracie, co mi towarzyszysz
Sercem w mowie, raz me słowa usłyszysz,
I dość będzie jednego słuchania!
Do króla Fezu.
Panie, chociaż na téj górze,
Gdzieś przybył dla polowania,
Nie w stolicy twojéj murze:
Podaruj mnie swą uwagą
A tego jeńca wolnością.
Kiedy wielką nawałnością,
Kiedy wielką fal przewagą
Bici, na morskich rozruchach,
Utraciliśmy armadę;
Gdy infant został w łańcuchach;
Gdy te wieści, jędze blade,
Rozkołysane przez dzwony,
Przyleciały do Lizbony
Z wiatrem, co po morzu dyszał;
Kiedy król o nich usłyszał,
To bez żadnéj prawie skargi
[59]
Wpadł w melancholie serdeczne,
A z melancholii w letargi,
A z letargów we sny wieczne.
I zwłoki jego dziś leżą,
Płacze go ciżba nabożna;
A ludzie, patrząc, dziś wierzą,
Że z boleści umrzeć można.
Niebieska mu świeci chwała!
DON FERNAND.
Tyle brata kosztowała
Moja niewola!
KRÓL.
Wie Alla,
Ile mię ta śmierć zasmuca.
DON HENRYK.
Otóż król, co świat porzuca,
W swym testamencie pozwala,
Owszem, każe dać fortecę
Ceuty za infanta osobę...
A ja, przywdziawszy żałobę,
Od króla Alfonsa lecę,
Jako od dziedzica tronu,
Którego jeszcze nie znacie,
Oto z tym aktem...
DON FERNAND, wyrywając pargamin
Stój, bracie!
Słowa te pełne pokłonu
[60]
Nie tylko że nie są godne
Krwi królewskiéj i wyrodne,
Nie godne są ust infanta,
Nie godne mistrza zakonu,
Od którego wiara czeka
Wsparcia i wiecznego zelanta;
Lecz nie godne są człowieka
I nie godne barbarzyńca,
Co nigdy o Chrystusie nie słyszał,
Że mój brat, (niech mu Bóg świeci)
Włożył ją do testamentu,
Tę klauzę — to tylko na to,
Aby u ludzi wiedziano,
Że brat dba o swego brata;
Nie na to, aby czytano
I tłómaczono to słownie.
Jeśli rzekł: oddajcie Ceutę,
To ma się znaczyć, że trzeba
Powolnie, albo gwałtownie,
Z pomocą ludzi i nieba
Upomnieć się o infanta.
Jakżeby król katolicki
Jak on, wierny, sprawiedliwy,
Taki król jak on? — nieżywy.
Na swój proch oddany laurom
Kładł taką okropną plamę,
By Ceutę oddawać Maurom,
Tę Ceutę — miasto te same,
[61]
Gdzie on pierwszy, zdjęty żarem,
W imię przenajświętsze Pańskie,
Ze szpadą i ze sztandarem
Przyskoczył i chrześciańskie
Chorągwie zatknął na wieżach.
A teraz byłożby czynem
Godnym téj sławy w rycerzach?
By miasto, które wyznało,
Że Chrystus jest Boga synem,
Kościoły pozakładało,
Gdzie się imię Jego święci
Pośród serdecznych płomyków,
I męka się ma na pamięci,
Aby kościoły już stare
Przez ludzi, przez katolików,
Przez ludzi, co mają wiarę
I tego Boga wyznają,
Przez ludzi, co serca mają!
Przez nas! przez Portugalczyków!
Były?!... Aby te kościoły,
Które złoconymi czoły
Podpierają mleczne pasy,
Jak naszéj wiary Atlasy;
I na krzyż złoty pobożny
Wieszają słońca czerwone;
Aby przez księżyc dwurożny
Były na niebie zaćmione,
Jęcząc tak jak męczennice!
[62]
Więc-że teraz te kaplice
Opuścilibyśmy tajnie?
Oddawszy na stodoły i stajnie;
Albo, czego ten Maur łaknie,
Na Mahometa meszkity?
Gdy to mówię, tchu mi braknie!
Gdy myślę, stoję jak wryty;
Język mi w ustach kościeje,
Włosy wstają, pot się leje
I drży całe moje ciało!
Bo choć to nieraz bywało,
Że jaka stajnia uboga
Ugościła Pana Boga,
I dała mu sen w swoim żłobie,
Lecz meszkity? Boże Panie!
Ach, toby na naszym grobie
Napisano: tu Chrześcianie,
Przewrotnym podobni panom,
Wygnali Boga z kościołów,
Boga i jego aniołów
I oddali je szatanom!
I byłożby sprawiedliwie,
Ażebyśmy boże gmachy,
Gdzie my stoim jak szyldwachy,
Mając cały świat pod nami
W zatrwożenni i podziwie,
Teraz otwierali sami,
Wpuszczając tam nasze wrogi?
[63]
Ażeby ten lud ubogi
Chrześciański a gorący
Z miasta wychodził płaczący,
Z dobytkiem, z całą rodziną:
A my, na te łzy, co płyną,
Patrzalibyśmy, gnąc szpady?
Aby osadnik nierady
Zmieniał wiarę dla majątku?
Aby tam Arab dzieciątku
Urodzonemu bez winy
Wlewał fałsz trupa z Medyny,
Za młodu kalać zaczynał,
Do swojéj wiary naginał,
Do swych zapędzał namiotów.
Do swego zamykał płota?
Więc dla jednego żywota
Tyle chrześciańskich żywotów!
Tyle łez wylanych z powiek!
Cóż ja? czym więcéj niż człowiek?
Cóż mię równa z ludzi likiem?
Czy to, że byłem infantem?
Więc oto nie infant ze mnie,
Oto jestem niewolnikiem,
Już nie korony brylantem,
Gotów jak drudzy nikczemnie
Żyć i tu Pana bogacić.
I któż wam każe tak płacić
Za niewolnika? Niech płaci
[64]
Niewolnik ciałem i gardłem.
Bo kto swoje wolność straci,
Ten, mówię, ludziom umiera.
Więc ja, dawno już umarłem.
Któż mię dziś z trumny wydziera?
Któż chowa na większe czyny?
Daj! niech drę te pargaminy!
Niech drę na świstki tę kartę,
Niech drę na kawałki gadu,
I jeszcze je zjem już podarte,
Aby nie zostało śladu.
Drze pargaminy i kawałki połyka.
A teraz, królu i panie,
Rozkazuj mi, panuj srogo,
Jak chcesz... Niewolnik zostanie,
Którego kupić nie mogą.
Każ, niech mię łańcuchy strzegą,
Niech robią na rękach blizny;
Cierpliwością cię nasycę.
Henryku! wróć do ojczyzny
I mów: żeś mię tu w Afryce
Zostawił pogrzebanego.
Bo ja z żywota mojego
Taką rzecz pokorną zrobię,
Jakbym na prawdę był w grobie,
Wspomnienia ludzi nie warty,
Z oczu ludzkich i z myśli już starty.
Chrześcianie! książę Fernand już skończył!
[65]
Losom swoim on jeszcze nie sprostał,
Lecz co do was, czas służby już wybył.
Maury! oto niewolnik wam został.
Niewolnicy! brat jeden wam przybył,
Aby nędzę z niedolą połączył,
I łzy swoje połączył z waszymi.
Wy niebiosa! oto człowiek na ziemi
Panu swemu kościoły zakłada,
Założone podpiera na skale.
Morza! morza! do fal waszych pada
Jedna łza, co powiększy wam fale.
A wy góry! oto człowiek pospołu
Ze zwierzęty do jaskiń ucieka.
Wichry! wichry! oto nędzarz was z dołu
Westchnieniami zaklina i wścieka.
A ty ziemio! oto garstkę popiołu
Rzuca tobie i zewłok człowieka,
Co z robaków twoich włoży laury...
A to wszystko, by ten król i te Maury
I ten infant i ziemi gdzieś końce,
Chrześcianie i księżyc i słońce
I niebiosa i ziemia i chmury
I zwierzęta i morza i góry
I kto jeszcze na powietrzu przytomny
A pieczęć żywota nosi,
Tu widzieli: jak książę niezłomny
Wiarę swoję przeświętą podnosi,
W obronie praw bożych stawa,
[66]
I przed Maurami wyznawa
Jego Przenajświętsze Imię.
A choćbym w działowym dymie,
Śród mieczów i ludzkich grotów,
Bronił od ludzkiéj obrazy
Nie wymówionych przymiotów
Téj, co poczęła bez zmazy,
A miał w sobie sto żywotów,
Oddałbym żywot sto razy!
KRÓL.
Twardy, niewdzięczny człowieku?
Także mi za łaski moje
Odpłacasz?... Jak śmiesz, robaku,
Tego mi właśnie odmawiać,
Czego najwięcéj żądałem?
W państwie cię tak traktowałem
Jako brata, jako syna;
Nie czułeś prawie niewoli.
Lecz teraz przyszła godzina,
Że cię twój łańcuch zaboli
I los cię ukole srogi.
Tu, więźniu! z duszą robaczą!
Tu sam! niech wszyscy zobaczą,
Jak ty mi całujesz nogi.
Fernand klęka mu do nóg.
DON HENRYK
[67]MULEJ.
DON ŻUAN.
KRÓL.
Do mnie twe należy ciało.
DON FERNAND, wstając.
Tak, zaprawdę, ale mało,
Mało to ci mocy doda,
Panować nad kościami moimi.
Bo ta ziemia to gospoda
W ogromnéj naszéj podróży;
I na to wyskoczył z ziemi
Człowiek, by się z losem kłócił;
I na końcu każdéj burzy
Znowu do ziemi powrócił.
Więc, żeś mi kazał pochyłą
Twarzą paść tu, gdzie proch leży!
Za to ci wdzięczność należy,
Bo mię oswajasz z mogiłą.
KRÓL.
Ponieważ jesteś w niewoli,
Zatem więc idzie z porządku,
Że nie możesz mieć majątku,
Ni pieniędzy, ani roli.
Więc ponieważ ciebie trwoga
Może zmusić... lub bicz pana,
Czemu mi Ceuta nie zdana?
[68]DON FERNAND.
Bo nie moja jest Ceuta, lecz Boga.
KRÓL.
Nie jest-że to pierwsze prawo,
Że niewolnik pana słucha?
DON FERNAND.
Nie przeciwko prawom ducha
Ma niewolnik słuchać pana.
To nie pies nęcony strawą,
Ale uchrystusowana
Natura z woli przymiotem,
Która służy... grzech ją maże.
KRÓL.
Podły jeńcze, zabić każę.
Dam ci śmierć...
DON FERNAND.
KRÓL.
Więc życiem ciebie obdarzę,
Ale takiém, że się zlękniesz
I sam śmierci będziesz chciwy.
Bo jam srogi.
DON FERNAND.
KRÓL.
Obaczymy — zaraz zmiękniesz.
Hej...
Wchodzi SELIM, dozorca niewolników.
[69]SELIM.
KRÓL.
W mgnieniu oka
Wziąść go, niech mi stóp nie plami,
I porównać go z jeńcami.
Niech jego postać wysoka
Ugnie się pod równą nędzą,
Niechaj go do łazień pędzą,
Niech moich koni dogląda;
Dać mu w ręce taczki, grabie
A zdjąć te jasne jedwabie
I ubrać w szarak ubogi;
Dać chleba, gdy jeść zażąda,
Spleśniałą wodę niech pije;
Łańcuch mu włożyć na szyję,
Łańcuchami okuć nogi;
W mazamorach bez podłogi
Na wilgoci niechaj lega;
Niech jego orszak służebny
Tym samym prawom podlega,
Co on.
DON HENRYK.
MULEJ.
DON ŻUAN.
[70]KRÓL.
Zobaczy ten jeniec! zobaczy!
Czy mi jego duma sprzeczna
I cierpliwość na téj próbie
Wytrwa.
DON FERNAND.
Wierz mi, wytrwa tobie,
Bo ta cierpliwość jest wieczna.
Wychodzi za dozorcą niewolników.
KRÓL.
Henryku, a co do ciebie,
To ci powrotu nie bronię.
Wracaj i powiedz w Lizbonie,
Niech się w popiołach zagrzebie,
Bo stracon ratunek wszelki,
Bo jéj infant, jéj mistrz wielki
Został tu... czyści mi konie.
Niech mu z ratunkiem przychodzą.
DON HENRYK.
O! przyjdą! klnę się przed światem,
Że przyjdą pod Boga wodzą.
A że ja tu z moim bratem
Nie został, choć serce boli,
To dla tego, królu fezki,
Że przyjdę, jak syn królewski,
Uwolnić brata z niewoli.
Wychodzi ze świtą.
[71]KRÓL.
Czyń, co ci rozum poradzi.
Wychodzi.
MULEJ.
A teraz nic mi nie wadzi,
Ażebym się Fernandowi
Z długu wdzięczności uiścił.
Wychodzi.
ZMIANA I.
Inna strona ogrodu, zdala pracują niewolnicy i widać Fezu mury. Wchodzi DON FERNAND w niewolnika siermiędze i SELIM.
SELIM.
Król każe i to stanowi,
Abyś tutaj ogród czyścił;
Posłuszny więc bądź królowi
I schyl do pracy ramiona.
DON FERNAND.
Cierpliwość moja srogość królewską pokona.
Wychodzi z Selimem.
PIERWSZY NIEWOLNIK, zbliża się, śpiewając.
Oj, na Tangier wysłał król...
Jaki ból! jaki ból!
Na podbicie wysłał świata
Don Fernanda, swego brata,
Posłał król! posłał król!
Aby zawojował Fez,
Ile łez! ile łez!
[72]
Don Fernanda wysłał król...
Ile łez! jaki ból!
DON FERNAND wchodzi i zdala słucha téj piosenki.
DON FERNAND.
Już z historyi mojéj jest piosenka,
Już ją słyszę żałośnie śpiewaną.
Smętny jestem i serce mi pęka,
Duszę jakby mam zaturbowaną
I zlęknioną...
PIERWSZY NIEWOLNIK, nie poznając księcia.
Co ci jest, niewolniku?
Czy ty nie wiesz, że wolność mieć mamy?
Infant wraca i wszyscy wracamy,
A tu na tym mogilniku
Nie zostanie z nas żaden! z nas żaden!
DON FERNAND na stronie.
O! jak prędko tę nadzieję stracicie!
PIERWSZY NIEWOLNIK.
Przynieś, bracie, wody na ten gradyn
Polać kwiaty.
DON FERNAND.
O! wodę prosicie?...
O jak dobrze! jak dobrze! że do mnie,
Który z wami smętne życie wiodę,
Udajecie się, bracia, po wodę,
Bo zaprawdę... że choć cierpię niezłomnie,
[73]
Jakiś robak, tu, serce mi toczy,
Pełne serce i łez pełne mam oczy.
Bierze wiadra na plecy i wychodzi.
NIEWOLNIK.
Nam do łaźni iść teraz wypada,
Gdzie już poszli wszyscy niewolnicy.
Wchodzi DON ŻUAN, szukając oczyma księcia między niewolnikami.
DON ŻUAN.
Szukajmy, czy ta gromada
Gdzie mego księcia nie mieści?
Może go ci robotnicy
Widzieli?... szukam go wszędzie.
Przy nim i mniéj mi boleści,
I siły w sercu przybędzie...
Bracia, powiedzcie mi, proszę,
Czyście tu gdzie nie widzieli
Noszącego kwiatów kosze
Księcia Fernanda?
PIERWSZY NIEWOLNIK.
DON ŻUAN na stronie.
Pomóżcie, święci anieli!
Bo łez utrzymać nie mogę.
PIERWSZY NIEWOLNIK.
W łaźni go pewnie spotkacie.
Pokażemy tobie drogę
Do téj gorącéj piekielni.
[74]DON FERNAND wchodzi z wiadrami na plecach.
DON FERNAND, patrząc w niebo.
Czy się nie zlękniecie, śmiertelni,
Widząc w takiem pohańbieniu
I mizeryi infanta korony?
Mistrza Avis? czy w zastanowieniu
Czas nie stanie, jak stają zegary!!
DON ŻUAN.
O mój panie! jaki ty zbiedniony!?
O mój panie! w jakiem ty odzieniu!
O! mój książę, do jakiéj ty mary
Już podobny? jak żal cię już strawił!
DON FERNAND.
W imię Ojca!... wielkiś smutek mi sprawił
Tém odkryciem, drogi don Żuanie;
Ja się chciałem tu ukryć w łachmanie
Między ludźmi własnymi, w tym cebrze
Nosić wodę, jak człowiek, co żebrze
I pracuje, tak biedny jak oni.
PIERWSZY NIEWOLNIK, klękając.
Przebacz, panie! i daj mi twéj dłoni,
Jam nie wiedział, kto jesteś; nas wielu
Nie wiedziało...
DRUGI NIEWOLNIK.
Całujemy twe nogi.
Przebacz, panie.
DON FERNAND.
[75]
Ja ci równy, niewolnik ubogi,
Jak ty... pana mego teraz własność.
DON ŻUAN.
DON FERNAND.
Puść! jaka tam jasność!?
Rzuć ten tytuł, mój drogi biedaku!
Jaka proszę mi jasność w żebraku?
Jasność!?.. jestem ci równy, kolego,
I ty teraz traktuj jak równego,
I wy wszyscy traktujcie jak brata.
DON ŻUAN.
Czemuż piorun mię w proch nie obróci!
Czemuż czaszki mi grom nie rozpłata!
DON FERNAND.
Don Żuanie, to serdecznie mię smuci,
Że utrzymać nie umiesz powagi
Jako szlachcic... i potępiam tę żywość...
Bo zwątpiłeś w nieba sprawiedliwość,
A tu trzeba spokojnéj odwagi
Ufającéj.
Wchodzi ZARA z koszykiem.
ZARA.
Chodźcie tu, niewolniki.
Fenix, moja pani, prosi,
Ażebyście te koszyki
Napełnili kwiatami.
[76]DON FERNAND, biorąc koszyk.
Ja pierwszy
Będę kosił je tak, jak śmierć kosi.
NIEWOLNIK.
Idźmy tam, gdzie ogród szerszy.
ZARA.
Ja z ganku patrzę za wami,
Jak chodzicie za kwiatami
I polewacie je łzami.
DON FERNAND do niewolników
A wy bez tych już pokłonów,
Bracia moi ukochani,
Losem my już porównani,
A jeszcze królowa zgonów
Jutro we drzwi zakołace,
Szczerszą równość postanowi;
Więc, bracia, na co tę pracę
Zostawiać jutro grobowi?
Wychodzi z Don Żuanem i z niewolnikami.
Wchodzi FENIXANA i ZARA.
FENIXANA.
Czy posłałaś niewolniki
Po kwiaty?
ZARA.
FENIXANA.
[77]
Kwiaty może odesmucą
I kolorami zabawią.
ROZA.
Twe fantazye takie ładne
I piękne, że ach! nie zgadnę,
Jakie ciebie smutki trawią,
Gdy je kwiatami malujesz?
ZARA.
Cóż ty cierpisz? cóż ty czujesz?
FENIXANA.
Nie sen to był... ale widzenie,
Ale mój los i przeznaczenie.
Bo czy nieszczęsnemu śni się,
Że znalazł gdzie skarby duże?
Brylanty jak jaja kurze
W perłowéj leżące misie?
Czy mu się przyśni, że czyta
Napis literami krwawymi,
Że wszystko stracił na ziemi,
Tak że we śnie aż zazgrzyta?
Jeśli go nieszczęście tłoczy,
Zarówno obudzonemu
Spojrzy świat w zbudzone oczy
Nieszczęściem... Biada biednemu!
Ach! i mnie nieszczęsnéj biada,
Na którą los taki spada,
Że za umarłego mię dadzą.
[78]ZARA.
Na to płacze nie poradzą.
Jeśli ciebie takie smutki rozdarły,
Jakże cierpieć ma... ach, ten umarły?
FENIXANA.
Któż słyszał o takim losie,
Jak ten, co nademną świta!
Nieszczęśliwa ja kobieta!
Wykąpana w kwiatów rosie,
Jako perła czysta, biała,
Biała jak srebrne łabędzie
Przy żółci trupiego ciała.
A ten trup — ach, kto on będzie?
Zda mi się, żem go widziała,
Ciągle mi się w oczach roi.
Wchodzi DON FERNAND, z koszem kwiatów i staje nagle przed Fenixaną.
DON FERNAND.
Ten trup — tu — przed tobą stoi.
FENIXANA.
Co widzę? anieli w niebie!
DON FERNAND.
FENIXANA.
Ty! twoja twarz!
Strach mię zdjął, patrząc na ciebie.
DON FERNAND.
I zaprawdę słuszność masz
Dziwić się fortunie światów.
[79]
Przyniosłem ci, oto, kwiatów
W koszyku, garstkę pokosu.
Zbierałem, gnąc się ku ziemi.
Są niektóre między nimi
Hieroglify mego losu;
Wyciągnij, znajdziesz niektóre,
Co były rano szczęśliwe
Jak ja...
FENIXANA.
Ręce moje chciwe
Lecą na tych róż purpurę
Jak gołębie. Ach, ten kwiat,
Który mi już w ręku spadł,
Znalazłam wczoraj śród łąk
I nazwałam: maravilją.
DON FERNAND.
Ach! tak nazwij każdą lilją,
Z moich niewolniczych rąk
Podaną... czyż nie jest cudem?
FENIXANA.
O prawda! prawda! Lecz któż cię tak zmienił?
Kto ci te włożył łańcuchy na nogi?
DON FERNAND.
FENIXANA.
DON FERNAND.
[80]FENIXANA.
Ach, tyś mię skamienił!
Powiedz? za cóż to?
DON FERNAND.
Jesteśmy skazani,
Rodząc się tu już, na mękę i ból.
FENIXANA.
DON FERNAND.
FENIXANA.
DON FERNAND.
FENIXANA.
DON FERNAND.
FENIXANA.
DON FERNAND.
FENIXANA.
Zaledwo oczom zasmuconym wierzę!
Wszakże cię wczora król wysoko cenił!
DON FERNAND.
A dzisiaj serce, jak widzisz, odmienił.
FENIXANA.
Ach, więc-że gwiazdom, co przy sobie siedzą,
Dosyć jednego dnia, by się rozeszły.
[81]DON FERNAND.
Kwiaty, co z gwiazdą nieszczęśliwą weszły,
Same ci na to, pani, odpowiedzą.
Kwiaty, co wschodzą na ranek umyte
I tak się w zorzach rozwinęły jasno,
W objęciach nocy pomarszczone zasną
I dla nich już dnie nie wrócą przeżyte!
Lilije w tęcze kolorów spowite
I umoczone w złoto i karminy,
Zejdą jak duchy aniołów z doliny
Z jednym dniem życia pięknego pozbyte.
A czy to rosy spadały obfite,
Czy otulone były mgłą i tęczą,
Śmierć je znalazła w godzinę urodzin.
Tak ludzie kiedyś przyjdą i zaręczą,
Że wieki, które się wloką i dręczą,
Nie były dłuższe nam od smętnych godzin.
FENIXANA.
Ranisz mię... słyszę z daleka
W twoim głosie wieków głos.
Kto cierpi na własny los,
Od cierpiącego ucieka.
DON FERNAND.
A te kwiaty? takie śliczne?
FENIXANA.
Jeżeli pomiędzy nimi
Są kwiaty hieroglificzne,
Jak losy twoje, żałobne,
[82]
To je rozsypię po ziemi
I zdepcę...
DON FERNAND.
FENIXANA.
Ach, że są do gwiazd podobne!
DON FERNAND.
Przebacz im te grzechy, pani.
FENIXANA.
DON FERNAND.
Niestałość, próżne blaski.
FENIXANA.
Nie, wszystkie wypuszczam z łaski!
Z gwiazdami zarówno cenię.
DON FERNAND.
FENIXANA.
Moje przeznaczenie
Z jedną smętną gwiazdą chodzi:
Dla tego, bo kobieta się rodzi
Gwiazdom podległa i kwiatom,
Co ją prowadzą do truny.
DON FERNAND.
Wiem, że w kwiatach są piołuny.
Ale ach! niebieskim światom
Wpływy przysądzam uczynne.
[83]FENIXANA.
Więc się dowiesz, że i gwiazdy są winne.
Ach gwiazdy! gwiazdy, co takie gromadne,
Niebieskie mają ze słońcem sojusze
I leją w słońce całą światła duszę,
Są także dniowi jednemu podwładne.
Kwiaty błękitu — bo są takie ładne
Jak te, którymi oto ziemię pruszę
Kwiat ci powiada: przez dzień skonać muszę;
Gwiazda ci mówi: przez noc jedne spadnę.
Więc gdy się od gwiazd ludzkie losy sądzą,
Jeśli się od nich nasze losy winą,
Nie dziw, że często spadają i błądzą,
I gdzieś w mgły ciemne niewidzialne płyną.
I naszym losem tak niestale rządzą
One, co przez noc palą się i giną.
Odchodzi.
Wchodzi na scenę MULEJ, który przy końcu téj sceny stał za drzewami.
MULEJ.
Czekałem, aż się oddali
Fenixana. Pierwszy raz
Od jéj oka, od jéj kras
Uciekam jak orzeł smętny,
Gdy na słońcu oczy spali.
Fernandzie, czy jesteś sam?
DON FERNAND.
Cóż mi powiesz, Muleju szlachetny?
[84]MULEJ.
Oto chciałem, abyś wiedział,
Że czasem i w sercu Maura
Znajdzie się miłość i wiara,
Radząca czyny rozpaczne.
Ach, nie wiem od czego zacznę?
Nie wiem, czy ci mam powiadać,
Ile ja cierpiałem na to,
Kiedyś ty zaczął fortunie
Ulegać, pod nią upadać,
Jéj niesłusznéj podległ zmianie
I poszedł na urąganie
I stanął za przykład losów.
Ach, jak one z ludzi szydzą!
Tyle nędzy! tyle ciosów!
Niech mię tu ludzie nie widzą,
Że z tobą, Fernandzie, gadam.
Bo król wydał rozkaz srogi,
Aby ustępować z drogi,
Traktować cię bez respektu:
Lecz ja do nóg ci upadam,
Fernandzie, pełny afektu
I wielkiéj wiary dla ciebie;
Twój niewolnik, a w potrzebie
Twój przyjaciel. Nie chcę tracić
Tych chwil, więc krótko ci powiem,
Że przychodzę dług zapłacić,
Życie życiem, zdrowie zdrowiem,
[85]
Wolność wolnością; więc żądam...
(Daruj mi, że się oglądam,
Czy nas gdzie nie widzą z murów)
Weź ten nóż, ten wianek sznurów;
Weź je o! panie... a skoro
Noc się zaczerni, gotowa
Będzie łódź pod mazamorą,
Łódź dobra, silna i zdrowa,
Z rdzawym, pękniętym łańcuchem.
A wtenczas ty, panie, duchem
Napełń twoje niewolniki,
Rozkuj więzy; znajdziesz na to
Gotowe piły, pilniki,
Zapas ubioru, bielizny;
Weź ich i na łódź skrzydlatą
Wsiadaj i uchodź szczęśliwy
Do miłéj tobie ojczyzny.
Ja zaś tu zostanę żywy
Odpowiadać życiem, zdrowiem,
I czém trzeba, tém odpowiem
I przed królem i przed prawem;
Gotów twoim być zastawem,
Choćby głową, jestem gotów.
To wszystko. Ach, jeszcze sądzę,
Ze ci potrzebne pieniądze?
Więc oto garstka klejnotów
Za mój okup niechaj służy,
Bo człowiek, gdy się zadłuży,
[86]
Połowę przyjaźni traci,
Gdy pieniądz serca przegrodzi.
Dopiero, gdy dług zapłaci
I usunie tego rocha,
Z przyjacielem równiéj chodzi,
Lepiéj czuje, wolniéj kocha.
DON FERNAND.
Mówisz mi o wolnéj łodzi...
Chciałbym... Lecz patrz, król nadchodzi.
MULEJ.
DON FERNAND.
MULEJ.
DON FERNAND.
Fernand kryje się do altany. — Wchodzi KRÓL i uważa to z daleka
KRÓL na stronie.
Gadali tajemnie oba.
Jeden skrył się do altany,
Drugi stoi pomieszany.
Wcale mi się nie podoba
To zejście obu, ta zmowa.
Jeden się przedemną chowa,
Drugi zlękły stoi, czeka.
Więc go podejdę z daleka,
[87]
A słuszny czy nie, powód trwogi
Usunę. Do Muleja. Bardzo się cieszę...
MULEJ, przerywając.
Panie, pozwól uściskać twe nogi...
KRÓL.
MULEJ.
KRÓL.
Wyznam tobie, żem mocno żałosny
Z niepoddania się Ceuty.
MULEJ.
O, panie!
Ceutę szturmem zdobędziesz bez trudu.
Siłom twoim nie oprze się miasto.
KRÓL.
Nie, Muleju, ta Ceuta się musi
Poddać sama, bez kosztu żadnego...
MULEJ.
KRÓL.
O tak, przyjacielu,
Myślę nędzą i głodem okropnym
Tak przycisnąć Fernanda infanta,
Że mi sam téj fortecy da klucze.
Rzecz mię jedna tylko trwoży...
Oto infant, ten książę, Muleju,
W Fezie nawet mieć może przyjaciół.
[88]
Sami jeńce go widząc w niedoli
I w cierpieniu, gotowi lada dzień
Bunt mi podnieść... a baczę też na to,
Że pieniądze łakomą są rzeczą,
Więc strażniki przejęte zapłatą,
Mogą jeńca wypuścić... a nie mam
Pewnych ludzi....
MULEJ na stronie.
W téj go myśli utrzymam.
A tak, widząc moje dobroduszność,
O mnie bać się nie będzie.
Głośno.
Masz słuszność!
Myśli twoje biorą dobry kierunek.
KRÓL.
Jeden na to jest tylko ratunek,
Jeden sposób, a o tym sposobie...
MULEJ.
KRÓL.
Pod straż go dam tobie,
Bo wiem, że cię nie kupi brylantem
Ani kiesą... Więc ty nad infantem
Postanowion, bądź jemu alkadem...
Ufam tobie, a jedynym zakładem
Za infanta twój honor mi stoi.
Odchodzi.
[89]MULEJ.
Słyszał wszystko i o mnie się boi,
Albo sam się domyślił wszystkiego.
O! Allachu!
DON FERNAND, wychodząc z altany.
MULEJ.
Nie słyszałżeś, co pan ten okrutny?...
DON FERNAND.
Owszem, wszystko słyszałem z altany.
MULEJ.
Czemuż pytasz, dla czegom ja smutny?
Dla czego stoję zmieszany?
Dla czego rozmawiam z sobą?
Czemu żal mi pierś rozrywa?
Pomiędzy królem a tobą,
Posłuszeństwem a przyjaźnią
Straszna się walka odbywa.
Sumienie mi będzie kaźnią,
Jeśli króla mego zdradzę;
Węgle na głowę zgromadzę,
Jeżeli ciebie opuszczę...
Ach! zaszedłem w straszną puszczę!
Myśl zbłąkanego odbiega...
Król na mnie tylko polega,
Ty we mnie masz tylko nadzieję...
Radź, co czynić?
[90]DON FERNAND.
Miłość grzeje,
I przyjaźń szczęście stanowi;
A choć obiedwie są święte
I zdradzone są ohydą,
Lecz w porównanie nie idą
Z wiarą należną krajowi
I klękają przed nią zgięte
Te anioły naszych dusz,
Więc radzę, królowi służ
Z tą wiarą niepokalaną.
A ja tu przyrzekam święcie,
Że choćby mi dziś dawano
Wolność na pierwszym okręcie,
Co do Portugalii płynie,
Odrzucę, bo na mnie leży
Twój honor i przezemnie nie zginie.
MULEJ.
Jesteś zwierciadłem rycerzy!
Ale mi nie dawaj rad,
Wszak ty mi wróciłeś życie!
Smętnemu wróciłeś świat!
A ja miałbym... Nie, mój książę!
Téj nocy, jak była zmowa,
U brzegu ci łódź przywiążę;
Uchodź, a moja tu głowa
Odpowie.
[91]DON FERNAND
Bracie mój miły,
Byłżebym ja sprawiedliwy?
Dałżebym ja dowód siły
I serca? wolności chciwy,
Z hańbą mego przyjaciela...
Hańbą się jego bogacąc,
Honor biorąc, serce tracąc?
Wolność, ten brylant wesela,
Jażbym jego łzami płacił?
Zostawiał tu męczennikiem?
Jeżeliś miary nie stracił,
Która czyny ludzkie mierzy,
To bądź mi sam poradnikiem
I mów, czy mi to należy
Uczynić?
MULEJ.
Ach! nie wiem, panie,
Co ci sam na to poradzę...
Powiem: nie, to serce pęknie,
Powiem: tak, to ciebie zdradzę,
Jak przyjaciel, co sam zmięknie
I w trwodze źle radzi może.
DON FERNAND.
Więc ja tu słowo położę
Niewzruszone, głaz ogromny.
Wiedz, że mię tu sądy boże
[92]
Skazały, bym wybrał miarę
Litości i tu za wiarę
Skonał jak książę niezłomny.
✽
