Stan prawny kościołów ewangelickich w b. Królestwie Polskiem i na kresach wschodnich
| Dane tekstu | ||
| Autor | ||
| Tytuł | Stan prawny kościołów ewangelickich w b. Królestwie Polskiem i na kresach wschodnich | |
| Data wyd. | 1925 | |
| Miejsce wyd. | Warszawa | |
| Źródło | Skany na Commons | |
| Inne | Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
| |
| Uwagi | Odbitka z Rocznika Ewangelickiego | |
| ||
| Indeks stron | ||
w b. Królestwie Polskiem
i na kresach wschodnich.
Skreślenie rysu historycznego zmian kolejnych, jakie przechodziły kościoły ewangelickie, a przedewszystkiem kościół ewangelicko-augsburski w b. Królestwie Polskiem, nie jest rzeczą łatwą. Reformacja polska znalazła swoich dziejopisów w świetnym okresie swego rozwoju — w wieku XVI i w początkach XVII, — znalazła również w okresie swego upadku—przez cały wiek XVII i w wieku XVII aż do panowania Stanisława Augusta. Z chwilą jednakże, gdy okres, że tak powiem, samodzielnego bytowania polskiej reformacji się skończył i dysydenci przez konfederację radomską (1767) i traktat warszawski nabyli pewne prawa obywatelskie i polityczne, zainteresowanie dla sprawy dysydentów w Polsce nie tylko słabnie, ale — zdawałoby się — poprostu gaśnie; wygląda tak, jak gdyby przez swobody, uzyskane pod protektoratem obcych dworów: petersburskiego i berlińskiego, dysydenci raz na zawsze wysunięci byli poza nawias życia polskiego. W każdym razie ani prace naukowe, w rodzaju „Zarysu“ Walerjana Krasińskiego, ani opracowania popularyzacyjne (Chodynicki) dalszym przebiegiem reformacji w Polsce nie interesują się wcale. W jakiej postaci owe resztki dysydentów polskich drugiej połowy XVIII stulecia przeszły do Polski porozbiorowej i w drodze jakich przejść i zmian powstali z nich dzisiejsi nasi różnowiercy ewangeliccy, tego piśmiennictwo naukowe dotychczas nie wyjaśniło. Pozostawiając skreślenie tego, nie najmniej zapewne interesującego epizodu polskich dziejów porozbiorowych historykom z zawodu, opartym przytem o dostępniejsze dziś dla uczonego polskiego źródła archiwalne, pragnę w tem miejscu naszkicować jedynie przebieg zmian kolejnych stanu prawnego sensu stricto dysydentów — ewangelików w b. Królestwie Polskiem, poczynając od końca XVIII stulecia.
Z istniejących w dawnej Polsce czterech wyznań ewangelickich: 1) ewangelicy augsburscy, 2) ewangelicy reformowani, 3) bracia czescy i 4) arjanie, czyli antitrynitarjusze, ci ostatni, po tragicznem ich wydaleniu z Polski w r. 1660, na obszarze Rzeczypospolitej istnieć przestali, bracia czescy połączyli się stopniowo z ewangelikami reformowanymi i tym sposobem w Polsce pozostały jedno dwa wyznania: luterskie i kalwińskie.
Na synodzie w Sielcu (powiat wiślicki) w r. 1777 dokonany został akt unji kościołów protestanckich obojga wyznań w Księstwie Mazowieckim łącznie z prowincją Małopolską, uchwałą zaś synodu sieleckiego z dnia 5 maja r. 1777 postanowiono utworzyć wspólny Konsystorz dla obojga wyznań Małopolski i Księstwa Mazowieckiego[1]
O charakterze —formalnym, jedno czy dogmatycznym—tej unji wiadomości nie posiadamy. W każdym razie unja ta—podobnie jak i znakomita jej poprzedniczka: ugoda sandomierska—trwalszych owoców snać nie wydała skoro sprawująca, po ustąpieniu prusaków, ster rządów w kraju. Komisja Rządząca uważała za stosowne utworzyć oddzielne Konsystorze dla każdego z dwóch wyznań ewangelickich. Co do wyznania augsburskiego Komisja Rządząca uchwałą z dnia 11 lipca r. 1807 orzekła, że „wyznawcy ewangelicko-augsburscy mogą utworzyć Konsystorz obrządku swojego do spraw jedynie sumienia“—(§ 1) i że „w każdym departamencie utworzony być może taki Konsystorz; konsystorz składa się z prezesa, dwóch asystentów i pisarza, prezesem będzie zawsze pastor zgromadzenia ewangelickiego“ (§ 2).
Za Królestwa Kongresowego, Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w dniu 22 lutego r. 1817 „w miejsce byłych za rządu Księstwa Warszawskiego dwóch tak zwanych Departamentowych Konsystorzów, ustanowiła w mieście Warszawie tymczasowy jeden Konsystorz dla wyznania Ewangelicko-Augsburskiego na całe Król. Polskie“. Konsystorz tymczasowy, stosownie do Instrukcji Ogólnej z dnia 19 kwietnia r. 18189, składa się z prezesa, 6 członków i pisarza. Między członkami są trzej ze stanu świeckiego, trzej ze stanu duchownego. Prezes obrany będzie ze stanu świeckiego, któremu się dodaje do pomocy wiceprezesa stanu duchownego. Kiedy ów jest ze stanu duchownego, vice versa, wiceprezes będzie członek świecki. Do Konsystorza należą wszelkie interesa liturgiczne i sumienia lub związek z nimi mające, a zatem policja duchowna (egzaminowanie i ordynowanie kandydatów, instalacja pastorów), i kościelna (zakładanie kościołów, urządzanie nabożeństw) i sąd duchowny (sprawy duchowne i kościelne, sprawy rozwodowe, jeśli strony na rozwodzie cywilnym przestawać nie chcą), oraz karność duchowa[2].
Utworzony był nadto od Ministra Łubieńskiego za Księstwa Warszawskiego Konsystorz Reformowany, który wszakże uważany był właściwie za Konsystorz tylko departamentowy, nie zaś krajowy[3].
Odrębne te konsystorze wyznań ewangelickich zostały niespodziewanie połączone w jedną całość. Mianowicie dekret królewski z d. 14/26 kwietnia r. 1828 (Dz. Pr. 12, 43) stanowi, że „w miejsce tymczasowego Konsystorza Ewangelicko-Augsburskiego i Konsystorza Ewangelicko-Reformowanego Departamentu Warszawskiego, będzie jeden Generalny Konsystorz Ewangelicki na całe Królestwo Polskie, który pod wodzą Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego trudnić się będzie tem wszystkiem, co dotyczy dobra Kościołów i szkół wyznawców tak augsburskich, jak i reformowanych“. W Konsystorzu tym zasiadali dwaj prezesowie kolejni, bądź duchownego, bądź świeckiego stanu, po jednym z każdego wyznania, tudzież po trzech radców konsystorjalnych.
Jakie były przyczyny utworzenia jednego wspólnego konsystorza dla „obojga wyznań“, trudno odpowiedzieć. Czy było to echo unji dwóch kościołów, dokonanej przed 11laty w Prusiech przez carskiego teścia, króla pruskiego Fryderyka — Wilhelma III? Sądziłbym, w każdym razie, że nie wchodziły tu w grę względy religijne, ale raczej pobudki natury politycznej, mianowicie chęć zapewnienia przewagi wyznaniu kalwińskiemu, którego wyznawcy rekrutowali się przeważnie z wyższych warstw społecznych, wobec wyznania augsburskiego, do którego należeli głównie wiejscy koloniści niemieccy. Że tak było w rzeczy samej, wnosić można choćby z tego, że pomimo olbrzymiej przewagi wyznania augsburskiego (reformowani stanowili zaledwie 2,1% ogółu ludności ewangelickiej), każde z wyznań miało w Konsystorzu jednakową liczbę przedstawicieli. Nie ulega, zdaje się, wątpliwości, że za rządów Konsystorza Generalnego panował wśród ludności ewangelickiej przykry racjonalizm i indyferentyzm religijny. (por. Busch, Beiträge, str. 48). Uderza zwłaszcza liberalizm dekretu, który stanowi, że „skład Konsystorza Generalnego może być pomnożony członkami innych wyznań ewangelickich w miarę uznanej przez nas potrzeby lub zaniesionego wyznawców żądania“. (art. 12).
Po upływie lat 21 Konsystorz Generalny, podzielony został znowu na dwa odrębne Konsystorze, dla każdego z dwóch wyznań ewangelickich. Jakkolwiek trudno nie pisać się na taki podział ze stanowiska religijnego, przyznać trzeba, że i tutaj, niestety, grały rolę względy polityczne. Stwierdza to wyraźnie memorjał „ściśle sekretny“ Dyrektora Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Gołowina do namiestnika Paszkiewicza o konieczności utworzenia dwóch oddzielnych Konsystorzy. Memorjał żali się na przewagę nielicznej grupy kalwińskiej z prezesem Konsystorza Grabowskim na czele i domaga się rozdziału konsystorzy, tak, jak to ma miejsce w Rosji, i jak tego żądali urzędujący już w tym czasie w Królestwie jenerałowie rosyjscy wyznania augsburskiego.
Ukaz z d. 8/20 lutego r. 1894 (Dz. Pr. 42, 5) oparł zarząd obu wyznań na wręcz odmiennych zasadach. Kościołowi Ewangelicko-Augsburskiemu dał ustawę, która zarząd kościoła powierzyła konsystorzowi, kościołowi Ewangelicko-Reformowanemu dał przepisy, które powierzyły zarząd kościoła Synodowi.
Według ustawy kościoła Ewangelicko-Augsburskiego z d. 8/20 lutego r. 1849 (Dz. Pr. 42, 11) Konsystorz, pozostający pod zwierzchnictwem Komisji Spraw Wewnętrznych i Duchownych (§ 134), od 1 zaś stycznia r. 1867—pod zwierzchnictwem Ministerjum Spraw Wewnętrznych, składa się z prezesa świeckiego, duchownego, wiceprezesa, którym jest zawsze Superintendent Generalny, z dwóch członków świeckich i dwóch członków duchownych (§ 125). Konsystorz ma pełnię władzy w kościele: pod jego zarządem pozostają wszystkie parafje (§ 124), on przestrzega czystości zasad wiary (§ 133), zatwierdza wybór pastorów (§ 21) oraz członków kolegjów kościelnych (§ 133), on ma nadzór zwierzchni nad zarządem majątku kościelnego (§ 180), pod jego zwierzchnim nadzorem pozostają szkoły ewangelicko-augsburskie i ich nauczyciele (§ 197), on również rozpoznaje w pierwszej i ostatniej instancji sprawy o nieważność i rozwiązanie małżeństwa, zawartego między osobami wyznania ewangelicko-augsburskiego (§ 144).
Zwierzchnikiem całego duchowieństwa E.-A. jest Superintendent Generalny (§ 109). Bezpośrednimi jego podwładnymi są Superintendenci, czyli zarządzający djecezjami; djecezji z początku było 4 (§ 98), stosownie zaś do zdania Rady Państwa, zatwierdzonego w dniu 7 maja r. 1901 (Godlewski, Zbiór Praw, 1901, I, 343), jest obecnie 5 (Warszawska, Kaliska, Augustowska, Płocka, Piotrowska). Pastor po ukończeniu studjów teologicznych i złożeniu dwóch egzaminów przed konsystorzem (§ § 8 i 10) otrzymuje pastorat na skutek wyboru parafjan (§ 19), zatwierdzonego przez Konsystorz (§ 20). Urząd pierwszego pastora parafji warszawskiej, jako łączącej się dawniej z urzędem Superintendenta Generalnego (§ 20, uw.), nie był przedmiotem wyborów; jednakże stosownie do wniosku Komitetu do spraw Królestwa Polskiego, zatwierdzonego w d 6 listopada r. 1874 (Godlewski, 1874, II, 293), urzędy te zostały rozłączone i w ten sposób wybór pierwszego pastora przywrócony.
Przy tak rozległych atrybucjach konsystorza samorząd kościelny z natury rzeczy musiał być ograniczony. Zarząd majątkiem każdej parafji czyli zboru, oraz należącymi do parafji zakładami dobroczynnemi i szkołami powierzony był Kolegium Kościelnemu, składającemu się z 4—12 członków, wybranych na ogólnem zebraniu parafjan (§ 184) na lat 3 i pozostającemu pod przewodnictwem, stosownie do wyboru parafjan, bądź jednego z członków świeckich, bądź pastora (§ 181). Do składu Kolegjum należą z urzędu pastorowie danej parafji.
Szczególnie dotkliwie ustawa z r. 1849 ograniczyła pierwiastek synodalny. Na mocy § 145 ustawy, na synod, czyli na ogólną duchowną naradę, mieli się zbierać jedynie duchowni każdej djecezji. Jednakże stosownie do postanowienia Komitetu do spraw Królestwa Polskiego, zatwierdzonego d. 1 maja r. 1879 (Godlewski, 1879, II, 149), w miejsce § § 145—152 ust. koś. weszły art. 552—557, (według wyd. z r. 1896: art 691—696) ust. wyzn. obc. Zw. Pr. XI, I. Te ostatnie przepisy wprowadzają tak zwany Synod Ewangelicko-Augsburski, czyli ogólną naradę duchowną duchowieństwa całego okręgu konsystorskiego, a zatem całego Królestwa Polskiego. Synody te, od r. 1891 corocznie pod przewodnictwem Superintendenta Jeneralnego odbywane, mające na celu naradę nad stanem religijnym parafji, nad kwestjami z zakresu teologji, z drugiej strony nad potrzebami gospodarczemi zborów i środkami podniesienia stanu kościołów, odegrały ważną rolę w życiu naszego duchowieństwa.
Wszelako z jedynym wyjątkiem członków Konsystorza—udziały w Synodzie brać mogli wyłącznie ks. pastorowie, osoby zaś świeckie były z Synodu całkowicie wyłączone. Wprawdzie przewiduje nadto ustawa zwoływanie od czasu do czasu Synodu Generalnego E.-A., a to dla przedstawienia rządowi wiadomości o potrzebach kościoła i dla wskazania środków doskonalszego jego urządzenia (§ 151). Synod jednak taki, który miał się zbierać w Warszawie po uzyskaniu zezwolenia monarchy (§ 155), i miał się składać z jednego członka świeckiego i z jednego członka duchownego z każdej djecezji, oraz z prezesa i wiceprezesa Konsystorza (§ 152), za rządów rosyjskich nigdy zwołany nie został.
Jeżeli od tych przepisów ustawy przejdziemy do ich wykonania i uprzytomnimy sobie, że świeccy członkowie Konsystorza byli to lojalni urzędnicy rosyjscy, typu działaczy „nadbałtyckich“ przedewszystkiem zaś prezes świecki Konsystorza był to zwykle „pełny jenerał“ rosyjski, dygnitarz carski, nie znający ani języka polskiego, ani stosunków miejscowych, wszelkiej odrębności Królestwa Polskiego zasadniczo wrogi, zrozumiemy, jakie piętno specyficzne nadawała ta ustawa i twarde zwierzchnictwo Konsystorza naszym stosunkom kościelnym i jak przez długie lat dziesiątki starała się urabiać wyznawców kościoła E.-A., jako lojalnie dla Rosji usposobioną ludność niemiecką. Wymowną ilustracją owego zgubnego wpływu, jaki za rządów rosyjskich, zwłaszcza w początkach swego istnienia, wywierał Konsystorz, jest sprawa ks. Otto o udział w manifestacjach patrjotycznych w kościele ewangelickim w Warszawie w r. 1861, sprawa, w której głównym sprawcą uwięzienia ks. Otto i następnie wygnania jego z Warszawy był ówczesny prezes Konsystorza v. Krusenstern.
Dążeniem rządu było, przy pomocy wszechpotężnych wpływów Konsystorza, murem chińskim oddzielić kościół ewangelicki i jego wyznawców od społeczeństwa polskiego. Pastorowie, na uniwersytecie dorpackim w kulcie dla caratu wychowani, mieli w umysłach swych parafjan szczepić przedewszystkiem uległość dla rządu i tendencje polityczne niemiecko-rosyjskie. Osobom stanu świeckiego, które interesowały się sprawami swego wyznania i pragnęły brać udział w życiu kościelnem, wolno było zajmować się tylko sprawami własnego zboru, nie troszcząc się o całość życia kościelnego. Charakterystycznem jest to, że nawet ów niewinny synod generalny, w którego skład prócz prezydjum konsystorza miało wchodzić tylko 10 osób, ani razu zwołany nie został.
Z tem wszystkiem, zdając sobie dokładnie sprawę z licznych braków i wad ustawy, na które—rzecz charakterystyczna—najgłośniej narzekali w ostatnich czasach właśnie ci, którzy najwięcej mają ustawie do zawdzięczenia: ewangelicy mocy niemieckiej, niepodobna zamykać oczu i na niejedną jej stronę dodatnią: oto ustawa nasza, która bądź co bądź stanowiła znaczny krok naprzód w porównaniu ze stosunkami poprzedniemi, opartemi na indyferentyzmie religijnym konsystorza dwuwyznaniowego, i która uporządkowała wewnętrzne nasze stosunki kościelne, po raz pierwszy—pomimo rozwlekłej swej formy i nieznośnej kazuistyki — dokładnie określiwszy i odgraniczywszy kompetencję poszczególnych organów władzy, owiana jest szczerym duchem religijnym. Dwaj nasi duchowni, którzy stali u kolebki ustawy z r. 1849,—ks. Ludwig i ks. Boerner,—byli to mężowie bogobojni, wierzący chrześcijanie, którzy złożyli w ustawie kościelnej niejedną piękną zasadę ewangelicką. Przepisy o wykonywaniu ważnych obowiązków swego powołania przez duchownych wogóle (§ 31), w szczególności przez superintendentów (§ 102) i przez Superintendenta Generalnego (§ 112), włożony na Kolegja Kościelne obowiązek zapobiegania wszelkiemu zgorszeniu w parafji i przestrzegania, aby duchowni byli otoczeni należnym im szacunkiem, (§ 186) nadawały ustawie kościelnej pewne specjalne piętno. Sprawiedliwość przyznać każe, że owe piękne zasady religijne, na które taki nacisk kładzie ustawa, nie pozostały jeno pustym dźwiękiem, ale w miarę możności wcielane były w życie. Tłomaczy się to zapewne przedewszystkiem osobistemi zaletami charakteru wszystkich czterech dotychczasowych Superintendentów Jeneralnych (ks. Ludwig: 1849—1874, ks. biskup Everth: 1875 1895, ks. Manitius: 1895—1904, ks. Bursche: od r. 1904), którzy byli ludźmi niepospolitej energji, a przedewszystkiem głęboko religijnego ducha, przytem dwaj ostatni—szczerymi patrjotami polskimi. Temu niewątpliwie w znacznej części przypisać należy, że nabożeństwa nasze zawsze licznie były uczęszczane, a przytem—jakkolwiek dwaj pierwsi Superintendencji Jeneralni zorjentowani byli politycznie w kierunku niemieckim—że zaczęto wprowadzać do nabożeństw kazania polskie, w ścisłej zgodzie z zasadami Lutra, który opowiadanie ewangelji każdemu w jego języku ojczystym uważał za jeden z głównych środków budzenia życia religijnego.
Konsystorz E.-A. urzędował: do r. 1874 w języku polskim, od r. 1874—1889 w języku niemieckim, rozporządzeniem zaś Ministra Spraw Wewnętrznych z d. 13 marca r. 1889 wprowadzony został do Konsystorza język rosyjski.
Na zasadzie przepisów o zarządzie spraw kościoła Ewangelicko - Reformowanego w Królestwie Polskiem z d. 8/20 lutego r. 1849 (Dz. Pr. 42, 239) sprawami tego kościoła zarządza Synod, złożony z wszystkich duchownych ewangelicko-reformowanych, szlachty, wojskowych i urzędników tego wyznania, oraz z członków tej parafji, w której Synod się zbiera. (art. 2). Do Synodu należy: rozpatrywanie wszelkich spraw, dotyczących kościołów i szkół tegoż wyznania, rozpatrywanie szczegółowych etatów parafji i szkół, rozważanie skarg na duchownych, tranzlokowanie i oddalanie tychże ( art. 4). Synod zbiera się raz do roku, w miesiącu czerwcu (art. 5). Natomiast zniesiony został Synod Ewangelicko-Reformowany, dotychczas, pod nazwą Jednoty, zarządzający parafjami tego wyznania w ziemi Radomskiej i Lubelskiej, wraz z istniejącym obok niego Kolegjum Seniorów (art. 9). Do załatwiania bieżących spraw wyznania E.-R. ustanowiony został w Warszawie Konsystorz Ewangelicko-Reformowany, składający się z prezesa świeckiego, wiceprezesa duchownego, którym winien być zawsze Superintendent, dwóch członków świeckich i jednego członka duchownego (art. 6). Na Konsystorz E.-R. włożone zostały również obowiązki sądu duchownego w sprawach o nieważność tudzież o rozwiązanie małżeństwa ( art. 7).
Konsystorz Ewangelicko-Reformowany urzędował do r. 1889 w języku polskim, rozporządzeniem zaś Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 13 marca r. 1889 do urzędowania jego wprowadzony został język rosyjski.
Wielka wojna, która od pierwszej niemal chwili wstrząsnęła w posadach całym ustrojem dotychczasowym wszystkich ziem polskich, odbiła się odrazu i na stosunku państw zaborczych do wyznań ewangelickich. W obrębie b. dzielnicy rosyjskiej rząd, który dotychczas popierał utrzymanie niemieckiego charakteru u ewangelików, nagle zaczął ścigać i prześladować ewangelików właśnie jako niemców. Zwierzchnik kościoła E.-A. Superintendent Jeneralny ks. Bursche za obronę praw swoich współwyznawców, masowo zsyłanych wówczas do Rosji, na wiosnę r. 1915 skazany został na wyjazd przymusowy z kraju.
Najtrudniejsze jednak czasy nastały dla ludności ewangelickiej z chwilą, gdy, po ustąpieniu władz rosyjskich, nastała w kraju naszym okupacja niemiecka. Ewangelicy, a zwłaszcza lutrzy, jako ci, którzy, zdaniem władz okupacyjnych, powinni byli stanowić w Polsce ostoję niemczyzny, stali się przedmiotem bardzo przykrych ze strony władzy eksperymentów.
Konsystorz E.A., którego prezes i członkowie świeccy, jako urzędnicy, uciekli do Rosji, duchowny zaś wiceprezes, skazany na banicję, był w kraju nieobecny, okazał się całkowicie zdekompletowanym. Skorzystali z tego skwapliwie okupanci niemieccy, i z całkowitem lekceważeniem przepisów konwencji haskiej, po prostu wcielili Konsystorz, czyli jeden z organów władzy państwowej, do „Zarządu cywilnego przy jenerał-gubernatorze warszawskim“. Świeckimi członkami Konsystorza zamianowani zostali bez wyjątku urzędnicy okupacyjni niemieccy, należący przytem do innego kościoła, niż ewangelicy augsburscy w Królestwie, mianowicie do utworzonego w r. 1817 w Prusiech t. zw. kościoła unijnego. Do parafji, osieroconych po wysłaniu znacznej części pastorów w pierwszym roku wojny przez rząd rosyjski w głąb Rosji, przysłani zostali w charakterze duszpasterzy pastorowie z Niemiec, obrządku unijnego i przekonań wszechniemieckich, gdy tymczasem pastorzy miejscowi, nawet ci, którym z biegiem czasu udało się powrócić z Rosji, pozostali bez miejsc.
Dla ostatecznego wszakże pognębienia wyznania ewangelicko-augsburskiego, mianowicie dla uczynienia go całkowicie posłusznym swoim zamiarom narzędziem, władze niemieckie umyśliły obdarzyć to wyznanie istnym darem danaów, w postaci narzuconej mu przemocą nowej, „postępowej“ ustawy kościelnej. W tym celu zwołane zostało do Łodzi, na dzień 18 i 19 października r. 1917 zebranie, szumnie „synodem krajowym“ nazwane, złożone z duchowieństwa, oraz z wybranych specjalnie we wszystkich parafjach na obszarze obu ówczesnych okupacji przedstawicieli świeckich, przy udziale najgorszego autoramentu agitatorów niemieckich, w charakterze zaproszonych gości. Zebranie to, zwołane nielegalnie, gdyż nie oparte, jak widzimy, na obowiązującej ustawie kościelnej, miało rozpatrywać projektowaną przez okupantów ustawę, która wprowadziła wprawdzie ustrój synodalny, jednakże pod płaszczykiem swobód religijnych miała na celu szerzenie germanizacji. Cenzus wykształcenia pastorów miał być oparty na studjum w jednym z uniwersytetów niemieckich, językiem wszystkich organów samorządu kościelnego miał być urzędownie język niemiecki. Zwierzchni zarząd w kościele mieli sprawować świeccy członkowie konsystorza, którzy nie byli zatwierdzani przez państwo polskie i mogli nie być obywatelami polskimi. Siedzibą Konsystorza i Synodu miała być nie polska Warszawa, ale zgermanizowana Łódź. Słowem był to projekt potworny, mający w „niepodległem“ państwie polskiem uczynić z ludności ewangelickiej niby państwo w państwie. Dzisiaj trudno sobie poprostu wyobrazić, że aż tak daleko mogła zajść brutalność i zachłanność niemiecka.
Jednakże nawet w owym okresie pozornych tryumfów armji niemieckiej, w arcylojalnej Łodzi, na „synodzie krajowym“ powstała gwałtowna przeciwko projektowi opozycja i większość zgromadzonych z zastępcą Superintendenta Jeneralnego ks. Gundlachem na czele, zebranie opuściła, projekt zatwierdzenia nie zyskał i w różnych komisjach rozpatrywany, ostatecznie pogrzebany został. Pozostał jednak i na zawsze pozostanie w naszej pamięci, jako groźne memento rzeczywistych zamiarów niemieckich względem protestantyzmu w kraju naszym. W rzeczy samej jako wymowny komentarz do owej szumnej deklaracji niemieckiej z dnia 5 listopada r. 1916, która proklamowała niepodległe państwo polskie, należy mieć zawsze na uwadze ów zjazd ewangelicki w rok później przez niemiecką władzę okupacyjną do Łodzi zwołany i przedłożony zjazdowi do uchwalenia projekt statutu organizacyjnego dla ludności ewangelickiej w Polsce.
Wraz z ustąpieniem niemców i uwolnieniem się wyznania ewangelicko-augsburskiego z pod ubliżającej „opieki“ okupantów, w odrodzonem Państwie Polskiem przywróconą została dawna ustawa kościelna z r. 1849, tym razem jednak oczywiście bez owych przykrych niemieckich tendencji ze strony jej wykonawców. Na podstawie tej ustawy funkcjonować zaczął Konsystorz Ewangelicko-Augsburski w Warszawie, nie tylko w osobach duchownych swych przedstawicieli, ale i w osobach członków świeckich w całym swym składzie polski, usiłujący względem wszystkich współwyznawców stosować zasady ścisłej bezstronności. Konsystorz ten przedewszystkiem wprowadził język polski, jako urzędowy we wszystkich organach zarządu kościoła E.-A. w b. Królestwie.
Polski fakultet teologiczny w Warszawie. Jednym z najważniejszych czynów odnowionego Konsystorza Ew.-A. w Państwie Polskiem była inicjatywa w założeniu polskiego wydziału teologji protestanckiej w stolicy kraju. Przerwana została w ten sposób zależność ewangelików polskich od zagranicy, przedewszystkiem od uniwersytetów niemieckich, i stworzone w kraju ognisko polskiej nauki teologicznej, opartej na Piśmie Świętym w duchu reformacji ognisko, jakiego nigdy nie mieli dawni dysydenci polscy. W ważnej tej sprawie Konsystorz już w czerwcu r. 1919 wystąpił do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z memorjałem, i z początkiem roku kalendarzowego 1921 Wydział teologji ewangelickiej przy Uniwersytecie Warszawskim w rzeczy samej do życia powołany został.
Zwierzchnictwo Konsystorza E.-A. nad wyznawcami tegoż kościoła w całej Polsce. W samym zaraz początku swego urzędowania Konsystorz E.-A. przyjął pod swój zarząd innych wyznawców tegoż kościoła w obrębie Rzeczypospolitej Polskiej. Mianowicie 13 grudnia r. 1918 Ministerstwo W. R. i O. P. upoważniło ks. Superintendenta Jeneralnego, aby, stosownie do życzenia Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego, objął imieniem Konsystorza E.-A. zarząd Księstwa Cieszyńskiego pod względem religijnym. Z kolei Konsystorz obejmował pod swój zarząd zbory ewangelicko-augsburskie na kresach wschodnich. Ministerstwo W. R. i O. P. upoważniło Konsystorz do objęcia zarządu: w dniu 31 października 1921 r. nad parafjami ew.-a. w województwach: białostockiem, nowogródzkiem, poleskiem i wołyńskiem i w d. 19 maja r. 1922 nad parafjami ziemi wileńskiej.
Zwracali się również do Konsystorza Warszawskiego ewangelicy polacy wyznania luterskiego z różnych miejscowości b. dzielnicy pruskiej o przyjęcie ich pod zarząd tegoż Konsystorza. Na skutek takich żądań, za zgodą Konsystorza, tworzono osobne zbory ewangelicko-augsburskie, o czem Konsystorz zawiadamiał następnie Ministerstwo W. R. i O. P. W ten sposób utworzone zostały zbory: w r. 1920 w Poznaniu, w r. 1921 w Toruniu, w r. 1922 w Pawłowie (powiat odolanowski), w r. 1923 w Działdowie, w roku zaś 1925 tworzy się zbór w Bydgoszczy.
Stan prawny kościoła E.-A. na ziemiach wschodnich. W każdem z nowo objętych w ten sposób terytorjów obowiązywały w zakresie stosunków kościelnych odmienne przepisy prawne. Nie wchodząc obecnie w rozważanie przepisów, obowiązujących w Księstwie Cieszyńskiem, ani w b. dzielnicy pruskiej, jako wychodzących poza ramy niniejszego artykułu, powiemy w tem miejscu słów kilka o przepisach, jakie obowiązywały na obszarze ziem wschodnich.
Przepisy te, mieszczące się w rosyjskiej Ustawie spraw duchownych wyznań obcych (Zw. Pr. XI, I. art. 252—898), w gruncie rzeczy nie wiele się różnią, od przepisów, jakie obowiązują w b. Królestwie Polskiem, ponieważ ustawa kościelna z r. 1849 pod niejednym względem wzorowana była na przepisach rosyjskich.
Sprawami wyznania Ewangelicko-Augsburskiego zarządzały w Rosji Konsystorze, (art. 543), składające się z świeckiego prezesa, wiceprezesa duchownego (Superintendent Jeneralny) oraz z równej ilości członków świeckich i duchownych (art. 545). Zakres władzy odpowiadał zakresowi władzy Konsystorza Warszawskiego (art.553). W każdym okręgu konsystorskim jest pewna ilość okręgów senioralnych, któremi zarządzają seniorowie (Probst. art. 511). W każdym okręgu konsystorskim co roku zbiera się synod; jest to ciało doradcze, składające się tylko z duchownych danego okręgu (art. 691). Dopuszczalne jest również zwoływanie od czasu do czasu Jeneralnego Synodu E.-A., (art. 699), którego skład osobisty, jak również i zadania odpowiadają Synodowi Jeneralnemu w Królestwie Polskiem. Pastor po ukończeniu studjów teologicznych i złożeniu dwóch egzaminów przed Konsystorzem, otrzymuje stanowisko kaznodziei. Stanowisko to obsadzane bywa niekiedy z nominacji monarchy, niekiedy z wyboru, w tym ostatnim wypadku, na zasadzie opinji Konsystorza i zatwierdzenia gubernatora (art. 409 i nast.). Samorząd w poszczególnych zborach sprawują rady kościelne (art. 718). Odrębność przepisów, obowiązujących w Rosji, stanowiło to, że sprawy rozwodowe, należące również do właściwości konsystorzy, rozpoznawane były nie w jednej instancji, jak w Konsystorzu Warszawskim, ale w dwóch instancjach, mianowicie na skargę strony interesowanej sprawy przechodziły jako do drugiej instancji, do Konsystorza Jeneralnego w Petersburgu, (art. 569). Konsystorze miejscowe i Konsystorz Jeneralny urzędowały w języku niemieckim. (art. 588, 577).
Zbory na kresach wschodnich, przejęte pod zarząd Konsystorza Warszawskiego, należały uprzednio do właściwości: wołyńskie Konsystorza Petersburskiego, wszystkie inne —Konsystorza Kurlandzkiego. Wszystkie zbory posiadały ciała samorządowe, zwane radami kościelnemi. W ten sposób przejęcie kresów wschodnich pod zarząd Konsystorza skutkowało dla nich tylko zmianę konsystorza oraz—wprowadzenie języka polskiego, jako urzędowego. Poza tem we wszystkich zborach utrzymane zostały dawne porządki, przedewszystkiem wybór pastora przez zebranie ogólne parafjan (zamiast gubernatora wybór zatwierdza obecnie wojewoda), tudzież funkcjonowanie dawnych rad kościelnych.
Zarząd spraw wyznania ewangelicko - reformowanego na kresach wschodnich, według przepisów tejże ustawy wyznań obcych (art. 984—993), należy do Synodu i Kolegjum, urzędujących w Wilnie. (art. 9844). Synod E.-R. w Wilnie, zwoływany raz lub dwa razy do roku celem rozstrzygnięcia spraw najważniejszych, składa się z wszystkich przedstawicieli duchowieństwa i szlachty (art. 985). Załatwianie spraw bieżących powierzone jest Kolegjum Reformowanemu w Wilnie, składającemu się ze świeckiego prezesa, wiceprezesa duchownego oraz trzech członków duchownych i trzech członków świeckich, wszystkich z wyboru Synodu. Wybór prezesa i wiceprezesa wymaga do ważności zatwierdzenia przez rząd (art. 986).
Synod Wileński Ewangelicko-Reformowany („Jednota litewska“), zgromadzony w Wilnie dnia 18 listopada 1918 roku, uznał za wskazane i niezbędne odrzucić przemocą narzucone mu przez rząd zaborczy ograniczenia wyznaniowe i powrócić do praw i ustaw, używanych przez kościół E.-R. na terenach, podległych Synodowi Wileńskiemu E.-R. (b. W. X. Litewskiego), a zagwarantowanych mu przez dawne Konstytucje, przywileje Królewskie i uchwały Sejmowe, przedewszystkiem przez przywilej króla Zygmunta Augusta z dnia 6 czerwca 1563 r., wydany w Wilnie na sejmie wileńskim za „poradą i przyzwoleniem panów rad naszych duchownych i świeckich“. To też uchwałą, jednomyślnie na owym Synodzie zapadłą, zapisaną w Kanonie VI roku 1918 „o restytucji praw Synodu“ postanowiono rządzić się odtąd prawami, zawartemi w Wielkiej Agendzie, wydanej w drugiej połowie XVI wieku za zgodą wszystkich zborów, oraz Kanonami przez uprzednie Synody uchwalonemi[4].
Stosunek kościołów ewangelickich do państwa. Podwalinę prawną stosunku kościołów ewangelickich w Polsce do Państwa położyła ustawa konstytucyjna z dnia 17 marca r. 1921, w art. 114 i 115, stanowiąc:
Art. 114 (us. 1.). Wyznanie rzymsko-katolickie, będące religją przeważającej większości narodu, zajmuje w Państwie naczelne stanowisko wśród równouprawnionych wyznań.
Art. 115. Kościoły mniejszości religijnych i inne prawnie uznane związki religijne rządzą się same własnemi ustawami, których uznania Państwo nie odmówi, o ile nie zawierają postanowień, sprzecznych z prawem.
Stosunek Państwa do kościołów i wyznań będzie ustalony w drodze ustawowej po porozumieniu się z ich prawnemi reprezentacjami.
Tym sposobem Konstytucja polska, wierna zasadom najdalej idącej tolerancji, jakiemi zawsze rządziła się dawna Rzeczypospolita, — która już w Konstytucji 3 Maja „warowała wszelkim obrządkom i religji wolność w krajach polskich“—czyniąc wyznanie rzymsko-katolickie niejako primus inter pares, względem wszystkich innych wyznań, a zatem i wyznań ewangelickich stanowi całkowitą równość wobec prawa. Z dumą podkreślić należy, że Polska, ona wierna zawsze córa kościoła („Polonia semper fidelis“), jednocześnie, w zaraniu wskrzeszonej państwowości, stawia jako hasło w stosunku do wyznań akatolickich—nie formalną tolerancję, ale całkowite równouprawnienie. Celem faktycznego wprowadzenia tych zasad w życie, konstytucja zarazem orzeka, iż każde wyznanie rządzić się będzie dwiema ustawami: 1) ustawą wewnętrzną, przez przedstawicieli każdego poszczególnego wyznania do własnego użytku uchwaloną, którą państwo przyjmuje jedynie do wiadomości, oraz 2) ustawą regulującą stosunek danego wyznania do państwa, która uchwalona będzie w drodze ustawodawczej.
W wykonaniu powyższych przepisów Konstytucji wydaną została w d. 27 kwietnia r. 1922 ustawa (Dz. Ust. Nr. 32, poz. 257), zmieniająca §§ 152—162 ustawy z r. 1849 w ten sposób, że zamiast dawnego Synodu Jeneralnego ustanowiony został Synod Konstytucyjny. Synod ten, składający się z członków Konsystorza, profesorów Wydziału teologicznego, wszystkich duchownych, urzędujących przy parafjach, tudzież z delegatów świeckich, wybranych przez parafje w ilości równej liczbie pastorów oraz po jednemu przez większe filjały,—w głosowaniu tajnem, bezpośredniem i równem—miał za zadanie wypracować dla kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce „Statut Organizacyjny“, tudzież projekt ustawy, określającej stosunek kościoła do Państwa.
Synod Konstytucyjny i projektowane przezeń ustawy. Na skutek powyższej ustawy zwołany został do Warszawy Synod Konstytucyjny, który w czterech kadencjach, odbytych w miesiącu czerwcu i sierpniu r. 1922, oraz w styczniu i marcu r. 1923, opracował: 1) projekt ustawy o stosunku kościoła ewangelicko-augsburskiego w Polsce (załącznik Nr. 1) i 2) projekt ustawy o stosunku Kościoła ewangelicko-augsburskiego w Polsce do Państwa (załącznik Nr. 2). Oba projekty Konsystorz w kwietniu roku 1923 złożył Ministerstwu W. R. i O. P.: pierwszy do zatwierdzenia, drugi do przyjęcia do wiadomości przy rozważaniu ustawy w ciałach ustawodawczych.
Na Synodzie Konstytucyjnym, w którym uprawnionych było do zasiadania 200 delegatów — 79 duchownych i 121 świeckich—rozpatrywane projekty ustaw wywołały niesłychane roznamiętnienie i o mało nie doprowadziły do rozłamu w kościele na podstawie narodowościowej. Ze smutkiem stwierdzić należy, że uczestnikom tego 1-ego w Polsce od dwóch stuleci Synodu (od Synodu Jeneralnego w Gdańsku r. 1728) nie szło bynajmniej o to, co kiedyś stanowiło przedmiot namiętnych sporów podczas Ugody Sandomierskiej r. 1570 lub colloquium charitativum r. 1645: o zasady wiary lub o ważne obrządki religijne. Dzieliły uczestników niestety sprawy polityczne, z religją ani kościołem nic zgoła wspólnego nie mające: szło o przewagę w instytucjach kościelnych tej czy innej narodowości. Kamieniem obrazy był zwłaszcza art. 43 ustawy kościelnej, określający udział poszczególnych senioratów w wyborze delegatów do Synodu, tem samem przeto decydujący o stosunku liczebnym w Synodzie ewangelików-polaków do ewangelików-niemców.
Według projektowanej ustawy kościelnej do kościoła E.-A. w Polsce należą wszystkie osoby wyznania luterskiego, w kraju zamieszkałe, o ile formalnie z kościoła nie wystąpiły (art. 1). Ustrój kościoła E-.A-. w Polsce jest to ustrój synodalny, oparty wszędzie na pierwiastku wyborczym i na szerokim udziale żywiołu świeckiego. Prawo wyborcze czynne służy wszystkim pełnoletnim członkom parafji, bez różnicy płci, którzy są moralnie nieskazitelni i płacą składkę kościelną (art. 11). Prawo wyborcze bierne posiadają wszyscy członkowie parafji, moralnie nieskazitelni, którzy ukończyli 30 lat życia (art. 12). Trzy są zasadnicze jednostki administracyjne w kościele: parafja (zbór), seniorat (djecezja) i Jednota E.-A. w Polsce. W każdej z tych jednostek wszystkie władze pochodzą z wyborów, jak również i duchowni: w parafji pastor (proboszcz, art. 17) w senioracie senior, superintendent (art. 36), w Jednocie biskup (prezydent Kościoła, art. 42). Władze, zarządzające sprawami kościelnemi, stanowią: rada kościelna, wydział senioralny i konsystorz. Konsystorz składa się z duchownego prezesa, świeckiego wiceprezesa i sześciu radców (trzech duchownych i trzech świeckich, art. 51). Przedstawicielem całego kościoła E.-A. w Polsce jest Synod (art. 42, us. 1), składający się z prezesa i wiceprezesa Konsystorza, delegata Wydziału teologicznego oraz z 90 wybranych delegatów: 30 duchownych i 60 świeckich (art. 34). Synod dokonywa wyboru Konsystorza (art. 42, us. 2).
Ustawa o stosunku Kościoła do Państwa w brzmieniu, przez Synod zaprojektowanem, stanowi, że Kościół E.-A. w Polsce jest kościołem wolnym i autonomicznym (art. 2), który rządzi się zasadniczą ustawą kościelną (art. 4). Wybór prezesa i wiceprezesa Konsystorza przez Synod następuje w porozumieniu z władzą państwową (art. 5). Poza tem o wyborze innych członków Konsystorza, seniorów i pastorów, którzy wszyscy muszą być obywatelami polskimi, należy zawiadomić właściwą władzę państwową (art. 6). Pastorem może być tylko obywatel polski, który przynajmniej przez trzy półrocza studjował teologję na jednym z uniwersytetów krajowych i złożył teoretyczny egzamin końcowy. Zwalniać od tego przepisu może Ministerstwo W. R. i O. P. na wniosek Konsystorza (art. 20). Kościołowi i poszczególnym jego organom państwo gwarantuje nieuszczuplone zachowanie ich majątków i praw (art. 10). Władze kościelne w stosunku do władz państwowych i komunalnych posługują się językiem urzędowym państwa, względnie władz komunalnych, w stosunkach zaś wewnętrznych kościoła i jego organów równouprawnione są wszystkie języki krajowe (art. 17).
Zajmując się obecnie przedstawieniem stanu prawnego kościołów ewangelickich jedynie w b. dzielnicy rosyjskiej, odkładamy do oddzielnego opracowania skreślenie stanu prawnego tychże kościołów w innych częściach Polski, mianowicie kościoła unijnego w b. dzielnicy pruskiej i skonfederowanego kościoła augsburskiego i helweckiego w zaborze austrjackim. W tem miejscu winniśmy jedynie stwierdzić, że o ile kościół ewangelicki w Cieszyńskiem z radością poddał się władzy Konsystorza Warszawskiego, o tyle kościół w Małopolsce, a przedewszystkiem kościół unijny w Wielkopolsce zazdrośnie strzegą swej samodzielności. Nie ulega zresztą wątpliwości, że niezgoda, jaka panuje pomiędzy poszczególnemi kościołami ewangelickiemi w różnych częściach Polski, nie opiera się na różnicy wierzeń religijnych, ale —niestety—na względach natury politycznej i narodowościowej. Ewangelicy unijni w Wielkopolsce, nie mogąc się oswoić z nowym stanem rzeczy politycznym, długo zwracali wzrok w kierunku Berlina, jako, ich zdaniem, ogniskowym punkcie protestantyzmu; oglądali się również na „naczelną radę kościelną“ w Wiedniu i ewangelicy małopolscy. Konflikt, jaki tego rodzaju stan rzeczy wywołał wśród ewangelików różnych dzielnic Polski, zwrócił na siebie uwagę całego świata protestanckiego i stał się powodem zwołania — w marcu r. 1921 do Upsali—z inicjatywy jednego z koryfeuszów współczesnego protestantyzmu, prymasa Szwecji dra Söderbloma, „bratniej konferencji ewangelickiej“. W najdrażliwszej sprawie stosunku ewangelików wielkopolskich do synodu jeneralnego w Berlinie konferencja wypowiedziała się jak następuje:
„Konferencja nie może zaprzeczyć, iż zależność prawna kościoła unijnego w Poznańskiem od kościoła unijnego w Prusiech utrzymaną być nie może i że kościół w Poznańskiem powinien przekształcić swój własny synod na najwyższą władzę synodalną i oprzeć swój statut kościelny na samoistnej podstawie, a to celem ustalenia łączności wszystkich kościołów ewangelickich w Polsce oraz ich zorganizowania gwoli wspólnego wzmocnienia pracy nad życiem ewangelicko-kościelnem“.
Nie wypowiedziała tutaj mądra i szlachetna „bratnia konferencja ewangelicka“ w stosunku do ewangelików wielkopolskich właściwie nic innego, nad to, co kilka miesięcy później wyczytaliśmy w konstytucji w stosunku do wszystkich wyznań akatolickich w Polsce: że wyznania te powinny mieć byt samodzielny i rządzić się winny każde własną swoją ustawą. Pożądane jest w wysokim stopniu jak najrychlejsze wprowadzenie w życie art. 115 konstytucji: każde wyznanie dążyć powinno do oparcia swej egzystencji prawnej na własnej ustawie kościelnej. Pożądane jest również, aby ustalony został stosunek każdego z wyznań ewangelickich do państwa: wówczas to zerwane będą węzły, jakie uprzednio łączyły to czy inne wyznanie z mocarstwem ościennem, a zarazem w stosunkach wewnętrznych ustaną konflikty pomiędzy poszczególnemi wyznaniami a władzą państwową polską. W obecnej chwili, pomimo szerokiej tolerancji polskiej i życzliwego naogół stosunku władz do wyznań ewangelickich konflikty takie w praktyce zachodzą dość często. Sposobem przykładu przytoczymy na zakończenie jeden konflikt „międzywyznaniowy“, w praktyce bardzo przykry i drażliwy, oparty na nieuregulowaniu stosunku do państwa—wyznania rzymsko-katolickiego, „naczelnego wśród równouprawnionych“.
Sprawa małżeństw mieszanych. Sądy duchowne rzymsko-katolickie od lat kilku stale unieważniają małżeństwa, zawarte w kościele ewangelickim między katolikami a ewangelikami, opierając się przytem na Dekrecie papieskim „Ne temere“ z dnia 2 sierpnia r. 1907 i na kan. 1990 Kod. Pr. Kan. Wyroki takie wydawane są z wyraźną obrazą art. 192 Pr. o Małż., który w małżeństwach mieszanych, gdy jedna ze stron wyznaje religję rzymsko-katolicką, a druga religję ewangelicką, dopełnienie obrządku ślubnego powierza duchownemu tego wyznania, do którego należy narzeczona; takie małżeństwo wyraźnie nazywa prawo „już zawartem“ (art. 193). Może również duchowny ewangelicki dać ważnie ślub osobom, wyznającym różną religję, w przypadku, gdyby duchowny rzymsko-katolicki wzbraniał się dopełnić ślubu religijnego (art. 194).
Czyżby w samej rzeczy małżeństwo w ten sposób legalnie pod powagą Prawa o Małżeństwie zawarte, mogło ulegać rozwiązaniu, jako niezgodne z przepisami prawa kanonicznego? Na czem się opiera tego rodzaju ingerencja prawa kanonicznego do przepisów ustawy, legalnie wydanej i ogłoszonej? Unieważnienie przez sądy duchowne katolickie na podstawie prawa kanonicznego małżeństw, ważnie zawartych przy udziale duchownego ewangelickiego, zakrawa na lekceważenie ślubu ewangelickiego wogóle i tem samem obraża dotkliwie uczucie ludności ewangelickiej, która uważa, że nowy związek małżeński, zawarty przez stronę, opierającą się na tego rodzaju wyroku rozwodowym, stanowi bigamję.
Ze stanowiska katolickiego zarzut powyższy odpierany bywa zazwyczaj argumentem, że i konsystorze ewangelickie rozwiązują w pewnych wypadkach małżeństwa, zawarte przez duchownych katolickich, i że w ten sposób ewangelicy, występując przeciwko rozwodom, opartym na Dekrecie „Ne temere“, domagają się w gruncie rzeczy przywileju dla kościoła ewangelickiego. Otóż rozwiązywanie w pewnych wypadkach przez konsystorz ewangelicki małżeństw, udzielonych przez duchownego katolickiego, w rzeczy samej miało miejsce, a to na zasadzie ustawy z dnia 11 czerwca r. 1891.
Nie tutaj miejsce rozważać istotne znaczenie ustawy z r. 1891. Jednakże, jakkolwiekbyśmy się zapatrywali na właściwy jej cel i tendencję, w każdym razie na podstawie wyników, opartych na ustawie z r. 1891, która, jako nieuchylona, zachowała dotychczas moc obowiązującą, nie można wysnuwać jakichkolwiek zarzutów przeciwko konsystorzom ewangelickim.
Uwagi powyższe stwierdzają, jak sądzę, w sposób niewątpliwy, że unieważnienie przez konsystorze katolickie małżeństw, zawartych przy udziale duchownych ewangelickich, jako nie oparte na żadnym przepisie prawa obowiązującego, stanowi bardzo dotkliwe i przykre w skutkach nadużycie. Usunąć te anormalne stosunki może jedynie ustawa ratyfikacyjna, wydana w związku z układem, jaki na podstawie art. 114 us. 2 Konstytucji ma być zawarty z Kurją Rzymską, celem oznaczenia stosunku państwa do kościoła katolickiego, ustawa, która wyjaśni, czy przewagę w Polsce posiada rzymskie prawo kanoniczne, czy na Konstytucji oparte, polskie ustawodawstwo sejmowe.
Kościół Ewangelicko-Augsburski w Rzeczypospolitej Polskiej uznaje wszystkie księgi kanoniczne Starego i Nowego Testamentu jako jedyną zasadę i normę wiary i życia, tudzież wszystkie księgi symboliczne Kościoła Ewangelicko-Luterskiego, mianowicie: wyznanie wiary Apostolskie, Nicejskie i Atanazjańskie. Nieodmienną Konfesję Augsburską, Apologję tejże, Artykuły Szmalkaldeńskie, Mały i Duży katechizm D-ra Marcina Lutra oraz Formułę Konkordji, które to księgi symboliczne zawarte są w Księdze Konkordji z roku 1580.
Do Kościoła Ewangelicko- Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej należą wszystkie osoby wyznania ewangelicko-luterskiego w kraju zamieszkałe, o ile formalnie nie wystąpiły z tego Kościoła, lub o ile nie należą do odrębnej organizacji kościelnej.
Jednota ewangelicko-augsburska w Rzeczypospolitej Polskiej pod względem administracyjnym dzieli się na djecezje (senioraty),
Parafja (zbór), djecezja (seniorat), jednota załatwia swoje sprawy i zarządza niemi samodzielnie, o ile ustawa niniejsza inaczej nie stanowi.
Organami, zapomocą których Kościół wykonywa swe prawa i obowiązki, są:
a) dla parafji (zboru): urząd pastorski (ksiądz pastor, ksiądz proboszcz), rada kościelna, zebranie parafjalne, względnie komitet zborowy i zebranie parafjalne;
b) dla djecezji (senioratu): urząd senioralny (urząd superintendenta), wydział senioralny, zebranie senioralne (zebranie djecezjalne);
c) dla jednoty: konsystorz, wydział synodalny, synod.
Apelacja przeciw orzeczeniom władz kościelnych można w zasadzie wnosić drogą instancyj aż do instancji najwyższej, o ile ustawa niniejsza nie uważa za ostateczne orzeczenie niższej instancji. Apelacje zakłada się do instancji, która wydała pierwsze orzeczenie, w ciągu dni 14 od dnia wręczenia zawiadomienia, o ile ustawa niniejsza inaczej nie stanowi.
Sprzeciwy mniejszości wobec uchwał władz kościelnych i w sprawach wyborów powinny być natychmiast złożone do protokułu i wniesione na piśmie w ciągu 8 dni.
Do ważności wszystkich uchwał i wyborów, o ile ustawa niniejsza inaczej nie stanowi, wymagane są: legalne zwołanie ciała wyborczego lub orzekającego, obecność większości członków uprawnionych do głosowania i absolutna większość ważnie oddanych głosów.
Na żądanie jednej trzeciej członków obecnych na zebraniu odbywa się głosowanie imienne.
Zamieszkanie w obrębie poszczególnej parafji stanowi o przynależności do niej w charakterze członka.
Mniejszości językowej gwarantuje się wszędzie obsługa religijna w jej języku.
W zborach pod względem językowym mieszanych konsystorz, po wysłuchaniu opinji rady kościelnej właściwej parafji, może, za zgodą wydziału senioralnego, zezwolić mniejszości językowej za utworzenie odrębnej parafji.
W razie odrzucenia przez konsystorz wniosku o wyodrębnienie, mniejszości służy prawo odwołania się do synodu.
Każdy zbór sam zaspakaja swoje potrzeby. Służy mu prawo odpowiedniego opodatkowania na ten cel swoich członków.
Filjały w odróżnieniu od parafji nie mają własnych księży. Sprawami swojemi zarządzają przez własne rady kościelne niezależnie od parafji.
Zespoły, utrzymujące stacje kaznodziejskie, domy modlitwy, cmentarze oraz kantoraty dla załatwienia spraw swoich wybierają własne dozory.
Wszelako nabywanie praw i zaciąganie zobowiązań uskutecznia rada kościelna właściwej parafji lub filjału.
Prawo głosu mają wszyscy członkowie parafji bez różnicy płci, którzy ukończyli 21 rok życia, wiodą żywot bogobojny i chrześcijański, biorą udział w życiu kościelnem i opłacili przypadającą na nich składkę kościelną za rok ubiegły.
Prawo głosu mają również ci członkowie, którzy dla szczególnych względów prawnych zwolnieni są od podatku kościelnego.
Każdy zbiór ma prawo ustanowić własny regulamin, który podlega zatwierdzeniu przez konsystorz łącznie z wydziałem synodalnym.
Do ks. pastora (ks. proboszcza) z mocy powołania jego należy głoszenie Słowa Bożego i udzielanie sakramentów świętych oraz kierowanie zborem pod względem duchownym. Pomocnik jego nosi nazwę wikarego. Ksiądz przy ordynacji składa ślubowanie wierności wyznaniu Kościoła i w imieniu Kościoła powołany zostaje do służby w zborze.
Szczegółowe prawa i obowiązki księży określi specjalna ustawa.
Do pomocy ks. pastorowi (proboszczowi) w sprawowaniu obowiązków jego urzędu mogą być powołani zawodowo wykształceni djakoni i djakonise.
Urząd pastora (proboszcza) w parafji może piastować tylko mężczyzn co najmniej lat 25, wyznający zasady swego Kościoła, opinji nieposzlakowanej, który po stwierdzeniu przygotowania naukowego i praktycznego wciągnięty został na listę kandydatów konsystorza.
W drodze wyjątku, za zgodę wydziału synodalnego, może być mianowany ksiądz młodszy wiekiem.
Prawo zgłoszenia swej kandydatury na mocy decyzji konsystorza, po odbytem colloquium, może uzyskać i ksiądz, nie zamieszczony na liście kandydatów.
Przepisy, dotyczące odbywania studjów przez kandydatów i zarządzenia w sprawie ich egzaminów wydaje konsystorz na mocy uchwały synodu. Warunkiem nieodzownym jest ukończenie akademickich studjów teologji luterskiej zgodnie z postanowieniami ustawy zasadniczej.
- Przygotowanie wyborów jest obowiązkiem rady kościelnej.
- Rada kościelna powinna poczynić kroki w celu ogłoszenia posady pastora za wakującą, winna zebrać wiadomości o kandydatach, chętnych i odpowiednich do objęcia tej posady, i ewentualnie w porozumieniu z komitetem zborowym ułożyć listę kandydatów, obejmującą nie więcej niż 3 nazwiska. Listę tę należy przedstawić ks. seniorowi (superintendentowi), który ustali, czy kandydaci odpowiadają wymogom art. 16.
- Ks. senior wyznaczy terminy i kolejność kazań próbnych, jakoteż dzień wyborów i przeprowadzi wybory osobiście lub przez delegowanego przez siebie pastora.
- Prawo wyboru mają wszyscy uprawnieni do głosowania członkowie parafji, zapisani na liście wyborczej, zgodnie z regulaminem danej parafji.
- Listy wyborcze należy co najmniej 4 tygodnie przed dniem wyborów złożyć w kancelarji parafjalnej, aby każdy członek zboru mógł je przejrzeć, o czem należy ogłosić w kościołach i domach modlitwy z zastrzeżeniem, iż sprzeciwy w sprawie list wyborczych najpóźniej w ciągu 14 dni przed dniem wyborów winny być złożone radzie kościelnej, rozstrzygającej ostatecznie te sporne kwestje.
- Akt wyboru powinien się odbywać na zebraniu wyborców w kościele lub sali zbiorowej po uprzedniem nabożeństwie.
- Głosowanie jest tajne i odbywa się zapomocą kartek wyborczych. Każdy wyborca winien osobiście oddać swoją kartkę. W razie jednomyślności dopuszczalne jest głosowanie przez aklamację.
- Wybory są ważne, o ile wezwanie do wyborów w należyty sposób zostało ogłoszone w trzy następujące po sobie niedziele w kościele i w domach modlitwy, nadto, o ile w wyborach wzięła udział w parafjach mających 1000 lub mniej wyborców piąta część uprawnionych do głosowania; w parafjach od 1000 do 3000 wyborców — dziesiąta część, a jeżeli ta dziesiąta część wynosi mniej niż 200, to co najmniej 200; w parafjach wreszcie ponad 3000 wyborców — piętnasta część uprawnionych do głosowania, a jeżeli ta piętnasta część wynosi mniej niż 300, to co najmniej 300.
Gdyby wymagana ilość uprawnionych do głosowania nie uczestniczyła w wyborach, należy w podobny sposób, jak za pierwszym razem, rozpisać nowe wybory, ważne bez względu na liczbę biorących w nich udział.
- Wybrany jest ten, na którego oddano absolutną większość ważnych głosów.
- Sprzeciw w sprawie wyniku wyborów musi być natychmiast podany do protokułu i najdalej w ciągu 8 dni po wyborze przesłany do konsystorza.
- Protokuł wyborczy winien ks. senior (superintendent) przedstawić do zatwierdzenia konsystorzowi.
- Konsystorz zatwierdza też wokację, którą winni podpisać rada kościelna i nowopowołany.
Wybrany musi przyjąć wybór i co najmniej przez 3 lata sprawować ten urząd. Gdyby bez uzasadnionych powodów wyboru nie przyjął lub zbór opuścił przed upływem trzech lat, powinien zborowi wynagrodzić połączone z wyborami wydatki, określone przez wydział senioralny.
Uroczyste wprowadzenie na urząd (instalacja) nowoobranego należy do ks. seniora (superintendenta) i powinno się odbyć w najbliższym czasie.
W każdym zborze jest rada kościelna, w której skład wchodzą:
a) ks. pastor (proboszcz) lub ks. ks. pastorowie parafji (wikarjusze biorą udział w posiedzeniach z głosem doradczym);
b) 6 do 20 na zasadzie wyborów proporcjonalnych wybranych świeckich przedstawicieli parafji, których liczbę ustali regulamin;
c) przedstawiciel wykładających religję w szkołach, wybrany przez komitet zborowy względnie przez zbór.
W razie wakansu w parafji administrator jest członkiem rady kościelnej.
Urzędnicy kościelni nie mogą być członkami rady kościelnej.
Radzie kościelnej z zasady przewodniczy ks. pastor (proboszcz) najstarszy pod względem lat służby, o ile regulamin nie stanowi inaczej. Gdy prezesem rady kościelnej jest ks. pastor, wiceprezesem będzie osoba świecka (kurator) i odwrotnie.
Przewodniczący zwołuje posiedzenia rady kościelnej, kieruje rozprawami i ponosi odpowiedzialność za wykonywanie uchwał.
Zobowiązany jest do zwołania rady kościelnej, skoro jedna trzecia część członków tego zażąda.
Uchwały rady kościelnej zapadają większością głosów. Ważność uchwały zależy od obecności więcej niż połowy członków. W razie równego podziału głosów rozstrzyga przewodniczący.
Z każdego posiedzenia rady kościelnej spisuje się protokuł, który po odczytaniu celem uzyskania prawomocności podpisuje przewodniczący i sekretarz, lub w jego zastępstwie jeden z członków.
Wyciągi z protokułu rady kościelnej, podpisane przez przewodniczącego i sekretarza lub jednego z członków z położoną na nich pieczęcią zborową, są ważne na równi z oryginałem.
Dokumentem do czynności prawnych jest akt urzędowy, podpisany przez przewodniczącego i dwóch członków rady kościelnej z położoną na nim pieczęcią zborową.
We wszystkich innych sprawach rada kościelna załatwia swe czynności stosownie do uchwalonego przez siebie regulaminu.
Rada kościelna wogóle według sił i możności przyczynia się do urzeczywistnienia celów, które przyświecają zborowi ewangelickiemu. W szczególności zaś rada kościelna ma następujące obowiązki i prawa:
- Zachowanie czystości nauki, moralności i karności chrześcijańskiej oraz krzewienie życia religijnego w zborze.
- Zabieganie o godne święcenie niedzieli i świąt, o regularne uczęszczanie parafjan na nabożeństwa do kościoła, współdziałanie w ewentualnej zmianie miejscowych urządzeń kościelnych.
- Zarząd majątkiem kościelnym, uchwalenie etatów rocznych oraz składanie rachunków rocznych.
- Troska o zakładanie i utrzymanie szkół, współdziałanie w dozorze nad niemi, szczególnie w sprawie zachowania wpływu na chrześcijańskie wychowanie młodzieży.
- Piecza nad ubogimi i chorymi, nad wdowami i sierotami, popieranie wszelkich spraw dobroczynności chrześcijańskiej w zborze — zapomocą zakładania kas ubogich, powoływania djakonów i djakonis oraz zapraszanie wierzących członków zboru do dobrowolnej współpracy.
- Prowadzenie księgi zborowej oraz sporządzenie i dalsze stałe prowadzenie listy wyborców.
- Powoływanie i uwalnianie urzędników kościelnych za zgodą senioratu oraz wyznaczanie należnych im pensji.
- Powoływanie i uwalnianie służby kościelnej oraz wyznaczanie im pensji.
Do kompetencji walnego zebrania parafjalnego należy:
- I. Wybory księży pastorów (proboszczów), rady kościelnej, delegatów do zebrań senioralnych i do synodu, względnie do komitetu zborowego.
- II. Zatwierdzanie wniosków rady kościelnej w następujących sprawach:
- Uchwalenie regulaminu zborowego.
- Zaciągnięcie pożyczek na rzecz zboru, o ile nie służą do zaspokojenia chwilowych tylko potrzeb i nie mogą być spłacone z bieżących wpływów roku sprawozdawczego.
- Nabywanie i sprzedaż oraz rzeczowe obciążenie własności parafjalnej, oddawanie jej w dzierżawę i najem za dłuższy przeciąg czasu niż trzy lata.
- Wznoszenie nowych budowli kościelnych i większe ich naprawy, zakładanie nowych lub rozszerzanie istniejących cmentarzy.
- Ułożenie etatu rocznego.
- Rozpisanie potrzebnych podatków kościelnych i uchwalenie wydatków, nie objętych etatem rocznym.
- Przyjęcie i zatwierdzenie rachunków rocznych.
- Ustanowienie nowych urzędów kościelnych, założenie nowych szkół i instytucji dobroczynnych.
Zmiana nieruchomego majątku zborowego na ruchomy lub odwrotnie, wogóle sprzedaż nieruchomego majątku zboru i ruchomego, o ile przedstawia wartość artystyczną, historyczną lub naukową, jako też wznoszenie nowych budowli, wreszcie zaciąganie pożyczek, przekraczających połowę zwyczajnych dochodów rocznych danego zboru, wymagają zatwierdzenia konsystorza.
Obradami walnego zebrania kieruje prezes rady kościelnej. Wyborom do rady kościelnej przewodniczy ks. senior (superintendent), który dokonanie tej czynności może powierzyć pastorowi miejscowemu lub zamiejscowemu.
Zatwierdza wybory rady kościelnej seniorat.
Wybrani i zatwierdzeni członkowie rady kościelnej winni w ręce ks. pastora (proboszcza) w najbliższą niedzielę podczas nabożeństwa złożyć przepisane agendą ślubowanie, i w ten sposób zostają wprowadzeni na urząd.
W parafjach, liczących ponad 1000 dusz, obok rady kościelnej może być ustanowiony komitet zborowy, wybrany przez zbór w stosunku pięciokrotnym do liczby członków rady.
Przy wyborach należy zwrócić uwagę na to, aby w komitecie zborowym, o ile można, wszystkie większe miejscowości miały swych przedstawicieli.
Regulamin parafji może postanowić, ażeby do komitetu zborowego bez specjalnego wyboru należały osoby, biorące czynny udział w życiu kościelnem, jako to: nauczyciele religji, djakoni, prezesi stowarzyszeń kościelnych, urzędnicy zborowi i t. p.
Na komitet zborowy przechodzą atrybucje walnego zebrania według art. 23 ust. II, o ile regulamin miejscowy inaczej nie stanowi.
W obradach komitetu zborowego bierze zawsze udział rada kościelna z głosem decydującym, przyczem przewodniczący rady kościelnej zarazem jest przewodniczącym komitetu zborowego.
Porządek obrad komitetu zborowego ustanawia rada kościelna.
Komitet zborowy odbywa posiedzenie co najmniej raz na rok, pozatem w razie potrzeby oraz na żądanie trzeciej części członków.
Uchwały są ważne, o ile więcej niż połowa członków rady kościelnej i komitetu zborowego jest obecna. W przeciwnym razie po raz drugi zwołane zebranie jest prawomocne bez względu na liczbę obecnych.
Obrady komitetu zborowego są z zasady publiczne. Na żądanie rady kościelnej muszą być tajne.
Pozatem stosują się do obrad i posiedzeń komitetu zborowego przepisy art. 21 o radzie kościelnej.
Komitet zborowy wybierany jest przez walne zebranie pod przewodnictwem ks. seniora lub delegowanego przezeń ks. pastora.
Przepisy art. 26 stosują się odpowiednio w sprawie kadencji komitetu zborowego, oraz obsadzenia wakujących w nim miejsc.
Co do wyborów rady kościelnej, resp. komitetu zborowego stosuje się odpowiednio przepisy art. 17.
Sposób wystawienia listy kandydatów określa regulamin.
Wybrani są członkowie, którzy otrzymali względną większość głosów ważnych.
Całe terytorjum jednoty ewangelicko-augsburskiej w Polsce podzielone jest na senioraty (djecezje), stanowiące okręg urzędowania ks. ks. seniorów (superintendentów).
Ks. senior (superintendent) jest duchownym zwierzchnikiem senioratu (djecezji). Czuwa on w swoim okręgu nad stosunkami kościelnemi, nad wykonaniem praw kościelnych oraz rozporządzeń konsystorza. Rozciąga dozór bezpośredni nad duchownymi swego senioratu z prawem żądania wyjaśnień, udzielania napomnienia i w nagłych wypadkach zawieszenia w czynnościach. Ma również obowiązek rewidowania ksiąg parafjalnych, kościelnych i kasowych, obradowania z radami kościelnemi oraz odbywania z polecenia ks. biskupa (prezydenta Kościoła) wizytacji.
Ks. seniora wybiera zebranie senioralne z pośród księży senioratu, którzy nie ukończyli jeszcze lat 60, na przeciąg czasu jego głównego urzędowania, i zatwierdza konsystorz. W drodze wyjątku, za zgodą wydziału synodalnego, może być wybrany seniorem i ksiądz starszy wiekiem.
Zgromadzenie senioralne wybiera na przeciąg lat sześciu stałego zastępcę seniora (konseniora), którego również zatwierdza konsystorz.
Nowoobranego i zatwierdzonego ks. seniora w uroczysty sposób wprowadza na urząd ks. biskup (prezydent Kościoła).
Wydział senioralny, którego zadaniem jest zarządzanie sprawami senioratu, składa się z ks. seniora jako przewodniczącego, konseniora jako zastępcy, i z dwóch repzentantów świeckich (kurator senioralny i jego zastępca), wybranych przez zebranie senioralne na przeciąg sześciu lat.
W skład zebrania senioralnego wchodzą:
- Ks. senior oraz wszyscy ks. ks. pastorowie (proboszczowie), wikarjusze i nauczyciele religji wykładający w obrębie senioratu, posiadający wyższe wykształcenie teologiczne.
- Kurator senioralny i jego zastępca oraz delegaci świeccy bez różnicy płci, wybrani przez zbory, których liczba zależy od ilości uprawnionych do głosowania członków każdego zboru. A mianowicie: na 1000 i mniej uprawnionych do głosowania — po dwóch, a na większą liczbę — po jednym delegacie na każdy 1000 uprawnionych do głosowania.
- Tam, gdzie w senioracie znajduje się szkoła średnia, należąca do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, seminarjum nauczycielskie lub siedmioklasowa szkoła powszechna — po jednym reprezentancie, wybranym przez grono nauczycieli z ich łona.
- Profesorowie ewangelickiego fakultetu teologicznego mają prawo brania udziału w obradach i korzystają z prawa głosu w odnośnem zebraniu senioralnem.
- Wybierani przez zebranie senioralne reprezentanci nauczycielstwa ewangelickiego, stowarzyszeń kościelnych, społeczności chrześcijańskiej, kościelnych zakładów dobroczynności i t. p., znajdujących się w obrębie senioratu, których liczbę określi zebranie senioralne.
Zebranie senioralne zwołuje z zasady ks. senior raz na rok; ponadto na żądanie jednej trzeciej części członków.
Przewodniczący ks. senior, a w jego zastępstwie konsenior.
Do kompetencji zebrań senioralnych należy:
- Załatwienie spraw, przekazanych przez konsystorz lub synod.
- Narada nad wnioskami, które mają być przedstawione konsystorzowi lub synodowi.
- Współdozór nad parafjami w sprawach zarządu ich majątkiem, ich szkół, działalności dobroczynnej oraz w zakresie stosunków kościelnych i moralnych.
- Zarząd i kierownictwo wspólnemi dla senioratu zakładami i urządzeniami.
Protokuły zgromadzeń senioralnych należy za pośrednictwem ks. seniora przedstawić konsystorzowi do zatwierdzenia, a uchwały — po uzyskanem zatwierdzeniu — wykonać.
Synod jest przedstawicielem całego Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce i wyrazicielem wszystkich przynależnych Kościołowi praw.
Synod wybiera konsystorz — zwierzchnią władzę w Kościele — jako organ wykonawczy synodu, oraz wydział synodalny jako przedstawicielstwo synodu.
Synod składa się:
- Z prezesa i wiceprezesa konsystorza.
- Z delegata ewangelickiego wydziału teologicznego uniwersytetu krajowego, którego wybiera wydział z grona swoich członków.
- Z 30 delegatów duchownych, wybranych przez ogół księży pastorów (proboszczów) parafji w tajnem, proporcjonalnem głosowaniu.
- Z 30 delegatów świeckich bez różnicy płci, wybranych przez zbory w głosowaniu tajnem z listy, ułożonej dla każdego senioratu przez zebranie senioralne ze swego grona o podwójnej liczbie przypadających na dany seniorat delegatów do synodu.
- W razie różnicy zdań, na wniosek podpisany przez ¼ członków zebrania senioralnego, mogą być ułożone 2 lub więcej list, a wtedy w zborach danego senioratu odbywają się wybory proporcjonalne, przyczem każda wystawiona lista musi uzyskać podpisy przynajmniej ¼ członków zebrania senioralnego.
Każdy seniorat stanowi odrębny okrąg wyborczy.
Wybiera delegatów
| 1. | seniorat | warszawski | ........................ | 6 |
| 2. | „ | kaliski | ........................ | 4 |
| 3. | „ | płocki | ........................ | 4 |
| 4. | „ | piotrkowski | ........................ | 10 |
| 5. | „ | augustowski | ........................ | 1 |
| 6. | „ | północno-wschodni | ........................ | 2 |
| 7. | „ | śląski (z Krakowem) | ........................ | 2 |
| 8. | „ | poznańsko-pomorski | ........................ | 1 |
- Z 30 delegatów bez różnicy płaci, wybranych bezpośrednio w zwykłem głosowaniu proporcjonalnem przez wszystkie zbory na podstawie ustalonych list.
Listy te, podpisane przynajmniej przez 50 osób, uprawnionych do głosowania, których podpisy poświadczone zostały przez księży pastorów odnośnych parafji, winny być przedstawione konsystorzowi najpóźniej 30 dni przed datą wyborów.
Prawo głosu ma każdy członek zboru, odpowiadający wymaganiom art. 11 niniejszej ustawy. Prawo być wybranym ma każdy członek zboru, odpowiadający art. 12 niniejszej ustawy.
Konsystorz przygotowuje i przeprowadza wybory.
Mandaty ważne są na przeciąg lat 3.
Synod w pierwszych trzech latach po przyjęciu niniejszej ustawy zbiera się corocznie, następnie zaś co trzy lata.
Członkom zamiejscowym kasy kościelne odnośnych senioratów zwracają koszta podróży i utrzymania.
Członkowie synodu są reprezentantami całego Kościoła i nie mogą głosować według zleceń i nakazów, otrzymanych od swoich wyborców, obowiązani są natomiast głosować jedynie podług sumienia.
Prezesem synodu jest ks. biskup (prezydent Kościoła). Synod wybiera ze swego grona dwóch jego zastępców oraz sekretarzy.
Podczas składania przez ks. biskupa (prezydenta Kościoła) sprawozdania i otwarcia nad niem dyskusji przewodniczy jeden z zastępców.
Członkowie synodu winni złożyć na początku obrad synodalnych ślubowanie tej treści, że zgodnie z swem sumieniem będą mieli na oku dobro Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, przestrzegając zasad jego wyznania.
Obrady synodalne są jawne, prawo wstępu mają jednak tylko ewangelicy. Regulamin określi wypadki tajności obrad.
Uchwały synodu są prawomocne przy obecności absolutnej większości członków. W takim składzie uchwały synodu zapadają prostą większością głosów.
Przy równym podziale głosów wniosek uważa się za odrzucony.
Do kompetencji synodu należy:
- decydowanie o ogólnych sprawach kościelnych i uchwalanie praw kościelnych;
- piecza nad zachowaniem czystości nauki i podniesieniem życia moralno-religijnego;
- obrona praw Kościoła i utrzymanie zgody z innemi wyznaniami;
- troska o zaspokojenie potrzeb kościelnych, uchwalenie podatków na rzecz jednoty oraz zarząd jej funduszami;
- wprowadzenie nowych podręczników do nauki religji, nowych śpiewników i nowych agend;
- załatwianie skarg i apelacji na decyzje i wyroki konsystorza;
- wybory członków konsystorza i wydziału synodalnego;
- sprawdzanie mandatów członków synodu.
Wyznanie Kościoła nie jest przedmiotem ustawodawstwa kościelnego.
Zarząd Kościoła sprawuje z polecenia synodu konsystorz, składający się z 8 członków, wybranych przez synod.
Na czele konsystorza stoi w charakterze prezesa ks. biskup (prezydent Kościoła). Wiceprezesem jest członek świecki, który z zasady winien mieć kwalifikacje sędziego lub wyższego urzędnika administracyjnego.
Biskup (prezydent Kościoła) zostaje wybierany dożywotnie, wiceprezes na lat sześć. Biskup (prezydent Kościoła) nie może piastować innego urzędu.
Sześciu radców konsystorza (3 duchownych i 3 świeckich) wybiera synod na lat sześć. Oprócz tego synod wybiera dwóch zastępców (duchownego i świeckiego), którzy w razie potrzeby zastępczo pełnią obowiązki członków konsystorza.
Radcy konsystorza oraz ich zastępcy wybierani są na zasadzie wyborów proporcjonalnych, przyczem 15 członków synodu ma prawo przedstawić własną listę prezesowi synodu.
Konsystorz jest władzą nadzorczą zborów. Zatwierdza budżety, rachunki kościelne, o ile zbory otrzymują zapomogi, rozkłady ciężarów i podatków, udziela zezwolenia na nabycie, sprzedaż lub zastaw nieruchomości kościelnych oraz na przyjmowanie zobowiązań.
Konsystorz jest zwierzchnią władzą służbową wszystkich księży i urzędników Kościoła.
Konsystorz po wysłuchaniu stron rozstrzyga:
a) jako władza nadzorcza — nieporozumienia, powstałe na tle ustawy kościelnej, zwłaszcza skargi na wydane rozporządzenia z tytułu domniemanej ich niezgodności z prawem, a też skargi na wybory;
b) jako sąd dyscyplinarny — nad księżmi, członkami rad kościelnych i urzędnikami kościelnymi.
W tym wypadku bierze udział wydział synodalny.
Instancją apelacyjną w obu wypadkach jest synod.
Ks. biskup (prezydent Kościoła) jest duchownym przełożonym księży seniorów i księży; sprawuje nad nimi nadzór i jako zwierzchni pasterz kieruje ich działalnością, czuwa nad wykonaniem rozporządzeń konsystorza i nad prawidłowym biegiem wszelkich spraw kościelnych. Ksiądz biskup (prezydent Kościoła) przewodniczy komisji egzaminacyjnej, odbywa colloquia, wyświęca księży, dokonywa poświęceń kościołów, a także introdukcji seniorów.
Na początku roku każdy pastor (proboszcz) winien przesłać mu za pośrednictwem swego ks. seniora szczegółowe sprawozdanie za rok ubiegły, które on następnie przedstawia konsystorzowi.
Ks. biskup (prezydent Kościoła) ma obowiązek wizytowania raz na sześć lat wszystkich parafij osobiście lub przez właściwego seniora.
Synod wybiera ze swego grona po dwu członków duchownych i świeckich, którzy jako wydział synodalny urzędują aż do następnego synodu. Ponadto synod wybiera po jednym zastępcy.
Wydział synodalny obiera swego przewodniczącego i jego zastępcę.
Do obowiązków wydziału synodalnego należy:
- opracowanie i ogłoszenie urzędowego sprawozdania z czynności synodu;
Wydział synodalny stanowi ciało doradcze konsystorza, który winien je powoływać do obrad z głosem decydującym we wszystkich ważniejszych sprawach. W szczególności zaś bierze udział:
- w egzaminowaniu kandydatów na urząd duchownego;
- w obradach sądu dyscyplinarnego.
Obowiązkiem konsystorza jest ogłaszanie ustawowo uchwalonych praw kościelnych.
W wypadkach niecierpiących zwłoki konsystorz łącznie z wydziałem synodalnym upoważniony jest działać w zastępstwie synodu, z obowiązkiem wszelako wyjednania potem zatwierdzenia najbliższego synodu. Synod ten zwołany będzie natychmiast, skoro 1/3 część członków synodu tego zażąda.
Parafje (zbory) wyznania ewangelicko-augsburskiego na całym obszarze Rzeczypospolitej Polskiej, nie wchodzące w skład odrębnych organizacji kościelnych stanowią Kościół Ewangelicko-Augsburski w Polsce.
Kościół ten, względnie parafje, korzysta z wszystkich praw, jakie służyły parafjom (zborom) ewangelicko-augsburskim we wszystkich dzielnicach Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie dotychczasowych ustaw.
Kościół Ewangelicko-Augsburski w Polsce zgodnie z art. 115 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej jest kościołem wolnym i autonomicznym i korzysta z wszystkich praw zagwarantowanych Konstytucją.
Prawa nadzoru państwowego w stosunku do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego określa ustawa niniejsza.
Ustrój Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego określa zasadnicza ustawa kościelna, uchwalona przez Synod konstytucyjny. Ustawa ta, po stwierdzeniu przez Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego jej zgodności z ustawami Państwa, w szczególności zaś z ustawą niniejszą, po podpisaniu Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej i ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw, wprowadzona będzie w życie.
Zasadnicza ustawa kościelna określi porządek stanowienia praw w Kościele.
Uchwalone w właściwej drodze ustawy kościelne stają się prawomocne po stwierdzeniu przez Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego ich zgodności z ustawami Państwa.
Wyboru prezesa i wiceprezesa Najwyższej Władzy Wykonawczej w Kościele (Konsystorza) dokonywa Synod w porozumieniu z właściwą władzą państwową.
Wybranych zatwierdza w urzędzie Prezydent Rzeczypospolitej.
O wyborach innych członków Konsystorza, jak również księży seniorów (superintendentów) i księży proboszczów (pastorów) należy zawiadomić właściwą władzę państwową.
Członkami Konsystorza, księżmi seniorami (superintendentami) i księżmi proboszczami (pastorami) mogą być tylko obywatele polscy. Obywatele zagraniczni mogą być dopuszczeni — na wniosek Konsystorza — tylko za zezwoleniem Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.
Księża ewangeliccy korzystają z wszelkich przywilejów, nadawanych przez Państwo księżom innych wyznań chrześcijańskich i pełnią obowiązki urzędników stanu cywilnego na zasadzie obowiązujących przepisów.
Kościół oraz poszczególne djecezje, parafje i filjały są osobami prawnemi prawa publicznego i prywatnego.
Kościołowi oraz poszczególnym djecezjom, parafjom i filjałom gwarantuje Państwo nieuszczuplone zachowanie ich majątków i praw w ramach ustaw obowiązujących.
Majątkiem ogólnokościelnym, djecezjalnym, parafjalnym i filjalnym zarządzają organa, oznaczone w zasadniczej ustawie kościelnej.
Uprzedniego zezwolenia właściwej władzy państwowej wymaga tylko według ogólnie co do tego obowiązujących przepisów rozporządzanie majątkiem, mającym szczególną wartość naukową, historyczną lub artystyczną.
Kościoły ewangelicko-augsburskie, domy modlitwy, należące do nich zabudowania, gmachy zakładów dobroczynnych, domy zamieszkane przez duchownych i służbę kościelną, o ile nie są wynajmowane osobom prywatnym, wolne są od kwaterunku, wszelkich ciężarów, podatków, opłat i powinności.
Państwo wypłaca Kościołowi z funduszów państwowych zapomogi, ustalone w budżecie państwowym lub oddzielnej ustawie państwowej w stosunku równym do innych równouprawnionych kościołów.
Ustawa państwowa może określić bliższe warunki udzielania tych zapomóg, zwłaszcza utworzenie nowych djecezji (senioratów), parafji i filjałów, pociągające za sobą zwiększenie zapomóg państwowych, może być uzależnione od uzyskania na to zezwolenia właściwej władzy państwowej.
Najwyższa Władza Wykonawcza (Konsystorz) obowiązana jest przesyłać do wiadomości właściwej władzy państwowej żądane przez nią sprawozdania.
W razie wymagania przez Kościół interwencji władzy państwowej przy ściąganiu podatków mają zastosowanie przepisy następujące:
Każda uchwała, dotycząca rozkładu podatków, wymaga zatwierdzenia właściwej władzy państwowej.
Decyzja w sprawie zatwierdzenia powinna nastąpić w ciągu miesiąca od czasu zakomunikowania właściwej władzy państwowej uchwały, dotyczącej rozkładu.
Władza państwowa może odmówić zatwierdzenia tylko w tym wypadku, gdy uważa obciążenie parafji za zbyt wysokie lub rozłożone niesprawiedliwie. Wówczas uchwała w przedmiocie rozkładu winna być przejrzana powtórnie na zwołanem w tym celu zebraniu parafjalnem w obecności delegowanego komisarza rządowego lub po wysłuchaniu opinji jego na piśmie. Zebranie powtórne rozstrzyga sprawę ostatecznie.
O zatwierdzonym rozkładzie podatków należy ogłosić w kościołach i domach modlitwy w dwie następujące po sobie niedziele.
Rozkład w ciągu dwuch tygodni winien być złożony do przejrzenia w kancelarji kościelnej.
W ciągu miesiąca od ostatniego ogłoszenia każdemu przysługuje prawo wniesienia zażalenia przeciwko rozkładowi. W poszczególnych wypadkach rozstrzyga wyższa władza w Kościele. Złożenie zażalenia nie wstrzymuje wykonania.
Przepisy art. 14 i 15 stosują się też odpowiednio przy ściąganiu ogólnych podatków kościelnych.
W stosunkach wewnętrznych w Kościele, w zborach oraz instytucjach przez nie utrzymywanych, wszystkie języki krajowe są równouprawnione.
Święta Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, które nie są zarazem świętami ogólno-państwowemi (Wielki Piątek, Dzień pokuty — Popielec, święto reformacji 31 października), korzystają z opieki państwowej na zasadach ogólnych; zwłaszcza młodzież szkolna wyznania ewangelicko-augsburskiego w święta te powinna być wolna od zajęć.
Przepisy o kształceniu i egzaminowaniu teologów należą — z wyjątkami, wynikającemi z przepisów art. 20 — do ustawodawstwa kościelnego.
Ks. pastorem lub wikarjuszem może zostać tylko obywatel polski, który przynajmniej przez 3 półrocza był studentem Wydziału teologji ewangelickiej na jednym z uniwersytetów krajowych i po ukończeniu przepisanych studjów złożył ze wszystkich głównych przedmiotów teologicznego studjum teoretyczny egzamin końcowy, lub który ukończył wyższą uczelnię teologiczną o poziomie równym Wydziałowi teologicznemu, utrzymywaną przez Kościół a przez Państwo uznaną.
Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego może — na wniosek Konsystorza — zwolnić od zachowania przepisów tego artykułu.
Dla studjujących zagranicą dopuszczalny jest egzamin w języku w jakim odbywali studja.
Celem wydawania opinji przy powoływaniu przez Wydział teologiczny profesorów, ewentualnie ich zwolnienia, istnieje przy Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego komisja, składająca się pod przewodnictwem Ministra z Dyrektora departamentu wyznań oraz — po uprzedniem porozumieniu się Ministerstwa z Naczelnemi Władzami Wykonawczemi poszczególnych kościołów ewangelickich — z delegatów tychże kościołów w liczbie oznaczonej dla każdego wyznania.
„Właściwą władzą państwową“ w artykułach niniejszej ustawy oznaczy rozporządzenie Rady Ministrów.
Ustawa niniejsza wchodzi w życie z dniem ogłoszenia.
Obecnie obowiązujące przepisy o stosunku Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego do Państwa pozostają w mocy aż do wejścia w życie ustawy zasadniczej, uchwalonej zgodnie z art. 3 niniejszej ustawy.
Art. 144 dotychczasowej ustawy Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Królestwie Polskiem z dnia 8 (20) lutego 1849 r. (Dz. Pr. t. 42), dotyczący kompetencji konsystorza w sprawach małżeńskich, pozostaje w mocy.
- ↑ „Próby zjednoczenia (obojga wyznań) były ponawiane niejednokrotnie w ciągu panowania Stanisława Augusta, ale się nie udawały“ (Korzon. Wewnętrzne dzieje Polski ze Stanisława Augusta, I, 167).
- ↑ Zamieszczamy tutaj pierwszy skład tego Konsystorza z r. 1817: „Namiestnik królewski w Radzie Stanu“, ks. Zajączek zamianował: na prezesa Henryka Deybel de Hamerau, szefa biura w Komisji Wojny, na wiceprezesa ks. Hewelke, pastora w Płocku, na członków: Jana Bantkie, dziekana wydziału prawa Szkoły Głównej Warszawskiej, Jerzego Arnolda, doktora medycyny, ks. Glassa, pastora w Lublinie, ks. Karola Laubera, pierwszego pastora w Warszawie, Engelkego, profesora wydziału prawa Szkoły Głównej w Warszawie, oraz na Komisarza Rządowego—Lindego, członka Komisji W. R. i O. P.
- ↑ Wszystkie dane powyższe opierają się na aktach Konsystorza E.-A. w Warszawie
- ↑ W broszurze p. tyt. „Prawo małżeńskie i rozwodowe, stosowane w kościołach Synodu Wileńskiego Ewangelicko - Reformowanego“. (Wilno, wyd. Syn. Wil. E.-R. 1925), na podstawie której przytoczyliśmy powyższą uchwałę Synodu, znajduje się podobizna karty tytułowej ostatniego wydania Agendy Wielkiej z r. 1637. (Agenda albo forma porządku usługi świętej w zborach ewangelickich Koronnych i Wielkiego Xięstwa Litewskiego, w Gdańsku drukował Andrzey Hunefeldt, 1637) oraz przedrukowane są z Agendy przepisy o zawieraniu i rozwiązywaniu małżeństw.
