M. Arcta Słownik ilustrowany języka polskiego/N (całość)

<<< Dane tekstu >>>
Autor	Michał Arct
Tytuł	M. Arcta Słownik ilustrowany języka polskiego
Wydawca	Wydawnictwo M. Arcta
Data wyd.	1916
Druk	Drukarnia M. Arcta
Miejsce wyd.	Warszawa
Źródło	Skany na Commons
Inne	N – wykaz haseł Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI
Indeks stron

›››

[806]

N

 N, 15-ta litera alfabetu, spółgłoska językowo-zębowa nosowa a. przednio-językowa nosowa.

 N,N., w skróceniach: N. № a. Nr. = numer; N., imię osoby a. miejscowości nieznanej.

 Na, przyim. z 4 przyp.; rzucić na stół, wyjść na dwór, na targ; jechać na Węgry, na Podlasie;, iść na Żydy = do dzielnicy żydowskiej dla kupna czegoś; iść na górę, na dół; składać na kupę; [807]tłumaczyć na polski; wstąpić na uniwersytet; wpaść na myśl; pobić na głowę = zupełnie pobić; lecieć na łeb, na szyję = pędzić co tchu, na złamanie karku; na noc; na wieki wieki, raz na miesiąc; ma ś. na deszcz; trzy kwadranse na pierwszą; wołać na kogo, na hańbę, na pociechę, na zmartwienie czyje; na podziw = dziwnie, niezwykle; iść na bagnety, wyzwać na rękę, skarżyć ś., gniewać ś. na kogo, porwać ś. na kogo, iść na wroga; jest sposób na sposób; utłuc na proszek, zbić na miazgę, pokrajać na kawałki, przemienić ś. na co, przerobić na co, pomieniać ś. na co, spalić na popiół; na mój koszt, łapać ryby na wędkę, widzieć na jedno oko; krople na kaszel, środek na piegi, lekarstwo na gorączkę; poradzić na co; wziąć na wspaniałomyślność, na skromność, na ambitność; umrzeć na suchoty, chorować na influencę; odpowiadać na pytania; zaklinać na honor, na moje sumienie, na moją poczciwość, na Boga!; na przyjaźń naszą; cieszyć ś. na co = w przewidywaniu czego; pożyczać na fanty, dać co na dług, dać weksel na okaziciela; na 100 lat przed tym, ani na krok, głęboki na 3 łokcie, długi na 10 łokci; ani na jotę, ani na włos nie omylić ś. = wcale, w najmniejszej mierze; obrać na króla, na marszałka; dać co na obiad, na drugie danie, na wety; zapisać co na czyje dobro; wziąć co na pamiątkę, na próbę; brać co na cel; na moje nogi, na mój rozum, trzy stopy na długość, chory na serce, na suchoty; wybrać miejsce na kościół; kupić materjał na ubranie; nie mam na to zdrowia; iść do majstra na naukę; ofiara na budowę kościoła; pracować na chleb; iść na polowanie, na ryby, na odsiecz; idzie na księdza; udać ś. na wojnę; wyzwać kogo na pojedynek; iść na koncert, na karty, na bilard, na gawędkę, na obiad, na bal, na grzyby, na poziomki, na przechadzkę; dać na mszę; na stanowi część składową wielu przysłówków złożonych i wyrażeń przysłówkowych, np. na przekór, na przełaj, na bakier, na ukos, na kształt, na wyścigi, na oścież, na wylot, na durch, na wskroś, na kredyt, na wypłat, na przemiany, na gwałt, na pamięć, na pozór, na oko, na funty, na łokcie, na ślepo, na sucho, na pewno, na pół, na awantaż, na dezawantaż, na bosaka, na gładko; na wieczór, na lato, na zimę, na wakacje, na ten raz. na wypadek, na czas; na wieś, na dwór, na miasto, na prawo, na lewo, na północ, na południe; na kpiny, na złość, na pokaz, na złość; z przyp. 7: stać na dachu, na murze; jechać na koniu; pierścień na palcu; mieszkać na górze; zostać na bruku, na koszu; nosić płaszcz na ramieniu; widać, jak na dłoni; chodzić na czworakach, na bałyku; potrawa na maśle, na margarynie; na wierzchu: na stronie, na boku, na początku, na końcu; czytać na książce; mieć kapelusz na głowie; krosta na nosie; być na urzędzie, na posadzie, na straży, na widecie; na wschodzie, na zachodzie; być na obiedzie, na przechadzce, na wódce, na kartach; grać na skrzypcach, na trąbce; pisać na papierze, na tablicy, malować na porcelanie; zrobić na kim wrażenie, mścić ś. na kim; mieszkać na wsi, być na mieście, na uniwersytecie, na pokojach, przebywać na zamku; żyć na świecie, siedzieć na swoim gospodarstwie, pan na swoich śmieciach, suszyć na słońcu; mieć co na sercu, na głowie, na [808]myśli, na sumieniu; mieszkać na Wołyniu, na Węgrzech; kapować na Żydach; pan na Czarnolesie; na czele wojska, na czele orszaku, na froncie; mieszkać na ulicy, na rogu, na placu; stać na rozdrożu, na mecie; na tym rzecz utknęła; na tym wszystko zależy, polegać na kim, tracić, zarabiać na czym, przestawać na czym, zdobyć na wrogach, wymóc na słabym; na powietrzu, na świeżym powietrzu, na polu, na obczyźnie, na dworze; podupaść na siłach, być poszkodowanym na majątku, na sławie, lżej na sercu, upaść na duchu; na wojnie, na pojedynku, na popisie, na balu, na zabawie, na wizycie, na kazaniu, na mszy, na pogrzebie, na koncercie, na polowaniu; wyznać na spowiedzi; na świtaniu, na jawie, księżyc na nowiu, na czasie; na chlebie i wodzie, żyć na łasce, na pensji, na łaskawym chlebie, być na czyim żołdzie, być na emeryturze; mieć konie na stajni, krowy na oborze = trzymać; mieć uczniów na stancji = stołować; na klęczkach = klęcząc.

 Na... w połączeniu (na początku) z czasownikami nadaje im różne znaczenia i tak: 1) czynność dokonaną, dopełnioną, np. pisać — napisać, malować — namalować, prostować — naprostować; 2) czynność, skierowaną na jakąś osobę a. przedmiot, np. najechać, napaść, nasłać na kogo; 3) czynność, powtarzaną kilka lub wielokrotnie, np. nawtykać, nabudować, nanosić, nabrudzić, narąbać; 4) Czynność rozpoczętą, np. naciąć, napocząć; 5) czynność pokrycia, zaciągnięcia czym, np. nagarnąć, nagrabić, naczesać (włosy na czoło), nasunąć, namieść, naładować; 6) czasowniki z przyimkiem na w połączeniu z zaimkiem się (ś.) oznaczają wogóle nasycenie się czymś, połączone nieraz ze zmęczeniem ś., np. nabalować ś., naawanturować ś., nachodzić ś., natrudzić ś., napracować ś., najeść ś., natańczyć ś., najeździć ś., naśmiać ś. i t. p.
 Wyrazów więc z tym przyimkiem, o ile nie mają oddzielnego znaczenia, nie będziemy tutaj podawać, należy je przeto szukać we właściwych miejscach alfabetu słownikowego.

 Na! Naści! wykrz. bierz! weź!; n. tu n.! = przywoływanie psa.

 Naawanturować, narobić wiele awantur; nasycić ś. awanturami.

 Nabab, arab., namiestnik a. rządca prowincji w Indjach; przen., wielki bogacz, szczególniej który dorobił ś. majątku w kolonjach zamorskich.

 Nababessa, fr., żona nababa.

 Nabajać, nagadać bajek, głupstw, nabzdurzyć, napleść, nakłamać; n. ś., nagadać ś. bajek, głupstw.

 Nabajdurzyć — p. Nabajać.

 Nabarłożyć, zabrudzić, zaśmiecić, zawalać; przen., nakłamać, nagadać głupstw, nabredzić.

 Nabasować, wystawić komu suty rachunek; zedrzeć z kogo; nagadać komu komplementów, pochlebstw.

 Nabawić, nied. Nabawiać; przyprawić kogo o jaką szkodę, chorobę, przyczynić czego komu, jakiej nieprzyjemności, narazić kogo na co; n. ś., użyć zabawy do przesytu, ubawić ś., naśmiać ś. z kogo, ubawić ś. czyim kosztem; nasiedzieć ś. w gościnie; ściągnąć na siebie co, narazić ś. na co.

 Nabechtać, podburzyć kogo do czego, podniecić, podmówić; n. kogo przeciw komu = podjudzić, podniecić kogo, nagadać co komu, naklektać.

 Nabębnić, dużo co komu nagadać, naklektać, nawrzeszczeć, nałajać, nagderać.

[809] Nabiał, mleko i wszelkie produkty mleczne (śmietana, śmietanka, mleko kwaśne, sery, masło i t. d.).

 Nabić, forma nied. Nabijać; n. co na co, nasadzić, oprawić w co (n. obręcz na ceber); powlec, wysłać co czym (n. krzepło skórą); napełnić, napchać, napakować (n. trzos złotem; n. fuzję, armatę = włożyć nabój; ładunek w lufę); w kościele, jak nabito = pełno; nawbijać, ponabijać (n. gwoździe w ścianę); wiele pozabijać, pomordować (n. zwierzyny); natłuc, narozbijać; wybić, wytłuc kogo; uderzeniem uszkodzić (n. guza sobie na czole); nadsztukować (n. obcasy); przen., nabić komu uszy, głowę = nakłaść mu w głowę, nagadać; n. ś., zmęczyć ś. biciem, zabijaniem.

 Nabiec, forma nied. Nabiegać, wpaść pędem na kogo, na co; najść na kogo, napaść niespodzianie, uderzyć na kogo znienacka; nabrzmieć, nabrać, napełnić ś., napłynąć (oczy krwią nabiegły, łzy mu do oczu nabiegły).

 Nabieg, napad, najście, napaść; nadbieżenie, przyskoczenie, rychłe przybycie, napływ krwi do jakiego miejsca ciała.

 Nabiegać, forma nied. od Nabiec; przepełniać ś. krwią (guz nabiegł); n. ś., zmęczyć ś. bieganiem.

 Nabiegły, wezbrany, nabrzmiały, okryty jaką warstewką.

 Nabierać, forma nied. od Nabrać.

 Nabijany, Nabity, czym = upiększony nabijanemi z wierzchu ozdobami (zbroja złotem n-a, pas n.).

 Nabiodrki (-ów), część zbroi, okrywająca biodra.

 Nabity, umocowany po wierzchu czego; natłoczony, naładowany (teatr n.); opatrzony ładunkami (bron n-a); gęsty, ścisły, dychtowny (drzewo, płótno n-e).

 Nabłonek, warstwa komórek, pokrywająca błony śluzowe, przybłonek (fig.).

 Nabożeństwo, służba Boża w kościele, określony rytuałem obrządek kościelny; pobożność, bogobojność; przen., przekonanie, skłonność, sympatja (nie mam do tego n-a = nie lubię tego); człowiek dziwnego n-a = dziwak, ekscentryk; modlitewnik, książka do nabożeństwa.

 Nabożniś (forma ż. Nabożnisia), człowiek obłudnie pobożny; przesadnie nabożny, świętoszek.

 Nabożność, pobożność, bogobojność, nabożeństwo.

 Nabożny, chodzący często do kościoła, modlący ś. gorliwie, wypełniający przepisy swej religji, pobożny, bogobojny; do nabożeństwa służący; pobudzający do pobożności (książka, pieśń n-a).

 Nabój, proch i kula a. proch i śrut użyte do nabicia broni palnej, ładunek (n. ostry = z kulą, n. ślepy = bez kuli, z samym prochem) (fig.).

 Nabrać, forma nied. Nabierać; wziąć, ile trzeba, zaopatrzyć się w co, nagromadzić sobie czego; nazbierać, naprzyjmować, nasiąknąć czym (bibuła n-ła w siebie atramentu); nabyć, dostać, osiągnąć (n-ł odwagi, ciała, cery); nabrać, wezbrać, napłynąć czym (piersi n-ły pokarmem, wrzód n-ł); zaczerpnąć (n. wody); o towarach łokciowych) kupić, ile trzeba (n-ła perkalu na suknię); żart., oszukać, odrwić kogo, wyzyskać kogo; n. ś., wziąć sobie dowoli; n-ło ś. = nagromadziło, napłynęło (n-ło ś. ludzi w kościele, n-ło mu ś. wody w uszy); dać ś. oszukać; wyrobić w sobie co (n. przekonania).

[810] Nabrany, pełny, wezbrany.

 Nabrzeże, w budow., mur ciosowy wzdłuż brzegów rzeki albo kanału.

 Nabrzeżny, położony nad brzegiem, mieszkający nad brzegiem.

 Nabrzękłość, opuchlina, nabrzmiałość, napuchłość, nabrzęknienie.

 Nabrzękły, opuchły, nabrzmiały, obrzękły, nabrany.

 Nabrzęknąć, nabrzmieć, opuchnąć, obrzęknąć, spuchnąć.

 Nabrzęknięcie, miejsce opuchłe, nabrzmiałe.

 Nabrzmiały — p. Nabrzękły.

 Nabrzusznik, część zbroi, okrywająca brzuch.

 Nabuchać, nawalić czego, naładować; n. ś., żart., najeść ś. do sytości, napracować ś. dużo.

 Nabundziuczyć się, przybrać minę groźną, nasrożyć ś., nadąsać ś., naczupurzyć ś.

 Nabycie, dokonana czynność nabywania, kupowania; n. a. nabytek; rzecz nabyta, kupiona, pozyskana; zysk, korzyść, zarobek

 Nabyć, forma nied. Nabywać; zjednać sobie co, zyskać, zdobyć sobie, dobić ś. czego, osiągnąć co (n. sławy, wartości, powagi); kupić co, nabrać czego, przyzwyczaić ś. do czego; kupić gdzie, dostać, nabawić ś. czego (np. choroby).

 Nabytek, rzecz nabyta, kupno; przyrost, zysk.

 Nabyty, ten, którego nabyto, kupiono; nieprzyrodzony, przyswojony; który można nabyć, kupić.

 Nabywać, forma nied. od Nabyć; kupować, dostawać; n. ś., bywać gdzie do syta, dowoli.

 Nabywca, ten, co nabywa, kupujący, odbiorca, kundman.

 Nabywczy, dotyczący nabycia, kupna (akt n.).

 Nabywczyni, forma ż. od Nabywca.

 Nachname, nm., za pobraniem, przekaz, odbieranie należności za przesłany towar przy odbiorze jego z drogi żelaznej lub z poczty; dowód od kolei żelaznej na przyjęcie towarów do wysyłki i obowiązanie ś. doręczenia ich osobie wskazanej i odebrania należności od niej.

 Nachodzić, forma nied. od Najść; n. kogo = przychodzić do niego często, naprzykrzać ś. komu, być natrętnym; n. ś., zmęczyć ś. chodzeniem.

 Nachodźca, najeźdźca, napastnik, znalazca.

 Nachylać, przypinać, skłaniać, zniżać; n. ś., pochylać ś., skłaniać ś., zginać ś., opuszczać głowę a. całą górną część ciała ku dołowi, przeginać się.

 Nachylenie, rzecz, od Nachylić; przegięcie, obniżenie; n. igły magnesowajmagnesowej — p. Inklinacja; n. osi ziemskiej — p. Pochylenie.

 Nachylić, forma nied. Nachylać; schylić, zgiąć, zniżyć, skłonić; n. ś., schylić ś., zniżyć ś., skłonić ś., zgiąć ś., schylić głowę (na znak pokory, uszanowania).

 Nachylony, zgięty, przegięty, pochylony, z pochyloną głową.

 Naciąć, forma nied. Nacinać; zacząć ciąć, trochę, powierzchownie wciąć a. rozciąć, naznaczyć cięciem, nakarbować; dużo ściąć, narznąć, narąbać (n. gałęzi); przen., nazabijać; n. ś., naciąć do zmęczeniazmęczenia.

 Naciąg, w med., wyciąg, nastój, nalewka, lekarstwo, przyrządzone przez nalanie spirytusem a. wodą na jakiś środek.

 Naciągacz, przyrząd do naciągania; oszust, wyzyskiwacz.

 Naciągać, n. ś. po biurach, po sądach = być zmuszonym do częstego chodzenia po biurach, po sądach; forma nied. od Naciągnąć; ciągnieniem wyprężać, napinać, [811]nastawiać (rękę zwichniętą); nasiąkać czym, nabierać (mocy, barwy); czerpać; wciągać, wdziewać (n. rękawiczki); wyzyskiwać, oszukiwać, namawiać na co.

 Naciągany, bałamutny, sztuczny, przesadny, nienaturalny, nieprawdziwy, nielogiczny, nie wytrzymujący krytyki.

 Naciągnąć, forma nied. Naciągać; nabrać za pomocą ciągnięcia (n. wody ze studni); wciągnąć co w siebie, nasiąknąć czym przez długie moczenie, gotowanie; nabrać mocy (herbata, ziółka, nalewka); n. wagi u zegara a. zegar = podciągnąć wagi do góry, żeby zegar szedł; wciągnąć, włożyć co na co (n. suknię); obciągnąć, pokryć (n. krzesło skórą); napiąć (n. łuk); natężyć, wyprężyć, wysilić, nakierować, naprowadzić co na co (n. rozmowę na jakiś przedmiot); narychtować, nastawić (n. złamaną nogę); przen., wymóc co na kim podstępnie, wyłudzić, wyciągnąć kogo na co; oszukać, ocyganić, odrwić, wyzyskać kogo; n. ś., nasycić ś. ciągnięciem, zawieść ś., oszukać ś. (n-ł ś. na tym interesie); być naciągniętym.

 Naciek, wszelka rzecz powstała z nacieczenia, napływu, np. sopel, stalaktyt, stalagmit; nieprawidłowe przesiąknięcie tkanek pewnej części ciała cieczami organicznemi, nasięk, nacieczenie, napęcznienie, nabrzmiałość.

 Nacierać, forma nied. od Natrzeć; pocierać; n. na kogo = prosić go usilnie, nalegać, żądać natarczywie; napastować.

 Nacięcie, narznięcie, znak zrobiony za pomocą nacięcia czymś ostrym, karb (n. na drzewie, na kamieniu); w med., rana powierzchowna, ostrym narzędziem zadana (robić n. na skórze).

 Nacinany, mający na sobie nacięcia, karbowany.

 Nacios, nacięcie zrobione za pomocą ciosania.

 Naciosywać, robić nacięcia, nacinać.

 Nacisk, naciśnięcie (powiedzieć coś z n-iem); przymus (zrobić coś pod n-iem); przycisk na wyrazie a. wyrażeniu, ton; w med., uciskanie pewnej części ciała za pomocą opatrunku.

 Naciskać, cisnąć, przygniatać, przymuszać, zmuszać, skłaniać; narzucać dużo (kamieni i t. p.); nagromadzić; n. ś., robić ruchy gniewliwe, rzucać ś. w gniewie, obruszać ś.; zmęczyć ś. ciskaniem.

 Nacisnąć, forma nied. Naciskać; mocno przygnieść, przycisnąć, nagnieść, pocisnąć; przen., przymusić, wywrzeć przymus, zmusić, znaglić, naprzeć; n. ś., nagromadzić się.

 Nacja, łć., naród, narodowość.

 Nacjonal-liberalni, łć., stronnictwo w Niemczech, przejęte skrajnym nacjonalizmem i nieprzyjazne katolicyzmowi

 Nacjonalista, łć., stawiający swoją narodowość ponad inne, nie chcący im przyznać równych praw w państwie.

 Nacjonalistyczny, łć., nacechowany nacjonalizmem.

 Nacjonalizacja, łć., unarodowienie; wcielenie do jakiej narodowości; uczynienie kosmopolity członkiem współczującym jakiego narodu; w hodowli zwierząt i roślin: takie udoskonalenie gatunków krajowych, aby one otrzymały znamiona miejscowe, wyróżniające je korzystnie od zagranicznych; n. własności nieruchomej = wywłaszczenie wszelkiej własności nieruchomej prywatnej na korzyść władzy państwowej jako przedstawicielki narodu, unarodowienie, upaństwowienie (jedno z żądań socjalizmu).

 Nacjonalizm, łć., dążenie do [812]wyłączności narodowej w granicach państwa a. w granicach zamieszkanych przez autochtonów, dążność do zasymilowania innych narodowości w tychże granicach.

 Nacjonalny, łć., narodowy.

 Nacudować się, nawydziwiać ś., nadokazywać się.

 Naczczo, przysł., nic jeszcze nie jadłszy od rana, bez śniadania.

 Naczelnictwo, Naczelnikostwo, godność i władza naczelnika; zwierzchność, przewodnictwo, dowództwo.

 Naczelnik, przywódca, zwierzchnik, przełożony, dowódca.

 Naczelny, będący na czele, pierwszy, główny, przodujący, zwierzchni; pierwszorzędny, będący na froncie; pryncypalny, podstawowy, główny, zarządzający, kierujący wszystkiem; na czoło przeznaczony.

 Naczesać, nasunąć, nagarnąć (włosy); wyczesać, wyprostować (len).

 Naczolnik, Naczołek, Naczółek, część uprzęży końskiej, przypadająca na czoło konia (f.); skrzyneczka z modlitwą, którą modlący się Izraelici przytwierdzają sobie rzemykami do czoła; rodzaj czepka kobiecego, naczołek, naczółek.

 Naczółek, w druk., główka tabeli, przyczółek mostowy.

 Naczyniasty, w med., obfity w naczynia.

 Naczynie, wszelki sprzęt metalowy, szklany, gliniany i t. p. do przechowywania, gotowania, przyrządzania ciał płynnych a. sypkich; n-a = instrumenty, narzędzia, przyrządy; w fiz., n-a połączone = tak zbudowane, że płyn przechodzi z jednego do drugiego (fig.); n-a włoskowate = wązkie rureczki, w których ujawnia ś. siła włoskowatości; przen., siedlisko, przybytek; przewód w ciele organicznym (n. krwionośne, limfatyczne, mleczne, żółciowe i t. p.).

 Naczyniówka, błona naczyniowa w organizmie (w oku, mózgu i t. p.).

 Naczyńko, drobne naczynie.

 Nać (-i), liście i łodygi warzywa, którego korzenie są jadalne (n. kartoflana, marchwiana, buraczana, pietruszkowa i t. p., fig.).

 Nad, Nade, przyim. z przyp. 4 oznaczający: czynność, skierowaną ku punktowi wyższemu (wzlatać n. dom, unosić ś. pod obłoki; n. co = na brzeg czego, przyjść n. staw, n. rzekę); wyższość pewnego pojęcia a. czynności względem drugich (kochać n. życie; wyższy n. swój wiek = przewyższający współczesnych; mieć czego n. miarę, n. potrzebę; n-e wszystko; być lepszym n. kogo; żyć n. stan); z przyp. 7 oznacza położenie blizkie a. wyższe względem pewnego przedmiotu (Warszawa n. Wisłą, krzyż n. drogą, mieszkać n. morzem; niebezpieczeństwo wisi n. głową = jest blizkie; mieć kogo n. sobą = być podwładnym; stać kumu n. karkiem = pilnować go natrętnie, przeszkadzać w robocie); n. oznacza blizkość czego (n. wieczorem, n. ranem); względem czego, w kwestji czego (rozwodzić ś. n. czym, rozmyślać n. czym); z powodu czego a. kogo (litować ś. n. nieszczęśliwym, płakać n. umarłym); n. w połączeniu z czasownikami oraz imionami zmienia ich znaczenie w następujący sposób: oznacza 1) wyższy urząd, wyższe stanowisko, przełożeństwo (np. [813]nadkontroler, nadleśny, nadkonduktor); 2) coś, przenoszącego pewien zakres (np. nadprogramowy, nadczuły, nadmiar, naddatek, nadpłacać, nad ważyć, nadebrać, nadmurować); 3) położenie przedmiotu wyżej nad inne a. w pobliżu innych (nadgoplański, nadmorski, nadgraniczny, nadniebiański); 4) zjawienie ś. w pewnej chwili w danym miejscu (np. nadchodzić, nadjeżdżać, nadsyłać); 5) czynność rozpoczętą (nadgryźć, nadtluc, nadciąć, nadwiędnąć).

 Nadać, dać co komu; udzielić, obdarzyć kogo czym (n. klasztorowi wieś; n. ludowi prawa, konstytucję); sprowadzać, nadarzyć (djabli n-li taką robotę); przydać ś., pomóc; n. list a. przesyłkę na pocztę = oddać, zarekomendować; oddać towary do przewozu koleją; n. ś., przydać ś., zdać ś. na co, do czego.

 Nadal, przysł., odtąd, od tej chwili, od tego czasu, na przyszłość.

 Nadanie, rzecz nadana, uposażenie, ofiara, darowizna, przywilej.

 Nadanszlagowy, nieobjęty anszlagiem, przewyższający pierwotny obrachunek.

 Nadany, udzielony, obdarzający (przywilejem, prawami).

 Nadaremnie, przysł., napróżno, bezskutecznie, nadaremno.

 Nadaremny, bezużyteczny, bezskuteczny, próżny.

 Nadarzyć, dać komu wiele darów, obdarzyć kogo; nastręczyć, przedstawić, wskazać; n. ś., zdarzyć ś., nastręczyć ś., nawinąć ś.

 Nadawacz, w druk., walec elastyczny, przenoszący farbę na formę i smarujący ją.

 Nadawać, dać komu wiele; n. list, posyłkę na pocztę = dawać je za pokwitowaniem; n. ś., być stosownym, potrzebnym, przydawać ś.

 Nadawca, ten, kto coś komuś nadaje, darowuje; oddający towar na kolei do przewiezienia; oddający list na pocztę, zwłaszcza rekomendowany.

 Nadawczy, którym ktoś zostaje obdarowany (akt, dokument n.).

 Nadawczyni, forma ż. od Nadawca.

 Nadąć, forma nied. Nadymać; dmąc wypełnić co powietrzem a. innym gazem, wydąć, czynić co wzdętym (n. pęcherz; n. balon wodorem); przen., n. gębę a. n. ś. = okazać minę nieukontentowaną, nadąsać ś.; spoglądać na innych z pogardą, pychą się napełnić; n. ś., od nadymania wypełnić ś.; przen., pysznić ś., napuszyć ś.

 Nadążać, forma dok. Nadążyć; nie zostawać w tyle za kim, dościgać, dopędzać kogo; dorównywać komu, sprostać.

 Nadbitka, artykuł, oddzielnie odbity z pisma perjodycznego albo książki zbiorowej; wydrukowanie większej ilości egzemplarzy ponad umowę.

 Nadbrodnik, roślina z rodziny storczykowatych.

 Nadbrusie, w budow., pas poziomy nad głównym gzymsem budynku, fryz (figfig.).

 Nadbrzeżanin, nad brzegiem wód jakich mieszkający.

 Nadbrzeże, miejsce ponad brzegiem rzeki, jeziora, morza położone, wybrzeże.

 Nadbrzusze, górna część brzucha, nadpępcze.

 Nadbudówka, część gmachu, budynku nadbudowana.

 Nadburmistrz, starszy burmistrz miasta.

 Nadbutwiały, Nabutwiały, trochę zbutwiały, nadgniły.

 Nadbużański, Nadbużny, położony nad rzeką Bugiem.

[814] Nadchodzić, przybywać, zbliżać się, następować po sobie.

 Nadciągnąć, nadejść, przybyć.

 Nadczłowiek (w lm. Nadludzie), człowiek, subtelnością duszy przenoszący zwykłą miarę ludzką, stawiający siebie wyżej ponad obowiązki ludzkie i moralność powszechną (przekład terminu Nietzschego Uebermensch).

 Nadczułość, nadmierna drażliwość, pobudliwość nerwów na bodźce zewnętrzne, przeczulenie pewnego zmysłu (np. wzroku, słuchu, dotyku); przesadna wrażliwość na błahe podniety, małostkowość, sentymentalizm.

 Naddać, forma nied. Naddawać, dać więcej, przydać, dodać, przyczynić; n. piętro = dobudować.

 Naddatek, danie czego nad miarę, nad oznaczoną ilość, nad oznaczoną cenę na cel społeczny a. dobroczynny; dopłata.

 Naddawać, dawać więcej, dodawać jeszcze, dokładać.

 Naddnieprzański, znajdujący ś. nad rzeką Dnieprem.

 Naddniestrzański, położony nad rzeką Dniestrem.

 Naddrożny, stojący nad drogą a. przy drodze.

 Nade — p. Nad.

 Nadebrać (forma nied. Nadbierać); wziąć, ująć pewną, niewielką ilość czego; wziąć więcej, niż się należy, wziąć nadto.

 Nadecznik, rodzaj gąbki słodkowodnej (fig.).

 Nadedrzeć, forma niedok. Naddzierać; trochę rozedrzeć a. odedrzeć; n. ś., trochę ś. rozedrzeć.

 Nadejść, forma nied. Nadchodzić; przyjść, przybyć w danej chwili, zbliżyć ś.; n. po czym, za czym = nastąpić.

 Nadeptać, Nadepnąć, przycisnąć nogą, nastąpić na co; n. ś., zmęczyć ś. deptaniem, chodzeniem; nabiegać ś. około jakiej trudnej sprawy.

 Nader, bardzo, niezmiernie.

 Naderspan, Nadirspan, węgier., wielki pan węgierski.

 Naderwać, forma nied. Nadrywać; trochę rozerwać; zadając komu ciężką pracę, przyprowadzić go do choroby; stracić część majątku, stracić siły, zdrowie wskutek ciężkiej pracy.

 Nadeschły, który trochę wysechł, niezupełnie wyschły.

 Nadesłać, forma nied. Nadsyłać; przysłać co.

 Nadeszły, ten, który nadszedł, nowoprzybyły.

 Nadewszystko, najbardziej, najgłówniej, przedewszystkiem.

 Nadęty, wypełniony wskutek wpuszczenia powietrza, gazu; w medyc., nabrzmiały, ociekły; dumny, pyszny, zarozumiały; gniewny, wymuszony, przesadny (styl n.).

 Nadgarstek, w anat.y kostki pomiędzy kośćmi przedramienia a dłonią, napięstek (fig.).

 Nadglądać, doglądać, dozorować.

 Nadgłówek — p. Nagłówek.

 Nadgniły, trochę zgniły, nadpsuty.

 Nadgniotek — p. Nagniotek.

 Nadgraniczny, położony nad granicą, pograniczny.

 Nadgrobek — p. Nagrobek.

 Nadgrobowy, znajdujący ś. nad grobem; zgrzybiały, blizki śmierci.

 Nadgrodzić — p. Nagrodzić.

 Nadinspektor, starszy inspektor.

 Nadintendent, naczelny intendent.

 Nadinżynier, starszy inżynier.

 Nadir, arab., punkt najniższy sfery niebieskiej przeciwległy zenitowi, to jest punktowi najwyższemu.

[815] Nadjechać, nagle przyjechać, przyjechać niespodzianie w danej chwili w pewne miejsce.

 Nadjeżdżać, przyjeżdżać, przybywać nieoczekiwanie.

 Nadkarcze, miejsce na kości potylicowej, od którego rozpoczyna się kark.

 Nadkąsić, trochę ukąsić, nadgryźć.

 Nadkładać, dodawać; n. drogi = więcej jej zrobić, niż należało.

 Nadkomisarz, starszy komisarz.

 Nadkonduktor, starszy konduktor kolei żelaznej, prowadzący pociąg.

 Nadkwaśniały, taki, który trochę skwaśniał.

 Nadlatywać, przybywać, lecąc na skrzydłach (o ptakach, owadach); przybiegać; pogłoski nadlatują = dochodzą, przybywają (forma dok. Nadlecieć).

 Nadlecieć, przybyć (o ptakach, owadach), przylecieć, przybyć szybko, niespodzianie, przybiedz.

 Nadleśniczy, Nadleśny, starszy leśniczy.

 Nadliczać, forma dok. Nadliczyć; wyliczać komu a. zapłacić więcej, niż ś. należy, nadrachować.

 Nadliczbowy, Nadliczebny, przechodzący ponad liczbę oznaczoną; ponad liczbą znajdujący się; rzecz, urzędnik nadetatowy.

 Nadludzki, przechodzący to, co jest ludzkiem; wyższy nad to, co ludziom właściwe, przechodzący siły ludzkie.

 Nadłożyć, forma nied. Nadkładać; dodać, dołożyć; n. drogi = jechać dłuższą, dalszą drogą do jakiego miejsca; n. czym = nadsztukować, nadłatać, uzupełnić; n. głową = wysilić rozum, myśli, aby pokonać jaką trudność, być odpowiedzialnym pod grozą śmierci.

 Nadmanganjan potasu (kali hypermanganicum), związek chemiczny manganu, tlenu i potasu, daje z wodą roztwór fijoletowy, mocno utleniający, dezynfekcyjny.

 Nadmarzać (nadmar-zać), częściowo zmarznąć (o wodzie i przedmiotach (ulegających zamarzaniu).

 Nadmiar, ilość, przechodząca pewną miarę, zbyt wielka ilość, obfitość; naddatek, przewyżka, zbytek; przysł., nad miarę, zbytnio.

 Nadmieniać, forma dok. Nadmienić; czynić wzmiankę, wspominać, napomykać, natrącać.

 Nadmierny, przewyższający pewną miarę, więcej niż mierny, pośredni między miernym a wielkim; zbyt wielki, ogromny.

 Nadmierzać, forma dok. Nadmierzyć, dodać co do miary, dać ponad miarę.

 Nadmogilny, znajdujący ś. nad mogiłą, nadgrobny.

 Nadmokły, cokolwiek zamokły, przesycony wilgocią a. zamoczony, błotnisty.

 Nadmorski, położony nad morzem.

 Nadmrozić, cokolwiek uszkodzić mrozem, przemrozić.

 Nadmuchać, forma nied. Nadmuchiwać; dęciem z ust nawiać, napełnić co powietrzem przez dmuchanie; nawiać (o dymie, o wietrze); przen., n. komu w uszy a. do ucha = napleść, nagadać; n. ś., zmęczyć ś. dmuchaniem.

 Nadmurować, forma nied. Nadmurowywać; wznieść mur nad istniejącym już murem.

 Nadmurszały, trochę zmurszały, psujący ś.

 Nadnaturalny — p. Nadprzyrodzony.

 Nadnercze, gruczoły nadnerkowe (fig.).

 Nadnieść, for. nied. Nadnosić; cokolwiek unieść w górę; podnieść, przynieść.

 Na dobie — p. Doba.

[816] Nadobłoczny, znajdujący ś. nad obłokami.

 Nadobny, bardzo ładny, piękny, powabny, wdzięczny, miły, przystojny.

 Nadoić, wydoić wiele (krów, kóz, i t. p.); udoić pewną ilość (n. dwa garnce mleka); przen., wyzyskać kogo, wiele korzyści wyciągnąć z kogo dla siebie, odrwić; n. ś., wykorzystać z kogo nadmiernie, wyzyskać go; napić ś. dużo.

 Nadokazywać ś., zmęczyć ś. dokazywaniem, naswawolić ś., nabroić.

 Na dorędziu, pod ręką, na podorędziu; na razie, tymczasowo.

 Nadorganiczny, przechodzący zakres świata organicznego.

 Nadpalać, Nadpalić, cokolwiek przypalić, trochę osmalić, zacząć palić (n. cygaro).

 Nadpełtwiański, leżący nad rzeką Pełtwią.

 Nadpić, upić trochę.

 Nadpierścień, nasyp nawale, zrobiony dla osłonięcia strzelających.

 Nadpis, coś u góry napisanego, tytuł, treść, nagłówek.

 Nadpisać, nied. Nadpisywać; napisać co u góry czego (n. tytulik, nagłówek, treść).

 Nadpłacić, nied. Nadpłacać; zapłacić więcej, niż ś. należało, po nad umowę, ponad wartość.

 Nadpłata, dodanie po nad należność, suma nadpłacona, naddatek.

 Nadpłynąć, forma nied. Nadpływać; płynąc, zbliżyć ś. w pewnej chwili do danego miejsca, przypłynąć, przybyć.

 Nadporucznik, stopień wojskowy wyższy od porucznika a niższy od kapitana (oberlejtnant).

 Nadpowietrzny, unoszący się ponad ziemią, zjawiający ś. wysoko w powietrzu, będący po za powietrzo-kręgiem ziemskim.

 Nadprodukcja, wytwarzanie przewyższające zapotrzebowanie.

 Nadprogramowy, nieobjęty programem, dający więcej, niż program zapowiadał.

 Nadprokurator, naczelny prokurator.

 Nadproże, nadedrzwie.

 Nadpróchniały, zaczynający próchnieć, mający część spróchniałą.

 Nadprzyrodzony, nadnaturalny, nie dający ś. wytłómaczyć działaniem sił przyrody, niedostępny dla zmysłów, nadzmysłowy; nadzwyczajny, przenoszący zwykłą miarę rzeczy w przyrodzie, cudowny.

 Nadpsuty, mający część nadniszczoną, zaczynający ś. psuć.

 Nadpuszczański, znajdujący ś. obok puszczy, mieszkający przy puszczy.

 Nadra, zanadrze, pazucha; przen., łono, pierś.

 Nadrabiać, coś jeszcze dorabiać; n. miną = okazywać dobrą minę dla ukrycia właściwego nastroju ducha; p. Nadrobić.

 Nadrachmistrz, starszy rachmistrz.

 Nadranny, ukazujący ś. nad ranem.

 Nadrastać, forma dok. Nadrosnąć; rosnąć wyżej, przybywać pod względem wzrostu.

 Nadrąbać, zaciąć, nadciąć, zacząć rąbać.

 Nadręczyć, długo kogo natrapić, namęczyć, nadokuczać; n. ś., doznać długo męczarni, udręczenia; natrapić ś.; namęczyć ś.

 Nadrobić, forma nied. Nadrabiać; zrobić więcej, niż trzeba, niż należało; nadsztukować, nadstawić (n. pończochę); odrobić zaległą robotę, powetować czas stracony; n. z kim = pozyskać sobie kogo dla swej sprawy; w grze w karty: wziąć więcej lew, niż ś. zapowiadało.

[817] Nadrobić, nakruszyć, nałamać, nadrzeć, naciąć drobnych cząstek.

 Nadrośl, to, co zanadto a. niepotrzebnie wyrosło.

 Nadrożne, pieniądze a. żywność dane na drogę, strawne.

 Nadrożny, leżący na drodze, przy drodze, spotykany po drodze, przydrożny; służący do drogi, podróżny, potrzebny do podroży.

 Nadrywać — p. formę nied. Naderwać.

 Nadrzecze, wybrzeże rzeczne, okolica, kraj, nad rzeką położony.

 Nadrzeczny, nad rzeką leżący, nadbrzeżny.

 Nadrzędny, główny, należący do rzędu wyższego.

 Nadrzucić, dodać, dołożyć.

 Nadrzynać — p. dok. Naderznąc.

 Nadsiębierny, Nadsięwodny, poruszany ciężarem spadającej nań wody (koło młyńskie n-e).

 Nadskakiwać komu = ubiegać ś. o jego łaskę, o jego względy; zasługiwać ś. komu usilnie, być uprzejmym względem kobiet.

 Nadskórek — p. Naskórek.

 Nadsłoneczny, pozasłoneczny, zaświatowy, nadziemski.

 Nadsłuchiwać, przysłuchiwać ś., odgłosom dalekim, podsłuchiwać tajnie, słuchać uważnie.

 Nadsłupie, w bud., gruba belka a. brus kamienny, opierający się na głowicach słupów, architraw (fig.).

 Nadspodzianie, Nadspodziewanie, przysł. od Nadspodziany; nieoczekiwanie, zadziwiająco.

 Nadspodziewany, Nadspodziany, nieoczekiwany, wypadkiem zdarzony, nieobliczalny, wbrew nadziei.

 Nadstawić, Nastawić, nied. Nadstawiać, Nastawiać; wystawić co nad co a. przeciw czemu, nakłonić, nachylić; n. karku = narazić ś., n. uszu = słuchać ciekawie; nadsztukować co, nadrobić, dopełnić; w med., powrócić położenie naturalne wywichniętemu a. złamanemu członkowi; zastąpić utracony członek przez sztuczny; n. ś., wystawić ś., narazić ś. na co, podstawić ś. komu; nastręczyć ś., podwyższyć ś.; pysznić ś., napuszać ś, grozić.

 Nadsuwać, przysuwać, poddawać, nastręczać.

 Nadsychać, trochę wysychać.

 Nadsyłać — p. Nadesłać.

 Nadsypywać, forma dok. Nadsypać; sypać ponad miarę; trochę usypywać, ujmować.

 Nadszargać, forma nied. Nadszargiwać; nadbrudzić, zabłocić; zarwać, zadłużyć, stracić pewną ilość (n. majątek).

 Nadszarpać, f. dok. Nadszarpnąć; szarpnięciem uszkodzić, nadwyrężyć; stracić część (n. majątek).

 Nadszarzać, nadniszczyć, nadwątlić.

 Nadszczerbić, trochę wyszczerbić, uszkodzić, nadwyrężyć, częściowo stracić (n. fortuny).

 Nadsztukować, forma nied. Nadsztukowywać; dorobić część brakującą, nadstawić, nadłożyć.

 Nadsztygar, przełożony nad kopalnią i prowadzący w niej roboty.

 Nadświatowy, nadziemski.

 Nadtatrzanski, przemieszkujący nad Tatrami, unoszący ś. nad Tatrami.

 Nadterać, nadwyrężać, nadniszczyć, nadszarpać, stracić część (n. majątku, zdrowia).

 Nadto, nad miarę, za wiele, zbytecznie; mieć czego aż n. = aż do zbytku; a już co tego, to n. = to mi ś. wcale nie podoba; oraz, [818]oprócz, tudzież, jako też, nawet.

 Nadtoczyć, forma nied. Nadtaczać; utoczyć więcej niż trzeba, nad miarę; przytoczyć, przysunąć.

 Nadtrącić, wyszczerbić, odtłuc kawałek, uszkodzić.

 Nadtwardniały, cokolwiek albo częściowo stwardniały.

 Nadusznica, ozdoba kapłanów wschodnich, przy uszach przytwierdzana (fig.).

 Nadużycie, nadmierne użycie czego; przemoc, gwałt, bezprawie; kradzież podstępna, roztrwonienie cudzych pieniędzy.

 Nadużyć, forma nied. Nadużywać; użyć czego nad miarę, nieumiarkowanie; użyć czego na złe, skorzystać podstępnie z czyjego zaufania, użyć nieprawnie (n. czyjej cierpliwości, dobroci, władzy).

 Nadwaga, dodatek do wymaganej wagi, przewyżka wagi, ilość przeważająca.

 Nadwartość, to, co jest ponad wartość przedmiotu, nadpłata; w ekonomji politycznej: wartość dodatkowa, t. j. przewyżka ceny sprzedażnej produktu ponad wartość użytego do wyrobienia go materjału.

 Nadwątlały, osłabiony, nie mający dostatecznej mocy.

 Nadwerężyć, Nadwyrężyć, forma nied. Nadwerężać, Nadwyrężać; nieco uszkodzić, nadpsuć, nadniszczyć; przez nieostrożność a. wysiłek stracić zdrowie, siły.

 Nadwichnąć, niezupełnie zwichnąć (rękę, nogę); zepsuć stosunek.

 Nadwieczny, nad wiekami będący.

 Nadwieczorny, zdarzający się koło wieczora.

 Nadwietrzały, trochę zwietrzały, nieświeży.

 Nadwietrzny, nadpowietrzny, leciuchny.

 Nadwiędły, nieco zwiędły.

 Nadwiślak, ulicznik warszawski, łobuz.

 Nadwiślanin, mieszkaniec wybrzeża Wisły.

 Nadwiślański, położony nad rzeką Wisłą, leżący (kraj n.); legja n-a, jeden z oddziałów polskich na służbie francuskiej, zorganizowany w 1807 r. przez Napoleona; roślina białodrzew n., topola n-a — p. Topola.

 Nadwiśle, okolica położona nad rzeką Wisłą, pobrzeże Wisły.

 Nadwodny, położony nad wodą (nad rzeką, nad jeziorem i t. p.).

 Nadworny, należący do dworu monarszego; marszałek n. koronny, sądy n-e a. zadworne = królewskie (w zastępstwie króla sądzili w nich asesorowie pod przewodnictwem kanclerza); należący do dworu wielkiego pana.

 Nadwyżka, naddatek, przewyżka (w dochodach, produktach), superata.

 Nadybać, napotkać kogo; zajść kogo niespodzianie, spotkać; n. co — znaleźć pod ręką.

 Nadychać się, zmęczyć ś. wciąganieni powietrza w płuca, nadyszeć ś., nawdychać ś.

 Nadymać, for. dok. Nadąć; wpuszczać silnie powietrze w jaki przedmiot luźny, w klatkę piersiową; n. miech, dąć; n. ś., przybierać postawę napuszoną, pysznić się.

 Nadymić, napuścić dużo dymu, dymem napełnić; n-ło ś., weszło dużo dymu.

 Nadzawiązkowy kwiat, w którym pręciki i płatki korony wyrastają z nad zawiązka (fig.).

 Nadziać, napchać, napełnić, naładować; nałożyć, włożyć; wbić co na coś śpiczastego (na rożen); i n. ś., natknąć ś., wbić ś. na co; i napchać ś., naładować ś., objeść ś.

[819]

 Nadziak, czekan, rodzaj obucha: laska z ciężkim młotkiem zamiast rękojeści (fig.).

 Nadział, udział, działka, cząstka gruntu.

 Nadziany, napełniony czym, napchany, nadziewany; mający w sobie coś wepchanego, naszpikowany.

 Nadzieja, uczucie, obudzające się w nas w oczekiwaniu pożądanego dobra, spodziewanie się, oczekiwanie, ufność, otucha; mieć n-ę, żywić n-ę = spodziewać ś.; pokładać, mieć w kim n-ę = ufać mu. łudzić ś. n-ą = oczekiwać czegoś daremnie; słaba na to n. = nie można ś. tego spodziewać; czynić komuś n-ę = obiecywać; zostawić kogo w n-i = pozwolić mu ś. spodziewać; ziścić czyjeś n-e = nie zawieść jego oczekiwania; kobieta przy n-i = brzemienna; chory bez n-i = śmiertelnie chory.

 Nadziemski, położony nad ziemią, pochodzący nie z ziemi, niebiański, nadprzyrodzony.

 Nadzienie, to, czym ś. co napełnia, czym ś. nadziewa (pieczyste, pieczeń, gęś, indyk i t. p.), farsz.

 Nadziewać, napełniać jaką potrawę nadzieniem (farszem, owocami i t. p.); wtykać na coś ostrego (n. na rożen); n. kogo djabłami = przeklinać go.

 Nadziemny, wznoszący ś. nad ziemią.

 Nadziewany, mający w sobie nadzienie, faszerowany.

 Nadzmysłowy, niedostępny dla zmysłów, nadprzyrodzony, nadnaturalny, dający ś. poznać tylko rozumem, duchowy.

 Nadzorca, mający nadzór nad kim lub nad czym, inspektor (forma ż. Nadzorczyni).

 Nadzorczy, przym. od Nadzorca (rada n-a kolei żelaznej, banku itp.).

 Nadzorować, mieć nadzór nad kim a. nad czym, doglądać, pilnować, śledzić.

 Nadzór, dozór, pilnowanie, doglądanie czego.

 Nadzwyczaj, Nadzwyczajnie, przysł., niezwykle, niesłychanie, niebywale, bardzo, nader, osobliwie, nad zwyczaj.

 Nadzwyczajny, niezwykły, niebywały, osobliwy, niezwyczajny, szczególny.

 Nadżupan, starszy, naczelny żupan.

 Naelektryzować, nasycić elektrycznością.

 Nafciany — p. Naftowy.

 Nafciarnia, gr., kopalnia nafty, sklep z naftą.

 Nafciarz, gr., właściciel kopalni nafty; robotnik w kopalni nafty; właściciel sklepu z naftą.

 Nafta, gr., olej skalny, ropa naftowa, służy do oświetlania, do opalania i t. p.

 Naftalina, łć., ciało organiczne stałe w postaci białych płatków krystalicznych, o przenikliwym zapachu, palne, otrzymywane przy wyrobie gazu oświetlającego.

 Naftociąg, urządzenie w kopalni nafty do jej wyciągania i przeprowadzania do basenów wieża naftowa (fig.).

 Naftodajny, wydzielający naftę (grunt).

 Naftowo-gazowy, ogrzewany gazem z nafty.

 Naftowy, gr., do nafty ś. odnoszący, naftą ogrzewany a. opalany.

 Nagabywać, forma dok. Nagabnąć; zaczepiać, niepokoić, drażnić kogo; napastować, napadać, podmawiać, poduszczać.

 Nagadać, dużo naopowiadać, narozprawiać, napleść, naskarżyć na kogo, obmówić kogo, oszkalować, naperswadować, [820]natłumaczyć komu, nakłaść w głowę, nawymyślać komu, wyłajać kogo; n. ś., gadać aż do syta.

 Nagana, wypowiedzenie swego niezadowolenia z czyjej, roboty, z czyjego zachowania ś., upomnienie, połajanka, bura.

 Naganiacz, napędzający zwierza na polowaniu z naganką; stręczyciel.

 Naganiać, forma dok. Naganić; udzielić komu nagany, zganić, przyganić; forma nied. od Nagnać; popędzać, zachęcać, zmuszać, stręczyć namawiać; n. ś., zmęczyć ś. bieganiem, ganianiem

 Naganka, napędzanie zwierzyny przez ludzi i psy pod strzały myśliwych: polowanie z n-ą; przen., żart., usilne namawianie ludzi do czegoś; przedstawianie kogo a. czego w taki sposób złośliwy, aby mu zaszkodzić, aby od niego wszystkich odstręczyć.

 Naganny, zasługujący na naganę; niedobry, zły; nieuczciwy (czyn n.), niegodziwy.

 Nagarniać, Nagarnywać, zbierać, zsuwać, gromadzić.

 Nagi, mający powierzchnię nie pokrytą niczym, obnażony, goły; n-a skała = nie pokryta roślinnością; n-e drzewo = nie okryte liśćmi; n-a ściana = bez ozdób; ubogi, biedny, nie mający ś. za co ubrać; przen., n-a prawda, n-a rzeczywistość = ujawniająca ś. bez ogródki, wyraźnie; użył, jak n. w pokrzywach = dało mu ś. we znaki; n. rozboju ś. nie boi = człowiek, nic nie posiadający, nie obawia ś. strat.

 Nagiąć, forma nied. Naginać; nachylić, pochylić, przygiąć; przen., nakłonić, nałożyć, zmusić; wdrożyć kogo do czego; n. komu karku = upokorzyć go; n. ś., nachylić ś., ugiąć ś.; przygiąć ś.; przen., nakłonić ś., nałożyć ś., zastosować ś., wdrożyć ś.

 Nagietek, Nagietka — p. Nogiet.

 Naginać — p. Nagiąć.

 Naglący, nie cierpiący zwłoki, pilny.

 Naglądać, spoglądać, pilnować, patrzeć, wzglądać, dozorować; odwiedzać kogo.

 Nagle, niespodzianie (umarł n.); gwałtownie, szybko, naraz; co n., to po djable = pośpieszna decyzja a. robota nie przynoszą należytych rezultatów.

 Naglić, pilić, napędzać, pobudzać do pośpiechu, zniewalać, nalegać na kogo.

 Nagłość, nagła potrzeba, konieczność, pośpiech; n. wniosku (w parlamentach): taki charakter wniosku, że przed wszystkiemi innemi musi być poddany pod obrady.

 Nagłośnia, chrząstka, nakrywająca krtań (fig.).

 Nagłówek, wierzch głowy; tytuł, nadpis w książce, w piśmie, w rubrykach; płyta na najwyższej części kolumny; przyczółek mostu; główka (u laski); część munsztuka końskiego; pierwsze miejsce za stołem.

 Nagły, niespodziewany, zjawiający ś. niespodziewanie, raptowny (n-a śmierć); szybki, prędki, pilny, nie cierpiący zwłoki; n. wniosek (w parlamencie): taki, który musi być rozstrzygnięty przed wszystkiemi innemi.

 Nagminny, rozpowszechniony szeroko, powszechny (choroba n-a = choroba epidemiczna).

 Nagnać, Nagonić, forma nied. Naganiać; zegnać, spędzić na jedno miejsce; przen., n. komu strachu = nastraszyć go.

 Nagniatać, lekko przyciskać.

 Nagnieść, przycisnąć z wierzchu wiele czego, zgnieść, nacisnąć; n. ś., zmęczyć ś. gnieceniem; odgnieść ś. nieco.

 Nagniotek, bolesne [821]zrogowacenie skóry, zwłaszcza na stopie, odcisk.

 Nago, przysł., od Nagi.

 Nagodzić, nadarzyć ś., nastręczyć ś., obdarować czym; n. ś., pogodzić ś.

 Nagolennik, część zbroi, noszona na goleniach, nakolanek (fig.).

 Nagonasienne rośliny = gromada roślin jawnokwiatowych.

 Nagość, stan tego, co nie jest niczym osłonięte (n. ciała, ziemi, drzew); przen., golizna, ubóstwo; nicestwo, czczość, płytkość (n. myśli); w całej n-ci = bez ogródek, bez obsłonek, w całej pełni, jawnie, bez upiększenia.

 Nagota — p. Nagość.

 Nagrać, wprawić, przygotować instrument tak, aby dobrze grał; n. ś., grać dużo aż do syta.

 Nagradzać, forma nied. od Nagrodzić.

 Nagrobek, Nadgrobek, grobowiec, pomnik, wystawiony nad mogiłą; napis na nagrobku.

 Nagrobny, Nadgrobny, wznoszący ś. na grobie.

 Nagroda, dar, nagradzający co kumu, wynagrodzenie za dobre postępki, za waleczność; zapłata za zasługi; dar z współubiegania ś. o lepsze; powrócenie szkody, powetowanie straty, uszczerbku, odszkodowanie; korzyść, zadowolenie, odnoszone za usługi.

 Nagrodzić, forma nied. Nagradzać; dać komu nagrodę, zapłatę, podziękę za dobre postępki, za zasługi; opłacić komu szkodę, powrócić wartość utraconej rzeczy; przysądzić nagrodę jednemu ze współzawodników; naprawić, powetować; ukarać; nastawiać wiele ogrodzeń, płotów, sztachet itp.; n. ś., opłacić ś., wrócić ś.; przynieść zysk, korzyść.

 Nagromadzić, forma nied. Nagromadzać czego wiele, nazbierać, zebrać do gromady, nazgarniać, nagromadzić; n. ś., nazbierać ś., naschodzić ś.

 Nagrywać, forma nied. od Nagrać.

 Nagryźć, forma nied. Nagryzać; ugryźć trochę, nadgryźć, nadkąsać co; nadpsuć co (rdza nagryza); wiele czego rozgryźć (n. orzechów, jabłek); przen., narnartwić, natrapić kogo; n. ś., namartwić, natrapić ś.

 Nagrzać, forma nied. Nagrzewać; zrobić co cieplejszym na ogniu; ogrzać, zagrzać co; zagrzać czego tyle, ile potrzeba, wiele zagrzać (n. wody do kąpieli); przen., natrzeć na kogo; dokuczyć komu; pobudzić kogo do czego; n. ś., stać ś. cieplejszym.

 Nagrzeszyć, dużo zawinić, wiele razy zgrzeszyć.

 Nagrzewalnik, naczynie do nagrzewania pościeli, bielizny kąpielowej i t. p.

 Nagus, człowiek nagi, golec.

 Nagusek, gołe dziecko; mała lalka porcelanowa a. celuloidowa bez ubrania.

 Nagusieńki, Nagutki, Naguteńki, zupełnie nagi.

 Nagwiazdka, roślina z rodziny nagwiazdkowych, łonozlita, malpigja (fig.).

 Nahaj, Nahajka, tat., bat skórzany o krótkiej rękojeści, kańczug, bizun (fig.).

 Naigrawać ś. z kogo, szydzić z kogo, urągać komu.

 Naindyczyć ś., stać ś. czerwonym z gniewu; nasrożyć ś., nabuńdziuczyć ś.

 Naiwność, fr., naturalność, prostota umysłu; nieświadomość rzeczy powszechnie znanych; nadmierne ufanie ludziom; [822]nieznajomość rzeczy złych i zdrożnych; szczerość, brak przenikliwości.

 Naiwny, fr., niesztuczny, nieudany, szczery, prosty, dobroduszny, śmieszny; rzecz., n-a, aktorka, grająca rolę dziewcząt nieświadomych, niezepsutych.

 Naj... na początku przymiotników i przysłówków oznacza stopień najwyższy: najmilszy, najukochańszy, najwyżej, najdłużej.

 Najada, gr., nimfa wodna grecka.

 Najadać ś. — p. Najeść ś.

 Najazd, napad konnych, wtargnięcie, najechanie; natarcie, uderzenie.

 Nająć, forma nied. Najmować; wziąć co w najem, t. j. do użycia na jakiś czas za umówioną cenę, wziąć w dzierżawę; wypuścić, oddać co komu w najem, ustąpić co komu na pewien czas za umówioną cenę, wydzierżawić; wziąć kogo za opłatą do pewnej roboty; n. ś., podjąć ś. pewnej roboty za umówione wynagrodzenie.

 Najbardziej, st. najwyż. od Bardzo.

 Najdalej, st. najwyż. od Daleko; najpóźniej (n. za tydzień).

 Najechać, forma nied. Najeżdżać; na kogo, na co = nieostrożnie a. umyślnie wjechać na kogo; jadąc natknąć ś. na kogo, na co; zrobić najazd, napaść; dopędzić kogo jadąc, dognać; przybyć gromadnie, zjechać ś.; przyjechać podczas czego; n. ś., najechać nawzajem jeden drugiego.

 Najedzony, ten, który zjadł do syta, syty, nakarmiony.

 Najem, dozwolenie używania czego na czas określony za umówioną zapłatę, dzierżawa; umowa najęcia, kontrakt.

 Najemniczy, dotyczący najmu.

 Najemnik, ten, który najmuje ś. na robotę na pewien czas za umówione wynagrodzenie; wyrobnik, najmita; przen., człowiek przedajny (forma ż. Najemnica).

 Najemny, Najemniczy, mogący być najętym, który ś. wynajął, płatny; przen., człowiek n. = przedajny.

 Najeść ś., forma nied. Najadać ś.; nasycić ś. jedzeniem, dużo zjeść; przen., mieć czego poddostatkiem, doznać czego, nałykać ś. czego (n. ś. wstydu, strachu).

 Najezdca — p. Najezdnik.

 Najezdnik, Najezdca, ten, co najeżdża kogo, napastnik.

 Najeździć ś., dużo i często jeździć, zmęczyć ś. jeżdżeniem.

 Najeż, rodzaj ryby morskiej, drapieżca, świniuch (fig.).

 Najeżdżać, forma nied. od Najechać.

 Najeżyć, forma nied. Najeżać; nastroszyć, podnieść do góry (o włosach, sierści i t. p.); n. ś., nastroszyć ś., wznosić ś. do góry (szczyty gór, brzegi rzek); przen., nasrożyć ś., naczupurzyć ś.

 Najęcie, rzecz., od Nająć.

 Najęty, ten, którego najęto; wrzeszczy jak n. = w niebogłosy.

 Najgorszy, st. najwyż. od Zły.

 Najgorzej, st. najwyż. od Źle.

 Najjaśniejszy, st. najwyż. od Jasny (N. Pan, N-a Pani = tytuł monarszy).

 Najkrócej, st. najwyż. od Krótko.

 Najlepszy, st. najwyż. od Dobry; w n-e = jakby nigdy nic; w n-ym razie = co najmniej; co n-e = co szczególne, co dziwne; coś ty n-ego zrobił = najgorszego.

 Najmilszy, Najmilejszy, st. najw. od Miły.

 Najmita — p. Najemnik.

 Najmniejszy, st. najwyż. od Mały.

 Najmować, forma nied. od Nająć.

 Najpierw, Naprzód, Najprzód, Nasamprzód, przysł., przedewszystkim, wprzód, po pierwsze.

[823] Najprzewielebniejszy, st. najw. od Przewielebny, tytuł wysokich dygnitarzy duchownych.

 Najrzeć, zajrzeć, spojrzeć, spostrzec, doglądnąć; nawiedzić, odwiedzić kogo.

 Najszerszy, st. najwyż. od Szeroki; najobszerniejszy.

 Najście, napad, napaść, najazd.

 Najść, forma nied. Nachodzić; napaść na kogo, zrobić napad, wtargnąć do kogo; naprzykrzać ś. komu, natknąć ś. na kogo, idąc, spotkać kogo, zaskoczyć go; ogarnąć kogo, opanować, nawiedzić; przejść czym, przesiąknąć; nabiec, nabrzmieć, nabrać; n. ś., naschodzić ś., zgromadzić ś.

 Najtyczanka, nm., bryczka nieco podniesiona z tyłu, z wasągiem wypłatanym, z pokryciem a. bez niego, z kozłem i fartuchami (fig.).

 Najwięcej, st. najwyż. od Wiele a. Dużo.

 Największość, rzecz. od Największy; największa ilość, największa wartość; maksymum.

 Największy, st. najwyż. od Wielki a. Duży.

 Nakadzać, w med., puszczać dym z odpowiednich lekarstw a. ziół, na chore części ciała.

 Nakap, grudowata skamieniałość na dnie jaskini, tworząca ś. ze ściekającego przez grunt roztworu wapiennego.

 Najwyższy, st. najwyż. od Wysoki; rzecz. N. = Pan Bóg.

 Najzylber, nm., nowe srebro, mieszanina miedzi, cynku i niklu.

 Nakarmić, dać komu do sytości pokarmu, nasycić karmieniem; przen., nasycić, zadowolić, zaspokoić; n. ś., nasycić ś. jedzeniem; przen., zadowolić ś.

 Nakarp, roślina zwrotnikowa z rodziny nakarpiowatych, nerkowiec (fig.).

 Nakaz, rozkaz, przykaz, rozporządzenie, polecenie; zasada moralna, bezwzględnie obowiązująca.

 Nakazać, forma nied. Nakazywać; polecić, rozporządzić, zapowiedzieć, postanowić.

 Nakazany, zalecony; konieczny, niezbędny, nieodzowny; przykazany.

 Nakazująco, w sposób rozkazujący.

 Nakąsić, ugryźć kawałek, nagryźć.

 Nakierować, forma nied. Nakierowywać; nastawić co w pewnym kierunku, obrócić co ku pewnemu miejscu, ku pewnemu celowi; skłonić; n. ś., nakłonić ś., zwrócić ś. ku czemu.

 Nakiwać, nagadać komu, upomnieć kogo; nagrozić mu, wyłajać go; n. komu palcem w bucie = grozić w myśli, grozić bez skutku.

 Nakląć, powiedzieć wiele przekleństw, nawymyślać; n. ś., dużo przekleństw nagadać.

 Nakleić, forma nied. Naklejać; nalepić; przykleić co na czym, przylepić.

 Nakład, koszt, wydatek, poniesiony na coś, co ma przynieść zysk; pieniądze a. praca, wkładana w co; n. książki = koszt wydania książki, ilość egzemplarzy drukowanych książki.

 Nakładacz, robotnik, poddający maszynie papier, na którym druk ś. odbija (forma ż. Nakładaczka).

 Nakładać, forma nied. od Nałożyć.

 Nakładca, ten, co podejmuje nakład czego, co łoży na co, wydawca, księgarz.

 Nakładowy, wymagający nakładu pieniędzy (gospodarstwo n-e); księgarnia n-a = wydająca dzieła własnym kosztem.

 Nakłaniać, f. dok. Nakłonić; [824]naginać, nachylać, zniewalać, namawiać; n. ucha a. ucho ku czemu = posłuchać, skłaniać ś., godzić ś.

 Nakłaść — p. Nałożyć.

 Nakłonić, pochylić, zgiąć; n. ś., skłonić ś. ku czemu, posłuchać kogo; obrócić myśl ku czemu.

 Nakłuć, forma nied. Nakłuwać; ukłuć zlekka, kłuciem dziurkę zrobić; wiele nazabijać kłuciem; n. ś., pokłuć ś.; nazabijać ś. wzajemnie; zmęczyć ś. kłuciem.

 Nakoniec, przysł., wkońcu, nareszcie, wreszcie.

 Nakpić ś., naszydzić ś. z kogo, nadrwić ś., nażartować ś. z kogo.

 Nakrapiany, mający na sobie kropki, pstry, centkowany.

 Nakrawędny, umieszczony na krawędzi czego.

 Nakreślić, forma nied. Nakreślać; kreśleniem co oznaczyć, narysować; przen., napisać, przedstawić co; n. plan postępowania = obmyślić; n. znak = zrobić znak; n. znak krzyża na czole i piersiach = przeżegnać ś.

 Nakręcić, forma nied. Nakręcać; nakierować, nastawić; obracać co w koło, nawinąć; n. zegarek = naciągnąć w nim sprężynę na bębenek; n. rozmowę na pewien przedmiot = skierować; wiele czego naskręcać; nadkręcić, nadłamać; n. komu karku, nadwyrężyć; przen., wiele krętactw narobić, oszukać, odrwić; n. ś., zmęczyć ś. kręceniem a. kręceniem ś. nachodzić ś.

 Nakropić, forma nied. Nakrapiać; kroplami popryskać; pocentkować; kroplami napadać (o deszczu).

 Nakruszyć, połamać na drobne kawałki, narobić okruchów z czego; nadrobić; wiele czego potłuc, rozbić na drobne kawałki.

 Nakrycie, jednorazowa czynność, przez którą ś. coś nakryło a. nakryje; to, czym co nakrywają, przykrycie (n. domu = dach; n. głowy = kapelusz); n. stołu = wszystkie przyrządy do jedzenia (talerze, noże, łyżki, widelce) a. przyrządy do jedzenia dla jednej osoby; n. łóżka = wszystko to, czym ś. pościel nakrywa.

 Nakryć, forma nied. Nakrywać; przykryć co z wierzchu dla osłonięcia, dla ochrony (n. głowę = włożyć na głowę kapelusz a. czapkę; n. głowę kołdrą = zakryć ją; n. dom gontami, dachówką, blachą = zrobić dach z gontów, z dachówki, z blachy); n. stół a. do stołu = zasłonić go obrusem, serwetą, przygotować nakrycie do jedzenia; pokryć, zasłać, powlec; przen., niespodzianie napaść, przyłapać, zdobyć; n. ś., przykryć ś., okryć ś. z wierzchu (n. ś. kołdrą, pierzyną); nogami n. ś. = przewrócić ś., umrzeć.

 Nakrywa, Nakrywka, to, czym śś. co przykrywa, pokrywa, wieczko, denko, daszek.

 Nakrywać — p. Nakryć.

 Nakrzyczeć, narobić wiele krzyku; z krzykiem wyłajać kogo, wykrzyczeć kogo; powstając przeciw czemu, narobić dużo hałasu; n. ś,ś. = głośno ś. nagadać, nagniewać ś., dużo ś. nakrzyczeć, nahałasować ś., zmęczyć ś. krzyczeniem.

 Nakształt czego, na podobieństwo czego, na wzór.

 Nakupić, wiele zakupić; nagromadzić; n. a. nakupować = wiele rzeczy kupić.

 Nalać, forma nied. Nalewać; lejąc, napełnić naczynie jakim płynem, spełna wlać do naczynia jakiego; wlać do naczynia tyle, ile trzeba; wylać na powierzchnię czego tyle, ile trzeba do zamoczenia; zanurzyć co czym, zanurzyć co w czym, zalać (n. owoce syropem); n. sobie do brzucha a. w gardło = opić ś. czego, spoić kogo; n. sobie w czub = upić ś.; z [825]próżnego i Salomon nie naleje = niepodobna z niczego coś zrobić; n. komu sadła za skórę = dokuczyć, doskwierzyć mu; n. ś., napłynąć, nacieknąć; napełnić ś. płynem; przen., upić ś.

 Nalany, napełniony trunkiem, napojem; obrzękły, nabrzmiały; napuchły.

 Nalatać, Nalatywać, przylatywać, przybywać, unosić ś. w powietrzu — p. Nalecieć; n. ś., zmęczyć ś. lataniem, bieganiem.

 Naleciałość, to, co naleciało, to, co nie jest właściwem danemu przedmiotowi, pierwiastek obcy; rzecz obca, skądinąd przybyła, niemiejscowa; cienka warstwewkawarstewka na minerale, powstała z utlenienia ś. minerału, barwa nabiegła.

 Nalecieć, forma nied. Nalatać, Nalatywać; lecąc, przybyć w wielkiej ilości, nazlatywać ś.; lecąc, wpaść na kogo a. na co.

 Nalegać, opierając ś. o kogo, o co, naciskać; nacierać, napierać, żądać usilnie, natarczywie, domagać ś.; naciskać kogo, aby co uczynił, domagać ś., nacierać na kogo; n. na nogę = kuleć.

 Nalegająco, w sposób nalegający, dopominając ś. natarczywie.

 Nalepa, przymurek piecowy, gdzie ś. jeść gotuje; wylepienie powały gliną.

 Nalepić, forma nied. Nalepiać; przylepić coś do wierzchu czegoś; n. ś., przylepić ś., przywierać, przywrzeć.

 Nalepka, zdr. od Nalepa; kartka z napisem a. liczbą, nalepiana na przedmioty, przeznaczoreprzeznaczone do przewozu koleją; kartka, sporządzona przez jakąś instytucję społeczną lub dobroczynną, a nalepiana przez publiczność na przedmioty codziennego użytku (np. na listy) dla zbierania tą drogą ofiar.

 Naleśnik, cienko przyrządzone ciasto, smażone na patelni (bywa napełnione serem, marmeladą i t. p.).

 Nalewać, forma dok. Nalać; wpuszczać płyn z jednego naczynia do drugiego.

 Nalewka, naczynie do nalewania wody, czerpaczka, dzbanuszek (f.). rodzaj garnuszeczka do śmietanki, octu i t. p.; trunek a. lekarstwo, otrzymane z nalania wina a. spirytusu na owoce a. na jaki środek lekarski.

 Naleźne, nagroda dla znalazcy za zwrócenie znalezionego przedmiotu.

 Należeć, być czyją własnością; mieć prawo, władzę, pozwolenie do czego; być czyim przez związek krwi a. prawem władzy; podlegać komu, wchodzić w zakres czyich obowiązków a. działalności; być cząstką jakiej gromady; być uczestnikiem czego, brać udział w czym; n-y a. n-y ś., powinno być, potrzeba, trzeba, przystoi, wypada; n-y ś. komu = wypada, jako należność, dług, jako obowiązek, powinność.

 Należność, Należytość, to, co ś. komu należy, dług; własność.

 Należny, będący czyją własnością, należący ś. komu, powinny, dłużny; właściwy, stosowny.

 Należycie, tak, jak ś. należy, jak przystoi, jak potrzeba; jak być powinno, właściwie.

 Należyty, stosowny, właściwy, odpowiedni; należący ś. komuś, należny, przynależyty; wyborny, wyśmienity.

 Nalęgotka, w zool., rodzaj mięczaka: brzuchopełz przodoskrzelny, żyworodka (fig.).

 Naliczek, nakrycie na twarz, maska, część szyszaka, osłaniająca twarz.

[826] Naliczka, dodatek, dokładka, ilość doliczona.

 Nalot, to, co nalatuje, to, co coś pokrywa cienką warstwą, np. para, osiadająca na powierzchni chłodnej; w medyc., błoniasta powłoka, tworząca ś. na ranach a. na wrzodach.

 Nałachać ś., nabiegać ś. za czym.

 Naładować, forma nied. Naładowywać; włożyć czego dużo w co, pakując, napełnić, napakować, nakłaść, nałożyć ciężary na wóz; n. brzuch = najeść ś.; w fiz., przewodnik, kondensator napełnić elektrycznością; przygotować, narządzić, naprawić.

 Nałamać, forma nied. Nałamywać; wiele czego połamać, przełamać; przen., n. sobie głowy = długo i mozolnie nad czym myśleć, zastanawiać ś.; nakłonić, zmusić. przyzwyczaić; poddać rygorowi, karności; nakręcić, naciągnąć; n. ś., w wielkiej ilości połamać ś.; włożyć ś. w co, przyzwyczaić ś., wciągnąć ś. do czego, nagiąć ś. do czego, zmusić ś.; przen., namęczyć ś., napracować ś.

 Nałazić kogo, nachodzić, często i natrętnie przychodzić; n. ś. = nachodzić ś. za jakim interesem.

 Nałęcz, Nałęczka, chusta; w bud., wystający brzeg półkolisty naokoło łuku sklepionego.

 Nałogowiec, człowiek nałogowy.

 Nałogowy, aż do nałogu posunięty, z nałogu pochodzący, stanowiący nałóg; nałóg mający (n. gracz, pijak).

 Nałowić, złowić, upolować dużą ilość, nagromadzić, zbierając podstępnie a. bezprawnie; skłonić wiele osób ku swoim zamiarom, zebrać, zgromadzić; n. ś. = napolować, nachwytać dużą ilość.

 Nałożnica, kobieta, żyjąca z mężczyzną nie jako małżonka, kochanka, metresa, żona nieślubna.

 Nałożyć, forma nied. Nakładać; położyć co na wierzchu czego (n. farbę na obrazie, n. drew na komin); włożyć na siebie (n. szal); włożyć na wóz; kładąc po wiele razy w jedno miejsce, nagromadzić, napełnić, naładować; dołożyć, dodać, przyczynić, naddać (n-łem kawał drogi); obciążyć, obarczyć (n. jarzmo niewoli, n. podatek, cło, haracz); ponieść koszty czego, dać na co pieniądze; n. kogo do czego = przyzwyczaić, nakłonić, wdrożyć kogo do czego; n. czym, narazić, przypłacić, poświęcić co (n. głową, życiem); n. ś., włożyć ś., wdrożyć ś., przyzwyczaić ś. do czego.

 Nałóg, zwyczaj, przywyknięcie do czego, przyzwyczajenie, szczególniej do tego, co jest złe, niepotrzebne, szkodliwe a. wadliwe.

 Nałykać ś. czego, łyknąć czego goczego dużo, do syta; przen., doznać czego w znacznej mierze (n. ś. wstydu, strachu)

 Namacać, forma nied. Namacywać; macaniem poczuć, dojść, znaleźć, dosięgnąć, trafić, odkryć; przen., n. kogo kijem, batem itp. = uderzyć, ściągnąć; wyśledzić, odkryć, znaleźć.

 Namacalny, dający ś. namacać, dotykalny; przen., łatwy do zrozumienia, oczywisty (dowód n.).

 Namaczać — p. Namoczyć.

 Namakać, zanurzać w płynie, przesiąkać, moknąć.

 Namalować, na czym co wymalować; wiele czego wymalować; żart., narachować suto; n. na kogo = oszkalować go, oczernić; n. ś., dużo wymalować, zmęczyć ś. malowaniem.

 Namaszczać — p. Namaścić.

 Namaszczenie, dokonanie obrzędu kościelnego, do którego używa ś. Oleju Świętego (n. na króla, na biskupa; ostatnie Olejem Św. n.). powaga, godność, dostojność; przen., [827]słuchać, mówić z n-em = z wielkim przejęciem, skupieniem.

 Namaścić, forma nied. Namaszczać; posmarować czym tłustym (n. ciało wonnemi olejkami; n. niebezpiecznie chorego Olejem Św. = opatrzyć go św. sakramentami); utwierdzać, naznaczać na godność jaką przez namaszczenie Olejem Św.; n. na króla; n. na biskupa = konsekrować; n. ś., nasmarować ś. czymś tłustym; zostać namaszczonym.

 Namawiać, forma nied. od Namówić.

 Namaz, arab., modlitwa, którą Turcy obowiązani są odmawiać pięć razy na dzień.

 Namazać, posmarować, namaścić; nabazgrać, licho namalować, nagryzmolić.

 Namiestnictwo, Namiestnikostwo, urzędowanie, godność i zarząd namiestnika prowincji a. kraju; pałac, w którym namiestnik mieszka a. urzęduje; biuro namiestnika i zarządu n-a.

 Namiestnik, zastępca panującego w zarządzie krajem a. prowincją; n. Chrystusa = papież; w dawnym wojsku polskim: niższy oficer, zastępca rotmistrza.

 Namięknąć, forma nied. Namiękać; stać ś. miękkim przez nasycenie jakim płynem; przesiąknąć, odmięknąć, namoczyć ś.

 Namiętnostka, przelotna, chwilowa namiętność a. chęć; chwilowe upodobanie.

 Namiętność, mocne poruszenie duszy jakim uczuciem; silny afekt, silne upodobanie, zapał, gwałtowna żądza, pożądliwość, nałóg, chuć; zbytnia stronność, zbytnie uprzedzenie.

 Namiętny, pełen silnego uczucia ku czemu, pożądliwy (rozkoszy cielesnej), porywczy, pełen namiętności, zacięty, gwałtowny; uprzedzający ś., stronny.

 Namiot, szałas, budka z płótna do schronienia ś. od słoty a. upału, mieszkanie w obozie (fig.); rozbić n. = wybudować, urządzić go; zwinąć n. = rozebrać go, pawilon, kotara; święto n-ów, święto szałasów, kuczki u Żydów = święto na pamiątkę wędrówki przez pustynię, podczas którego Żydzi modlą ś. w umyślnie zbudowanych szałasach drewnianych.

 Namiotka, ubiór głowy wieśniaczek zamężnych, rodzaj chusty kobiecej na głowę, zawojka (fig.).

 Namiotnik, gatunek mola, którego gąsienice niszczą drzewa owocowe, jabłoniak (fig.).

 Namłot, młócenie, młócka; wydajność ziarna przy młóceniu, umłot.

 Namłotny, dający dużo ziarna przy młóceniu.

 Namoczyć co = zlać płynem, zanurzyć w płynie dla zmoczenia a. moknięcia, dla zmiękczenia, dla przesiąknięcia płynem; umaczać (n. pióro w atramencie); zmoczyć po wierzchu, zwilżyć (n. bieliznę przy prasowaniu).

 Namogilny, stojący na mogile, mogilny, grobowy.

 Namokły, ten, co namokł, przesiąknięty płynem.

 Namoknąć, forma nied. Namakać; moknąć, nasiąknąć jakim płynem; dość wymoknąć; namoczyć ś., wymoczyć ś.; silnie zmoknąć.

 Namolny, naprzykrzony, natrętny.

 Namordować, nazabijać (ludzi a. zwierzęta); n. ś., namęczyć ś. czym.

 Namotać, nawinąć pewną ilość [828]nici, przędzy; przen., naplątać, nawikłać; n. na kogo a. n. sobie na wąs = zapamiętać sobie kogo, zagiąć parol na kogo.

 Namowa, namówienie, skłanianie do czego, poduszczenie, podszept, narada.

 Namówić, forma nied. Namawiać; namową skłonić kogo do czego, podmówić, nakłonić; n. ś., mówiąc, zmęczyć ś. mówieniem, nagadać ś.; umówić ś. wzajemnie, zmówić ś.

 Namrzeć, poumierać w wielkiej ilości; naginąć n. ś. głodem = nacierpieć ś. głodu.

 Namulić, forma niednied. Namulać; pokryć co, nanieść co mułem, zamulić; obetrzeć, odcisnąć skórę (n. nogę butem); obetrzeć ś., odcisnąć ś. (o skórze).

 Namulisko, osad powstały z namułu a. żwiru przy brzegu rzeki, odsypisko.

 Namulisty, pełen namułu.

 Namulnik, roślina z rodziny trędownikowatych, kłosiennica.

 Namuł, muł, pokrywający powierzchnię czego, szlam.

 Namydlić, forma nied. Namydlać; mydłem co natrzeć, w rozpuszczonym mydle zmaczać; przen., n. komu głowę = zgromić, złajać kogo, nagadać komu.

 Namysł, namyślenie ś., rozmyślenie, rozwaga, zastanowienie ś., postanowienie, decyzja; bez n-u = nie zastanawiając ś., nierozważnie; z n-u = umyślnie, rozmyślnie.

 Namyślać ś., rozmyślać, rozważać co, zastanawiać ś. nad czym, nie móc zdecydować ś.; skłaniać ś., przychylać ś. ku czemu.

 Namyślić się, rozważyć po namyśle, przyjść do postanowienia, postanowić coś, zdecydować się, skłonić ś., przychylić ś. ku czemu.

 Nanieść — p. Nanosić.

 Nankin, chińsk., tkanina gładka i gęsta, barwy żółtawej, podobna do perkalu; n-y, spodnie a. kostjum z tej tkaniny.

 Nanosić, Nanieść, nosząc kilkakrotnie, przynieść dużo (n. wody); poznosić; rzeka naniosła piasku, mułu = zostawiła; nanieść = trochę podnieść.

 Nanośniki (-ów), binokle.

 Nanowo, przysł., znowu, powtórnie, od początku.

 Naocznie, przysł., własnemi oczami.

 Naoczny, oczywisty, widoczny, uderzający w oczy; ten, co widział coś własnemi oczami (świadek n.).

 Naodlew, Na odlew, przysł., od lewej ręki, lewą ręką; szybko, bez namysłu.

 Naodwrót, przysł., odwrotnie, na drugą stronę, z drugiej strony, wspak, naopak.

 Naokolusieńko, Naokoluteńko, wszędzie naokoło, całkiem naokoło.

 Naokoło, Naokół, na wszystkie strony, ze wszystkich stron, dokoła.

 Naoliwić, forma nied. Naoliwiać; nasmarować oliwą, napuścić oliwą.

 Naonczas, przysł., w owym czasie, naówczas, wtenczas.

 Naopak, Na opak, przysł., w odwrotnym kierunku, naodwrót, nawspak.

 Naostatek, Na ostatek, przysł., nakoniec, wreszcie, w końcu.

 Naoścież, Narozcież, przysł., otworzyć na całą szerokość (drzwi, bramę i t. d.).

 Naoślep, Na oślep, przysł., nie patrząc, z zamkniętemi oczami a. pociemku; na nic nie bacząc, w zaślepieniu, lekkomyślnie, bez rozwagi, bez zastanowienia.

 Naówczas, przysł., wówczas, wtedy — p. Naonczas.

 Napacykować, nabazgrać, [829]nagryzmolić, namalować niedbale, namazać.

 Napad, niespodziane uderzenie, najście, najazd, napadnięcie, napaść; natarcie, nagłe dotknięcie chorobą, atak, paroksyzm; jak po n-dzie Tatarów = nieład, zamęt, spustoszenie.

 Napadać, uderzać z nagła, z nienacka na kogo; spaść, nasypać ś. dużo, padaniem nagromadzić ś. (napadało śniegu); n. na nogę = utykać; naginąć, namrzeć.

 Napajać, nasycać co płynem, przejmować czym kogo, sprawiać komu ciągłą przykrość (n. żółcią).

 Napakować, dużo zapakować, dużo włożyć, naładować; n. w głowę = dać jej dużo do myślenia, do pamiętania; n. żołądek = dużo zjeść, n. ś., objeść się.

 Napalić, dużo ognia naniecić, aby było ciepło, rozgrzać mocno, rozżarzyć, rozpalić; n. w piecu = zapalić drwa, węgle, aby piec ś. rozgrzał, wiele rzeczy spalić; n. ś. rozgrzać się.

 Napalowisko, budowle starożytne na palach, wbitych w dno jeziora a. rzeki, budowle nawodne, palafity (fig.).

 Napar, naciąg, lekarstwo, sporządzone przez nalanie wody gorącej na jakiś środek roślinny.

 Naparstek, małe metalowe a. kościane narzędzie w kształcie cylinderka, z denkiem albo bez denka, nakładane na palec do naciskania igły przy szyciu; mała ilość płynu; żart., mały kieliszek.

 Naparstnica, roślina z rodziny trędownikowatych, palecznik, digitalis (fig.).

 Naparzyć, nied. Naparzać; parą a. nad parą co ogrzać, wrzątkiem co nalać, aby naciągnęło, zaparzyć (n. herbatę, n. ziółek); parą objąć ciało a. części ciała; nawarzyć, nagotować.

 Napastniczy, przym. od Napastnik.

 Napastnik, czyniący napad, napastujący kogo, prześladowca, najezdnik; ten, co napaścią, niesłuszną przyczepką kogo prześladuje.

 Napastować, czynić najazd, napad, dopuszczać ś. napaści, napadać na kogo, nagabywać kogo, nacierać na kogo, czepiać ś. kogo.

 Napaść, forma nied. Napadać; n. na kogo, na co, rzucić ś. niespodzianie na kogo, wpaść na kogo, zaatakować, uderzyć; n. na kogo, czepić ś. kogo, zrobić komu ostre wymówki; przen., powsiąść na kogo; n-ada mnie febra = dostaję ataku febry.

 Napaść (pasie, pasł), dostarczyć obfitej paszy, dać ś. nasycić paszą na pastwisku, nakarmić; n. ś., podejść do syta; przen., nasycić ś., zadowolić ś.; przen., przesycić ś., przejąć ś., ulec wpływowi czego.

 Napaść, rzucenie ś. na kogo, napad, niesłuszne napastowanie, przyczepką; pretensja bezzasadna; przymus (robić co, jak z n-ci).

 Napatoczyć się, podejść pod oczy, nawinąć ś., nastręczyć ś., podejść w porę.

 Napatrzyć się, upatrzyć, wypatrzyć, zmęczyć ś. bezustannym patrzeniem, nacieszyć ś. widokiem czego, przypatrzyć się.

 Napawać — p. Napoić; n. ś. czym, przen., rozkoszować ś. czym, unosić ś. nad czym.

 Napchać, forma nied. Napychać; napełnić, naładować, natłoczyć, natkać, nawbijać; pchnięciem nasunąć; przen., n. komu kieszenie = przysporzyć mu zysku: n. brzuch = zjeść dużo; n. ś., natłoczyć ś., zmęczyć ś. pchaniem, objeść ś., obeżreć się.

 Na pe, przysł., żart., z wszelką pewnością, niezawodnie.

 Napełnić, forma nied. [830]Napełniać; pełno czego do czego nalać, nakłaść, nasypać, naładować, zapełnić, wypełnić, czynić co pełnym; n. kieszeń = zyskać dużo pieniędzy, obdarzyć, obsypać; co komu przyczynić (n. czyje serce radością, smutkiem); wypełnić sobą, przeniknąć, zająć (mgła n-a dolinę); n. ś., stać ś. pełnym czego; przejąć ś., przeniknąć ś; nasycić ś., najeść ś.

 Napewno, z pewnością, niezawodnie, bezwątpienia.

 Napęczniały, nabrzmiały, napuchły, wzdęty.

 Napęcznieć, nabrzmieć, stać ś. pękatym, napuchnąć.

 Napędzić, forma nied. Napędzać; przypędzić wiele czego w jedno miejsce, spędzając zgromadzić, nagnać; nabawić kogo czego, wyrządzić co komu (n. komu strachu); odpędzić, przepędzić; n. kogo do czego, przynaglić, pobudzić, zmusić kogo do czego; n. komu czego = dać sposobność kupna, zysku, zrobienia dobrego interesu.

 Napiąć, forma nied. Napinać; naciągnąć, natężyć, naprężyć, wytężyć; umyślić, zamierzyć, postanowić; napinać zmysły, n. uwagę = wytężać, starać ś. pojąć; n. ś., natężyć się, wysilić się.

 Napić się, ugasić pragnienie, napić ś. do syta; podpić sobie, upić ś. nieco; wsiąknąć w siebie, nasiąknąć czym, naciągnąć.

 Napiec, wiele rzeczy upiec, nagrzać zbytecznie; n. ś., zmęczyć pieczeniem; nacierpić ś. na upale a. przy ogniu.

 Napierać, forma dok. Naprzeć; naciskać, pchać, domagać ś.; żądać czego natarczywie, przynaglać, przeć.

 Napierśnik, część zbroi, osłaniająca piersi (fig.); część ubioru, zwykle ozdobna, okrywająca piersi u kobiet, u koni; kołnierzyk, bawet (n. mniszek, n. księży = pektoralik).

 Napierśny, noszony na piersiach, wiszący na piersiach (krzyż n.).

 Napięcie, naciągnienie, natężenie; w bud., szerokość łuku sklepieniowego, szerokość światła między jarzmami w moście drewnianym; w fiz., stan naprężenia, rozciągnięcia ciał, cieczy, gazów, wywierającego nacisk; n. elektryczne = siła elektrowzbudzająca.

 Napięstek — p. Nadgarstek.

 Napiętek, tylna część obuwia, na której stoi pięta; pięta w pończosze a. skarpetce.

 Napiętrzać, Napiętrzyć, dobudować piętra, wznieść co ponad inne; spiętrzyć, nastroszyć.

 Napięty, wyprężony, naciągnięty (łuk); wytężony, uplanowany, umyślony, upatrzony (interes n.); w fiz., energja n-a = energja potencjalna.

 Napijać ś. — p. Napić ś.

 Napiły, Napity, ten, który ś. napił, podpiły, podchmielony.

 Napinać — p. Napiąć.

 Napis, to, co jest napisane na wierzchu, tytuł, tytulik na książce a. w książce; n. na nagrobku, n. na szyldzie; nadpis, etykieta; adres na kopercie.

 Napisać, wyrazić co za pomocą pisma, uskutecznić pisanie; porozumieć ś. z kim piśmiennie, listownie; utwór myśli swej ułożyć na piśmie, wypracować piśmiennie; zapisać pewną ilość; tak już n-no a jak n-no = jak było przeznaczone, zawyrokowane; n. ś., dużo napisać, zmęczyć ś. pisaniem.

 Napitek, napój, picie, trunek.

 Napiwek, datek pieniężny za okazaną usługę.

 Naplecznik, pas, przewieszony przez ramię do noszenia a. ciągnięcia jakiegoś przedmiotu, szleja, szelki; część zbroi, osłaniająca plecy; humerał.

[831] Napleść, wiele czego spleść, upleść; nagadać wiele niedorzeczności, nabzdurzyć, napaplać; n. na kogo przed kim, narobić wiele plotek, obgadać; n. ś., dużo spleść; dużo ś. nagadać.

 Napłodzić, wiele spłodzić, wiele wytworzyć; n. ś., namnożyć ś., wytworzyć ś. w wielkiej ilości.

 Napływ, obfite przybywanie cieczy, myśli; coraz większy przypływ, przybór; nagromadzenie ś., nacisk, nawał, natłok; w min., utwór mineralny, naniesiony przez wodę.

 Napływać, forma dok. Napłynąć); wciąż przybywać, przypływać, nagromadzać ś., zbierać ś., nadpływać; przen., zgromadzać ś., nadciągać w wielkiej ilości.

 Napływowy, utworzony przez napływ; ludność n-a = przybysze, osadnicy; w gieol., utwór n. a. aluwjalny = formacja osadowa (góry n-e).

 Napoczynać, forma dok. Napocząć; z brzegu co ugryzać, ukrajać, ułamać, nadpijać (n. chleb, bułkę, butelkę); naruszyć, nadłamać, zaczynać, rozpoczynać, jaką robotę.

 Napoić, forma nied. Napajać, Napawać; dać komu pić aż do ugaszenia pragnienia, do sytości; przen., napełnić kogo czym, nakarmić; sprawić komu przykrość: n. kogo octem i żółcią = zasmucić bardzo; nasycić, dać nasiąknąć czym, napuścić; n. ś., przen., przejąć ś., przejść czym, nasiąknąć czym.

 Napoleon, Napoleondor, fr., złota moneta francuska wartości 20 a. 40 franków, z wizerunkiem Napoleona.

 Napoleonek, rodzaj ciastka z ciasta francuskiego, przekładanego kremem, konfiturą.

 Napoleonida, członek rodziny Bonapartych.

 Napoleonista, gr., stronnik, zwolennik Napoleona i jego rządów; ten, co służył w wojsku pod Napoleonem I, napoleończyk.

 Napoleonka, bródka modna w wojsku za Napoleona III (fig.); rodzaj krzesła wyściełanego z nizkim tylnym oparciem (fig.).

 Napoły, w połowie, w części — p. Napół.

 Napomykać, forma dok. Napomknąć; nasuwać na wspomnienie, wspominać, w rozmowie dotykać półsłówkiem, natrącać, wzmiankować, dawać do zrozumienia, potrącać o co.

 Napominać, for. dok. Napomnieć; ostrzegać, upominać, robić wymówkę, strofować, karcić, napomykać, przypominać.

 Napomnienie, zrobienie komu uwagi, wymówka, przestroga, połajanie.

 Napompować, za pomocą pompy naciągnąć dużo wody; przen., namówić, podburzyć kogo; n. ś., dać ś. namówić, nasłuchać ś. czego, ulec wpływowi czego, przejąć ś. czym.

 Napoprzek, Na poprzek, przysł. i przyim., wszerz, od strony lewej ku prawej, a. od prawej ku lewej, prostopadle do długości.

 Na pośmiewisko, dla wzbudzenia śmiechu, drwin z siebie; narazić ś. n. = na wyszydzenie.

 Na potem, na później, na inną porę, na inny czas, potym.

 Napotkać, spotkać kogo, co, znaleźć kogo, co na swej drodze, natrafić na kogo, na co; przen., zdarzyć ś. (napotkało go nieszczęście); n. ś., spotkać ś.

 Napotny, wywołujący, powodujący poty.

 Napotykać, spotykać, natrafiać; n. ś., często zawadzać o coś nogą.

[832] Napowietrzny, zjawiający ś. w powietrzu, unoszący ś. na powietrzu; statek n. = balon, samolot.

 Napowrót, w tę stronę, skąd ś. przyszło, z powrotem, nazad; na nowo, powtórnie.

 Napozór, z wierzchu, zewnętrznie, jak ś. wydaje, jakby ś. zdawało, na oko, niby.

 Napój, to, co ś. pije, płyn do picia; n. wyskokowy = wódka, likier, wino, arak; n-e chłodzące = lemonjada, oranżada i t. p.; lekarstwo płynne, w ilości większej przepisane i przez chorego zażywane; n. miłosny = środek, wzbudzający (wedle wierzeń przesądnych ludu) miłość w osobie, która go zażyje.

 Napół, Napoły, przez pół, przez połowę, w połowie.

 Napór, nacisk, napieranie, przymuszanie, parcie, domaganie ś.

 Napracować się, zmęczyć się pracą.

 Napraszać się, prosić ś., nalegać, narzucać ś., być natrętnym, żądać.

 Naprawa, poprawienie tego, co zepsute, doprowadzenie do stanu lepszego, reparacja; poprawa, zmiana na lepsze (n. obyczajów).

 Naprawdę, przysł., prawdziwie, istotnie, rzeczywiście.

 Naprawiać, forma dok. Naprawić; rzecz popsutą doprowadzać do stanu całości, do możności użytkowania jej, polepszać, reparować, zmieniać co na lepsze.

 Naprawić, komu co, naopowiadać, nagadać; poprawić, zmienić na lepsze, ulepszyć (n. sobie opinję); nagrodzić, powetować; zły stosunek z kim zrobić lepszym — p. nied. Naprawiać.

 Naprawka, niewielka poprawka.

 Naprędce, pośpiesznie, na poczekaniu, nie zwlekając.

 Naprężać, forma dok. Naprężyć; napinać, naciągać, natężać; przen., skupić, ześrodkować (n. myśl, uwagę); n. ś., wyprężać ś., natężać ś.; dochodząc prawie do zerwania; stosunek naprężony = oziębły, blizki zerwania.

 Naprężenie, stan rzeczy naprężony, napięcie; silne wyciągnięcie, natężenie; wysilenie; n. nerwów = rozdrażnienie nerwowe, wysiłek; podniecenie; n. stosunków = ochłodzenie, oziębienie; być w n-u ciągłym = być ciągle niespokojnym, być ciągle w oczekiwaniu.

 Naprosić, wiele osób poprosić, pospraszać, zaprosić; n. ś., prosić ciągle, natarczywie, domagać ś.

 Naprowadzać, forma dok. Naprowadzić; prowadzić kogo, wskazując mu co a. dla ukazania mu czego w celu zdobycia czego, osiągnięcia czego (n. nieprzyjaciół na kraj); powlec, pociągnąć; n. rysunek kolorami = kolorować; n. papier tłustością = napuścić go tłustością; przen., skłonić, przywieść do czego (n. grzesznika na drogę pokuty); n. na domysł, na myśl jaką = napomknąć, wskazać komu, skądby ś. mógł domyślić czego a. myśl jaką powziąć; n. rozmowę na co = nakierować ją.

 Naprószać, forma dok. Naprószyć; prósząc, nasypać czego w co, na co a. do czego.

 Napróżno, przysł., daremnie, nadaremnie, na darmo.

 Napróżny, daremny, nadaremny, bezskuteczny.

 Naprzeciw, Naprzeciwko, przyim., z 2 p. oznacza położenie osoby a. rzeczy, zwróconej przednią stroną do drugiej, przeciw, przeciwko, wprost kogo, czego; z 2 a. 3 p. oznacza kierunek ruchu ku jakiemuś celowi a. przedmiotowi (iść n. słońcu, wyjechać n. gościa); przysł., po przeciwnej stronie, od przeciwnej strony.

 Naprzeciwległy, leżący naprzeciwko; położony wprost drugiego, przeciwległy; liście n-e; gałęzie [833]n-e = wyrastające parami, jedna naprzeciw drugich.

 Naprzemian, Naprzemiany, robiąc to jedno, to drugie, robiąc kolejno; zmieniając, zmieniając ś.

 Naprzemianległy, leżący na przemian, t. j. ułożony z obu stron, a nie naprzeciwko, liście n-e = rozłożone naprzemian z dwuch stron gałązki, mijane; w mat., kąty n-e = leżące po obu stronach prostej, przecinającej dwie proste równoległe.

 Naprzód, przysł., wpierw, najpierw, najpierwej, przedewszystkim; wprost przed siebie; n.! marsz! = komenda wojskowa; przedwcześnie, za wczasu (n. ś. cieszyć).

 Naprzykład, przysł., dla przykładu, jak, jak oto: (wymieniając pewne przedmioty a. osoby z pomiędzy wielu innych).

 Naprzykrzać się, być natrętnym, sprawiać przykrość swoim natręctwem, domagać ś., dokuczać.

 Naprzykrzony, natrętny, natarczywy, nieznośny.

 Naprzykrzyć się, stać ś. komu przykrym, dokuczyć, znudzić ś., obrzydnąć (n-ła mi ś. ciągła podróż; nieos., n-ło mi ś. czekać tak długo = sprzykrzyło).

 Napsuć, wiele zepsuć, dużo przez psucie uczynić nieużytecznym; nadwerężyć; wielu ludzi zgorszyć, zepsuć czyje obyczaje; gwar., nazabijać, namordować; n. komu krwi = rozgniewać go, rozdrażnić; zasmucić; n. sobie głowy = zająć myśli jaką rzeczą kłopotliwą a. niepotrzebną; n. ś. = porujnować wiele rzeczy, uszkodzić wielką ilość.

 Napuchły, nabrzmiały, napuchnięty, nabrzęknięty.

 Napuczyć, wzdąć; n. ś., nadąć ś., napuszyć ś., przybrać minę odętą.

 Napuszczać, wpuszczać wiele osób; nasycać co czym (n. farbą, tłustością i t. p.); nalewać czym, napajać.

 Napuszony, nadęty, nieprzystępny, pyszny, zarozumiały; n. = przesadny, wymuszony, górnolotny, nienaturalny (styl n.).

 Napuszyć, forma nied. Napuszać; nadąć, napełnić jakim gazem; przen., zrobić pysznym, wbić w dumę; n. ś., nadąć ś., najeżyć ś., przybrać minę pyszną, zarozumiałą.

 Napuszysty, nadęty, wymuszony, przesadny, nienaturalny.

 Napuścić, forma nied. Napuszczać; napoić co czym; pozwolić komu a. czemu wejść, przeniknąć dokąd (n. świeżego powietrza do pokoju); pociągnąć, powlec, posmarować (n. co woskiem, tłuszczem.

 Napytać, pytając dowiedzieć ś.; ściągnąć, sprowadzić na siebie (n. sobie kłopotów, n-ał biedę); n. ś., spytać wielu; zmęczyć ś. wypytywaniem.

 Napyżyć się, odąć ś., przybrać minę obrażoną, nadąć ś., napuszyć ś., nasrożyć ś.

 Narada, wspólne naradzanie ś. kilku osób, obrada.

 Naradka, roślina z rodziny pierwiosnkowych (fig.)

 Naradzać się, odbywać naradę, po rozumiewaćporozumiewać ś., roztrząsać co wspólnie.

 Naradzić, udziel ćudzielić wielu rad, uradzić, postanowić; n. ś., wspólnie co roztrząsnąć, wspólnie obmyślić, porozumieć ś., postanowić.

 Narajać, f. dok. Naraić; nastręczać, polecać kogo a. co, poddawać.

 Naramiennik, Naramiennica, ozdoba metalowa, noszona na [834]ramieniu, bransoleta, manela; część ubioru, przypadająca na ramiona; część zbroi, osłaniająca ramiona (fig.).

 Narastać, przez rośnięcie przybywać, powiększać ś.

 Naraszczać, forma dok. Narościć; przyczynić ś., aby coś rosło, pobudzić; narobić pretensji — p. Rościć.

 Naraz, przysł., odrazu, nagle, raptem, niespodzianie, wtym; ni stąd, ni zowąd.

 Narazić, forma nied. Narażać; uderzając na wielu, pobić ich, porazić; naruszyć, nadwątlić, nadwerężyć (naraził ręki, nogi); n. na co = wystawić na wielką przykrość, na niebezpieczeństwo (n. życie); n. kogo sobie = obrazić go, rozgniewać, zrobić go względem siebie niechętnym; n. ś. = wystawić ś. na coś nieprzyjemnego; n. ś. na obmowę, na wstyd; n. ś. komu = obrazić, rozgniewać kogo.

 Narażać — p. Narazić.

 Narciarstwo, sztuka i sport ślizgania ś. po śniegu na nartach.

 Narciarz, łyżwiarz, biegający na nartach (forma ż. Narciarka).

 Narcyz, gr., roślina z rodziny amarylkowatych (fig.).

 Nard, Spikanard, łć., pachnidła, olejki aromatyczne, wyrabiane przez starożytnych.

 Nareszcie, przysł., wkońcu, nakoniec; zresztą, ostatecznie.

 Naręcze, ta ilość czego, którą można unieść w ręku (n. drew).

 Naręczny koń = idący z prawej strony dyszla a. jeźdźca.

 Nargile, pers., przyrząd do palenia tytuniu, w którym dym przechodzi przez flaszkę z wodą, używany w Turcji (fig.).

 Narkotyczny, gr., mający własności odurzające, usypiające (środek n.).

 Narkotyk, gr., środek odurzający, usypiający.

 Narkotyzować, łć., odurzać narkotykiem; rozdrażniać nerwy narkotykiem; wprowadzać w stan snu za pomocą narkotyku.

 Narkoza, gr., odurzenie, znieczulenie chorobliwe, lub spowodowane działaniem narkotyków.

 Narobić, wiele czego zrobić; być przyczyną czego, spowodować; n. hałasu, n. biedy, n. długów = być dużo winnym; n. czego komu = narazić kogo na co, ściągnąć co na kogo (n. nieprzyjemności, kłopotu); n. ś., zmęczyć ś. robotą, napracować ś.

 Narocznik, (w dawnej Polsce) osadnik zależny od grodu i miejsca osiadłości.

 Narodowiec, ziomek, rodak; zwolennik kierunku narodowego w polityce, nacjonalista, nacjonał.

 Narodowo-liberalny, mający dążności narodowe i postępowe zarazem, liberalny.

 Narodowościowy, odnoszący ś. do narodowości.

 Narodowość, cechy właściwe jakiemu narodowi, różniące go od innych narodów; ogół ludzi, należących do jednego narodu, odrębność narodowa.

 Narodowy, do pewnego narodu należący (wojsko n-e, straż n-a), pewnemu narodowi właściwy (język n., poezja n-a); cechujący jaki naród; przez naród urządzany (uroczystości n-e); zgromadzenie n-e = złożone z przedstawicieli, wybranych przez naród, parlament.

 Narodzenie, wydanie na świat potomstwa; przyjście na świat (rok 1913 od narodzenia Chrystusa = od przyjścia na świat Chr. Pana); Boże N. = święto, obchodzone dnia 25 grudnia na cześć przyjścia na świat Chrystusa Pana; N. Najśw. Marji Panny = takież święto obchodzone dnia 8 września i t. d.

[835] Narodzić, na świat wydać; n. ś., przyjść na świat; jakby ś. znowu narodził = odmłodniał, ożył; urodzić wielką ilość.

 Narodziny, przyjście na świat pojawienie ś. na świat.

 Narok, (w dawnej Polsce) pewien obowiązek dla grodu, od którego osadnik zależał; n-iem, niby, pozornie; z n-u, przypadkowo.

 Narosnąć, Narość, rosnąć, powiększyć ś., stawać ś. widocznym; zagęścić ś., obrosnąć czym, — wyrosnąć na powierzchni czegoś; namnożyć ś. — p. Narastać.

 Narost, to, co wyrosło na czym, to, co przybyło.

 Narościć, forma nied. Naraszczać; natworzyć rostków w zbożu, w nasionach; sprawić, aby zboże a. nasiona puściły kiełki; powziąć wiele uroszczeń, pretensji.

 Narość — p. Narosnąć.

 Narośl, to, co ś. wytworzyło na czym niepotrzebnego, chorobliwego, co narosło; warstwa narośnięta, nowotwór chorobny na ciele, guz.

 Narowić, uczyć narowów obchodzeniem ś. niewłaściwym, wywoływać złe zwyczaje, psuć, bałamucić; n. ś., nabierać narowów.

 Narowisty, Narowny, pełen narowów, złych przymiotów, znarowiony; uparty, kapryśny.

 Narozcież, Naoścież, Naścieżaj, na całą szerokość otworu bramy, drzwi, wrót (otworzyć n.).

 Naroże, część budynku narożna, kąt stykania ś. dwóch ścian.

 Narożec — p. Narożnik.

 Narożnica, w budow., krokiew skrajna pod wydatną krawędzią dwóch zbiegających ś. połaci (fig.); motyl z podrzędu zmierzchnikowców, z rodziny garbatek (fig.).

 Narożnik, miejsce zetknięcia ś. dwuch dróg, ulic, domów; będący na rogu; brzeg dwuch powierzchni prostolinijnych, stykających ś. z sobą (n. chustki), część narożna placu; kopiec narożny, słup ścienny narożny; kafel w piecu narożny; wystająca część wału w fortecy a. w szańcu.

 Narożny, znajdujący ś. na a. w rogu czego: ulicy, placu, budynku (dom n., pokój n.), krokiew n-a — p. Narożnica.

 Naród, zbiór ludzi, osiadłych na pewnej oddawna do nich należącej przestrzeni, związanych z. sobą wspólną przeszłością, wspólnością pochodzenia, mówiących jednym językiem, mających jednakowe obyczaje i t. p.; prawo n-dów = zbiór ustaw, przyjętych przez wszystkie narody cywilizowane, a ściągających ś. głównie do stosunków między narodami; stan urodzenia, pochodzenia (ludzie n-du szlacheckiego); ród, familja, plemię; rodzaj, gatunek; lud, ludzie.

 Narów, złe przyzwyczajenie, zły nałóg, zły obyczaj, wada nabyta, kaprys, upór.

 Narówni, przysł., w równej mierze, jednakowo.

 Narracja, łć., opowiadanie.

 Narrator, łć., opowiadający.

 Nart, Narta, długa łyżwa drewniana do ślizgania ś. po śniegu (fig.); n-ty = długie sanie syberyjskie.

 Nartnik, łyżwiarz na nartach; w zool., owad półpokrywy wodny (fig.).

 Naruszalny, mogący być naruszonym.

 Naruszać — p. Naruszyć.

 Naruszyć, dotknąć, napocząć, nadwerężyć, uszkodzić, nadpsuć, zerwać, zniszczyć, targnąć ś. na [836]co (n. czyjeś prawa); poruszyć ze swego miejsce, wytrącić z równowagi, pogwałcić, przestąpić, nie dotrzymać (n. pokój, n. przysięgę); n. ś., być naruszonym.

 Narwać, rwąc wiele nazbierać, nagromadzić, nazrywać (n. kwiatków); o wrzodzie: nabrzęknąć, nabrać, przejść w ropienie; n. ś. na co = niespodzianie, narazić się na co (n. ś. na wydatek, kłopot).

 Narwal, szw., wieloryb uzębiony z jednym długim zębem wystającym mu z pyska (fig.) — p. Jednorożec.

 Narwaniec, człowiek niezrównoważony, narwany, postrzelony, bzik, trochę warjat, zmienny.

 Narwany, na którego nie można liczyć, niepewny, coraz inny, bzikowaty, warjatowaty.

 Nary, ros., pomost do spania, legowisko (fig.).

 Narybek — p. Zarybek.

 Narybiać, forma dok. Narybić; napuszczać w staw, sadzawkę narybku; n. ś. (o rybach) rozmnażać ś.

 Narywać, nabrzmiewać, puchnąć, powiększać (o wrzodzie); obierać się (palec n-a).

 Narząd, w anat., składowa część organizmu, spełniająca pewną funkcję, organ — p. Narzędzie, p. Przyrząd.

 Narządzać, forma dok. Narządzić; przygotować, przyszykować (n. wóz do drogi); doprowadzać do należytego stanu, naprawiać, opatrywać (n. suknię, buty) przyrządzać, ustawić należycie.

 Narzecze, sposób mówienia pisania, właściwy jakiej części narodu, plemieniu, miejscowości, djalekt, gwara.

 Narzeczeństwo, czas od zaręczyn do ślubu.

 Narzeczona (-ej), kobieta zaręczona.

 Narzeczony (-ego), mężczyzna zaręczony.

 Narzekać, żalić ś., utyskiwać, użalać ś., skarżyć ś.

 Narzekanie, wyrażanie swego bólu, niedoli w sposób żałosny, żalenie ś., utyskiwanie, żale, skarga.

 Narzędnik, w gram., szósty przypadek w deklinacji imion.

 Narzędzie, przyrząd, którym ś. co robi, wykonywa (n-e rzemieślnicze); instrument = n. muzyczne; n. do dośw adczeńdoświadczeń naukowych (n-ia matematyczne, fizyczne); n. rolnicze = do uprawy roli i do przygotowania płodów roli na sprzedaż; n. ogrodn cze;ogrodnicze; n. chirurgiczne = do różnych operacji na ciele; n-a ogniowe = przybory straży ogniowej; przen., sposób, środek wykonania czegoś; być czyimś mimowolnym działaczem w jego zamysłach (użyć kogo za n. do czego; służyć komu za n. do czego).

 Narzępik, owad dwuskrzydły, kleszcz (fig.).

 Narzęst, roślina z rodziny storczykowatych (fig.).

 Narzucać, rzucić wiele czego na jedno miejsce, naciskać, nakryć czym; n. ubranie = wdziać na wierzch; n. ś. naciskać ś. z gniewu, nazłościć ś; napraszać ś. gwałtem, być natrętnym.

 Narzucić, rzucić co na wierzch czego, rzuciwszy nakryć co czym (n. płaszcz na ramiona); rzucając, pokryć co (np. ścianę tynkiem); przen., gwałtem coś komu ofiarować, zmusić kogo do przyjęcia czego (n. komuś swą opiekę, swe towarzystwo); n. ś. komu z czym = ofiarować mu gwałtem swe [837]usługi; nastręczać ś., być natrętnym.

 Narzutka, okrywka kobieca; wapno narzucone na ścianę, nie zatarte na gładko.

 Narzutowy głaz, naniesiony przez lody zdaleka.

 Narzynany, nacinany, karbowany, narznięty.

 Nasada, Nasad, podstawa, fundament, obsada; dolna część pługa; w budów., miejsce, od którego poczyna ś. wznosić sklepienie, brzeg sklepienia; to, w co a. na co ś. coś osadza, zawiesza; rękojeść, trzonek, osada, oprawa (np. n. strzelby).

 Nasadka, pułapka, samotrzask, sidło; samica ptaka, siedząca na jajach, nasiadka.

 Nasadowy, Nasadny, dotyczący nasady.

 Nasadzić, forma nied. Nasadzać; wiele zasadzić (np. roślin); obsadzić co czym, wysadzić (n. pole kartoflami); osadzić, na rękojeść wprawić (n. siekierę, n. miotłę na kij, n. obręcz na beczkę); włożyć, umieścić na wierzchu, wsadzić (n. czapkę na głowę); n. kurę na jajach = aby je wysiedziała; wyłożyć, ozdobić, opatrzyć (n. tabakierę brylantami); namówić kogo na kogo, nasłać z napaścią; n. ś., dążyć do czego gwałtownie, podstępnie; zasiąść na czatach, zrobić zasadzkę.

 Nasalać, posypać solą, nasycać solą.

 Nasamprzód — p. Najpierw; przedewszystkiem, głównie.

 Na schwał, na pokaz, pozornie.

 Nasenny, sprawiający sen, usypiający (środki n-e).

 Nasępiać, forma dok. Nasępić; nachmurzać, marszczyć (czoło); n. ś., przybrać wyraz twarzy gniewny; nachmurzać ś., zmarszczyć ś.

 Nasiadka, kura, chcąca siedzieć na jajach, chcąca wysiadywać pisklęta; stołek z podłużną miednicą do obmywania części płciowych (f.).

 Nasiadówka, kąpiel, w której tylko pośladki i przyległe im części ciała zanurzają ś.; kąpiel nasiadowa (f.).

 Nasiąkać, forma dok. Nasiąknąć; przechodzić jakim płynem, naciągać w siebie; przesiąkać, wsiąkać; przejmować złe zwyczaje, nałogi.

 Nasiąkliwy, mający własność nasiąkania jakimś płynem, przesiąkania, wciągania go w siebie.

 Nasiąść, siąść na czym przycisnąwszy, n. na kogo = nacisnąć, zmusić do czego, przynaglić.

 Nasiec, Nasiekać, posiekać dużo, posiekać na kawałki, narąbać, naścinać, nakosić, naciąć, narznąć, nakarbować, nazabijać.

 Nasienie (-ona), najważniejsza część owocu, z której przez kiełkowanie powstaje nowa roślina, ziarno; płyn męski zapładniający; przyczyna, powód; pokolenie, potomstwo, ród; nie zostawić ani na n-e = wszystkich pozabijać.

 Nasieniotok, chorobliwy nadmierny odpływ nasienia męskiego.

 Nasieniowiec, owad tęgopokrywy z rzędu słoników (fig.).

 Nasiennik, ogród, w którym pielęgnują ś. rośliny w celu otrzymania z nich nasion; owoc (np. ogórek), zostawiony na dojrzewanie dla otrzymania nasienia; rozsadnik, część zewnętrzna owocu rośliny, służąca do ochraniania nasion, w nim zawartych.

 Nasienny, Nasieniowy, dotyczący nasienia a. nasion, mający nasienie; rośliny n-e — p. Jawnokwiatowe.

 Nasiębierny, obracany za pomocą spadającej z góry wody (koło wodne n-e).

[838]

 Nasięźrzał, roślina z gromady paprotników, języcznik (fig.).

 Nasiodelnik, część uprzęży konia, umieszczana na jego grzbiecie (fig.).

 Nasionko, zdr. od Nasienie.

 Naskakiwać — p. Nadskakiwać.

 Naskarżyć, dużo kogo naobwiniać; nażalić ś. na kogo; wielu zaskarżyć do jakiej włady.

 Naskoczyć, szybko przybiec, aby co załatwić, aby co przynieść; napaść, porwać ś. na kogo, natrzeć; wejść napowrót w swoje miejsce.

 Naskórek, cienka warstwa komórek rogowych, pokrywających skórę całego ciała; warstwa komórek; stanowiąca zewnętrzne pokrycie roślin (fig.).

 Naskórniak, pasorzyt naskórny.

 Naskórny, znajdujący ś. na skórze, na nią działający (wcierania n-e).

 Naskrobać, dużo uskrobać.

 Naskroś, Nawskroś, wskroś, przez jakieś ciało, przez jaki przedmiot, aż na drugą stronę, na wylot.

 Nasłać — p. Nasyłać.

 Nasłać, forma nied. Naściełać, n. czego = nakłaść czego, nałożyć.

 Nasłanie, napad, najście, najazd; kara Boża, plaga, nieszczęście (a to istne istne n.! = nieszczęście).

 Nasłoneczny, będący na powierzchni słońca; wystawiony na działanie słońca, słoneczny.

 Nasłonieć, przejść, przesiąknąć solą.

 Nasłuchać ś., wiele usłyszeć, np. gderania, plotek, upominań; wielu wysłuchać.

 Nasłuchiwać, słuch natężać, by co usłyszeć, aby ś. o czym dowiedzieć, podsłuchiwać, nadsłuchiwać.

 Nasmarować, nałożyć z wierzchu jaką warstwę tłustą, mazistą.

 Nasolić, forma nied. Nasalać; solą zaprawić; osolić czego wiele; n. komu = dokuczyć mu, dać mu ś. we znaki.

 Naspa, okop ziemny, wał, nasyp.

 Nasrożać, forma dok. Nasrożyć; nachmurzać, grozić, nastawiać rogi; robić groźnym; n. ś., robić groźną minę; naczupurzać ś., namarszczać ś.

 Nastać, forma nied. Nastawać; objąć jakie stanowisko, nastąpić po kim (n-ał na służbę od N. Roku); nadejść, zbliżyć ś., zjawić ś., powstać (n-ało już lato); n. ś., zmęczyć ś. staniem.

 Nastalić, nahartować żelazo na stal, stalą żelazo nałożyć, ze stali ostrze dorobić.

 Nastarczyć, nadążyć z dostarczeniem czego; n. komu, czemu, wystarczyć, podołać, wytrzymać.

 Nastawać, forma nied. od Nastać; godzić, dybać na co; n. na czyje gardło, na czyją zgubę = zagrażać czyjemu życiu; upierać ś. przy czym, nalegać, żądać czego natarczywie.

 Nastawiacz, ten, co nastawia (np. zwrotnicę na kolei żelaznej); przyrząd w maszynie do puszczania jej w ruch, do zatrzymywania.

 Nastawiać, poustawiać wiele rzeczy, przedmiotów, ponastawiać, nabudować, nawznosić, nawystawiać; n. ś. — p. Nastawić.

 Nastawić, forma nied. Nastawiać; podać (n. ucha, n. policzek); naregulować (n. zegar); nakierować (n. zwrotnicę na kolei żelaznej); naszykować; zastawić (n. żelaza na lisy); nalawszy, postawić, aby naciągnęło a. ugotowało ś. (n. nalewkę, n. samowar); n. wodę na kąpiel = postawić na ogniu; lek., wstawić kość zwichniętą we [839]właściwy staw; zestawić; n. ś., nadstawić ś., naszykować ś.; nastręczyć ś., narzucić ś. komu; uformować ś., ułożyć ś.

 Nastąpić, stąpnąć na co, nadeptać; iść jedno po drugim (n-ił po nim, n-ła chwila); co potem n-iło = co ś. stało; przyjść do skutku (n-ła wojna, n-ił pokój); natrzeć, nalec na kogo, na co — p. Nastać; n. ś., usunąć ś. nieco; n-ąp ś.! wołanie na konia = ustąp! — p. nied. Następować.

 Następca, ten, co po kim następuje; n. tronu; spadkobierca; żart., syn pierworodny.

 Następczy, po czymś objawiający ś., następujący po czymś; wtórny, pochodny, wynikający z czegoś poprzedzającego; w medyc., objaw n. = objaw chorobliwy a. nowa choroba, zjawiająca ś., jako następstwo dawnej choroby.

 Następczyni, forma ż. od Następca; n. tronu = dziedziczka korony; żona następcy tronu.

 Następnie, potym, później, w dalszym ciągu.

 Następnik, w gram. część okresu główniejsza, zależna od poprzednika; w mat., jeden z dwuch członków stosunku a. proporcji.

 Następny, idący po kim z kolei; niżej wymieniony, jak następuje.

 Następować, forma nied. od Nastąpić; iść z kolei po kim (Kazimierz W. następuje po Łokietku); nadchodzić, zbliżać ś. (n-uje chwila, czas); jak n-uje: oto, jak niżej; n. na kogo = nalegać, nacierać, naciskać.

 Następstwo, kolejność jednego po drugim, porządek kolejnego objawiania ś. zjawisk w pewnym czasie; to, co wynika, wypływa z czegość;czegoś; wynik, skutek.

 Następujący, Następny, który po kim a. po czym następuje; dalszy z kolei; niżej podany, przytoczony.

 Nastoperczyć — p. Nastroszyć.

 Nastopne zwierzęta = zwierzęta ssące, stąpające na całej podeszwie (np. niedźwiedź).

 Nastój — p. Napar, Naciąg.

 Nastrajać, regulować, doprowadzać instrument muzyczny do pewnego tonu, do harmonijności; usposabiać, przygotowywać, namawiać; n. ś., przybierać wyraz twarzy, postawę wobec jakich okoliczności, usposabiać ś.

 Nastraszyć, przerazić, nabawić strachu kogo; n. ś., nabawić ś. strachu, przelęknąć ś.

 Nastręczać, dok. Nastręczyć; nasuwać, poddawać (myśl); polecać, stręczyć, rekomendować (n. komu sługę); ułatwiać dostanie czego; n. ś., nasunąć ś., nadarzyć ś., nawijać ś., trafiać ś.; narzucać ś., napraszać ś.

 Nastroić, forma nied. Nastrajać; doprowadzić instrument muzyczny do harmonji; n. głos, gardło = doprowadzić je do pewnego tonu; n. kogo = usposobić w pewien sposób, namówić, podjudzić; n. minę = przybrać pewną minę a. postawę odpowiednią do okoliczności.

 Nastrojowy, wywołujący pewien nastrój duchowy (poezja, muzyka n-a).

 Nastrosz, roślina z rodziny nastroszowatych; szczytnica, rzęst; rodzaj motyla z gromady zmierzchnic (fig.).

 Nastroszać, dok. Nastroszyć; podnosić do góry (włosy, pierze); najeżyć, naczupurzyć; nakłaść luźnie, ażeby wydawało ś. dużo, górzysto (n. mąkę, zboże); n. ś., naczupurzyć ś., nadąć ś., napuszyć ś., naindyczyć ś.

 Nastrój, usposobienie duchowe, humor, stan uczuć i myśli człowieka; zgodność, harmonja; [840]pewien ogólny ton w dziele sztuki a. literatury, wywołujący pewne wrażenie; n. w obrazie, w dramacie, w muzyce, w liryce i t. p.

 Nastrzępiać, forma dok. Nastrzępić; wystrzępić dużo czego; uczynić coś sterczącym, nastroszyć, najeżyć (n. sobie wąsy), napuszyć.

 Nastrzykiwać, forma dok. Nastrzykać; nakrapiać, puścić płyn jaki na co raptownie niedużym strumieniem, naszprycować.

 Nasturcja, roślina z rodziny nasturcjowatych (fig.).

 Nasunąć, nieco posunąć, przysunąć; nacisnąć (n-ął czapkę na uszy), przybliżyć; podsunąć, nastręczyć, poddać (n. pewną myśl komu); n. ś., przysunąć ś.; usunąć ś. nieco, nastręczyć ś., zjawić ś.; n-ęła mi ś. pewna myśl = przyszła do głowy.

 Nasuwać, posuwać, przybliżać, przysuwać; naciągać (kapelusz na oczy); poddawać (myśl jaką); n. ś., nastręczać ś.; podchodzić; spotykać.

 Nasycać, napajać, nakarmiać; przenikać; wpuszczać jeszcze jaką substancję w jaki roztwór; n. ś., jeść do sytości, zadowalać ś., przenikać czym.

 Nasycić, nakarmić do syta, napoić (n. pragnienie, głód = zaspokoić); przen., zadowolić, zaspokoić (n. zemstą, chciwość); w chem. i w fiz., napuścić jakiego ciała w drugie tyle, ile można, aby nim przeszło, przeniknęło; n. ś., najeść ś., napić ś. do syta, być zaspokojonym, mieć dosyć.

 Nasyłać, forma dok. Nasłać; n. kogo a. co na kogo; wysyłać, wyprawiać kogo na co, dla namówienia go na co, dla zrobienia mu kłopotu, przykrości; kat go tu nasłał! = po co tu przyszedł!; przysyłać.

 Nasyp, ziemia nasypana w znacznej ilości, wał, wzgórek; n. kolejowy = wał, umyślnie zrobiony, po którym idzie tor; ziemia a. piasek, nasypane na ślepy pułap dla ciepła, polepa, naspa.

 Nasypać, forma nied. Nasypywać; nałożyć co sypkiego na wierzch czego, posypać po wierzchu, naprószyć; sypiąc, nagromadzić, napełnić, usypać; n. ś., sypiąc ś., nalecieć, naprószyć ś.; zmęczyć ś. sypaniem.

 Nasypisko, nasyp bardzo dawny, starożytny kurhan, mogiła; góra, niegdyś nasypana, kopiec.

 Nasypka, poszewka, w którą nasypano pierze; to, co po nasypaniu jeszcze dodano — p. Nadsypka.

 Nasypowy, pochodzący z nasypu (grunt n.); mur n. = mur, w którym odstęp między cieńszemi ścianami wypełnia ś. gruzem z cegły i kamieni.

 Nasz, zaimek dzierżawczy od My; należący do nas; będący naszą własnością, nie obcy, swojski, krajowy; pozostający z nami w jakimś związku; przez nas zdziałany, dokonany; z tego samego narodu, z tej samej armji, stronnictwa i t. p.; ten, o którym mówimy; po naszemu; przysłna nasz sposób, jak to u nas.

 Naszczekać na kogo, oczernić, obgadać kogo.

 Naszczekiwać, szczekać z przerwami; szczekać wiele na kogo, podjudzać.

 Naszczepić, trochę rozszczepić, nadłupać; wiele zaszczepić (n. drzew); n. = dobrych obyczajów, wprowadzić, zasiać.

 Naszczknąć, forma nied. Naszczykać; narwać, nazrywać.

 Naszczytek, w bud., podstawa w balustradzie, w kolumnie; akroterjum.

 Naszelnik, część uprzęży konia, wkładana mu na szyję (f.).

[841]

 Naszyjnik, ozdoba na szyję u kobiet (fig.); dawniej: obręcz wkładana więźniom na szyję; obroża kolczasta — p. Naszelnik.

 Naszywać, formę dok. Naszyć; przyszywać co na wierzch do czego (n. kołnierz galonem, suknię haftem); naszyć ś., wiele czego uszyć.

 Naszywka, tasiemka a. galonik na rękawie u żołnierzy jako odznaka, szewron.

 Naści! — p. Na! masz! bierz!

 Naściełać — p. Nasłać.

 Naścieżaj — p. Narozcież.

 Naśladować, robić co na wzór kogo a. czego, brać kogo a. co za wzór, wzorować ś. na kim a. na czym, starać ś. dorównać komu a. czemu; udawać (n. czyjś głos, ruchy); iść za kim, za czyim śladem; wstępować w czyje ślady.

 Naśladowca, ten, który kogo a. co naśladuje (for. ż. Naśladowczyni).

 Naśladowanie, rzecz zrobiona na wzór a. podobieństwo innej; utwór sztuki a. przemysłu, zrobiony na wzór innego.

 Naśladownictwo, naśladowanie kogoś a czegoś; p. Mimetyzm, p. Mimikry.

 Naśliniać, Naślinić, zwilżyć śliną.

 Naśmiać ś., śmiać ś. dużo; n. ś. z kogo = naszydzić, nadrwić, wyśmiać kogo.

 Naśmiewać ś. z kogo = wyśmiewać kogo, szydzić.

 Naśpiewać, śpiewając w gramofon, naładować go tym śpiewem; przen., nagadać, nawyjawiać; n. ś., dużo śpiewać, zmęczyć ś. śpiewaniem; przen., n. ś. Tadeusza = nacierpieć ś. biedy.

 Natarcie, gwałtowne uderzenie na nieprzyjaciela, napad, atak.

 Natarczywość, gwałtowne naleganie, natręctwo.

 Natarczywy, natrętny, gwałtownie nalegający, usilny.

 Natchnąć, tchem co napełnić, tchnąć w co; przen., podać myśl, pomysł; wlać, wzniecić, wzbudzić co; pobudzić wyobraźnię do twórczości artystycznej a. poetyckiej.

 Natchnienie, wlanie ducha, działanie, ożywiające umysł; rada, pomysł, pobudka; łaska, przez którą Bóg oświeca i wolą czyją kieruje; nagłe wzruszenie duszy, wzniesienie myśli i uczuć ku czemu wielkiemu; stan duszy artysty a. poety, tworzącego dzieło sztuki.

 Natchniony, przejęty natchnieniem, czujący natchnienie, widzący duchem, wzbudzony; przejęty zapałem do czego.

 Natenczas, wtedy, wonczas, naówczas, wówczas, w tym czasie.

 Natężać — p. Natężyć.

 Natężenie, napięcie, naprężenie, wysilenie, wysiłek; powiększenie mocy, spotęgowanie; n. zgłoski = akcentowanie; w fiz., zwiększone działanie jakiejś siły, intensywność (n. światła, ciepła, elektryczności); n. prądu elektrycznego = ilość elektryczności, przepływająca przez przecięcie przewodnika w ciągu jednej sekundy.

 Natężony, połączony z wysiłkiem (n-a myśl, uwaga); wytężony, intensywny.

 Natężyć, forma nied. Natężać; naciągnąć, napiąć mocno, tęgo, naprężyć; wzmocnić, spotęgowaspotęgować (n. zgłoskę = akcentować); wysilić, wytężyć (n. słuch, wzrok, uwagę); n. ś., wzmocnić ś., spotęgować ś.; wysilić ś., wytężyć ś.

 Natkać, forma nied. Natykać; nawsadzać czego, naładować, natłoczyć, napchać, nawtykać; nabić (n. kołków); zrobić dużo tkaniny; n. ś., napchać ś., napakować ś.

[842] Natknąć, wsadzić, włożyć na co, nasadzić, nałożyć; n. ś. na kogo, na co = wpaść, natrafić na co, napotkać niespodzianie kogo albo co.

 Natłaczać, forma dok. Natłoczyć; wpychać, wciskać, natkać, napełnić, naładować kościół natłoczony ludem = pełen ludu; n. ś., napchać ś., nagromadzić ś.

 Natłok, tłum ludu tłoczącego ś., ciżba, ścisk; n. spraw, interesów = nawał, mnóstwo.

 Natłuc, wiele czego stłuc a. utłuc, potłuc; narozbijać; wiele razy kogo wybić, wielu zabić — p. Nadtłuc; n. ś., potłuc ś.; nawałęsać ś., nawłóczyć ś.; zmęczyć ś. jazdą długą i niewygodną.

 Natoczyć, tocząc wiele czego, przysunąć, przytoczyć, nagromadzić; wiele czego wytoczyć (n. piwa z beczek); n. różnych rzeczy z drzewa, z kości = wyrobić sztuką tokarską; mole n-yły futra, robaki drzewa = nadziurawiły, napsuły; n. krwi = nazabijać; n. ś., nalać ś. w za dużej ilości; zmęczyć ś. toczeniem.

 Natomiast, zamiast tego, na to miejsce.

 Natoperzyć — p. Nastroszyć.

 Natrafiać, Natrafić, trafić na kogo, na co, znaleźć kogo, co, napotkać.

 Natrącać, Natrącić, natłuc, wyszczerbić, uszkodzić; dotykać w rozmowie jakiego przedmiotu, napomykać, napomknąć, nadmieniać; n. ś., nieco ś. stłuc, nadtłuc ś.

 Natręctwo, natarczywość, naprzykrzanie ś.

 Natręt, człowiek natrętny, uprzykrzony, często o coś przychodzący, domagający ś., gość nieproszony.

 Natrętny, często czego domagający ś., często przychodzący, naprzykrzający ś., naprzykrzony, natarczywy; ciągle napastujący, narzucający ś. (myśli, ideje n-e).

 Natron, Natrium, gr., soda, znajdująca ś. w przyrodzie w stanie sypkim, soda egipska.

 Natrysk, zlewanie, skrapianie wodą w celach leczniczych za pomocą specjalnego przyrządu (fig.).

 Natryskiwać, robić natryski.

 Natryskowy, przym. od Natrysk (kąpiele n-e).

 Natrząsać, forma nied. od Natrząść; n. chorego = leczyć go za pomocą wstrząsania; n. ś., wyśmiewać ś. z kogo, szydzić, drwić z kogo, urągać komu.

 Natrząść, wiele razy wstrząsnąć; naprószyć, nasypać; trząść, nazrzucać; n. ś., zmęczyć ś. trzęsieniem.

 Natrzeć, forma nied. Nacierać; trąc namazać, nasmarować; mocno wytrzeć; rozetrzeć, dużo wetrzeć; napaść na kogo, rzucić ś. na kogo, uderzyć na kogo, wpaść na kogo; zmusić do ustąpienia, usilnie nalegać; n. komu uszu = złajać go, skarcić, zburczeć; n. ś., natrzeć sobie skórę; zmęczyć ś. tarciem.

 Natura, łć., przyroda, ogół istot cielesnych i praw, którym podlegają; świat zmysłowy; wszystko, co nie jest sztucznie zdziałane a. przeobrażone; organizm; właściwość przyrodzona, usposobienie; w stanie n-y = bez upiększeń, dodatków i zmian, dokonanych przez człowieka, przez cywilizację; prawo n-y = stwierdzona przez badaczy i naukowo określona jednostajność, z jaką te same zjawiska przyrody powtarzają się, ilekroć zachodzą te same warunki, prawo przyrodzone, wskazane przez rozum; martwa n. = malowidło, przedstawiające zwierzęta nieżywe, owoce, kwiaty, sprzęty domowe i t. p.

[843] Naturalista, łć., badacz natury, przyrodnik, zbieracz okazów przyrodniczych.

 Naturalistyczny, łć., dotyczący naturalizmu, nacechowany naturalizmem.

 Naturalizacja, łć., nadanie prawa obywatelstwa cudzoziemcowi.

 Naturalizm, łć., pogląd, przypisujący rację wszelkiego bytu samej tylko naturze bez nadprzyrodzonego objawienia; w sztukach i literaturze: dążenie do wiernego oddania rzeczywistości bez upiększenia, idealizowania, bez niedomówień, osłonek oraz bez tendencji; uwydatnianie w dziełach sztuki właściwości ludzi i przedmiotów fizycznie i moralnie brzydkich raczej, niżeli pięknych.

 Naturalizować się, łć., przyjąć obywatelstwo w obcym kraju.

 Naturalnie, łć., w sposób naturalny; oczywiście, ma ś. rozumieć.

 Naturalny, łć., przyrodzony; zgodny z naturą, wynikający z praw natury, nie cudowny, nie nadprzyrodzony; zgodny ze zwykłym porządkiem rzeczy; rzecz n-na = nie sztuczna; zwykły, powszedni; nie przesadny, nie wymuszony; syn n. = nie z małżeństwa zrodzony; n. szereg liczb = liczby 1, 2, 3, 4 i t. d., poczynając od 1 i wciąż zwiększając o 1; dobór n. = właściwość, skutkiem której giną jednostki i gatunki mniej zdolne dostosować ś. do istniejących warunków; w chem., n. układ pierwiastów a. perjodyczny = układ pierwiastków chemicznych, szereg taki, że każdy ósmy z kolei pierwiastek przypomina własności pierwszego; klasyfikacja n-a, w bot., podział roślin na klasy, oparty na rozważaniu wszystkich organów roślin; śmierć n-a = nie gwałtowna, nie przez samobójstwo.

 Natychmiast, zaraz, wnet, w tej chwili, bez straty czasu.

 Natychmiastowy, natychmiast wykonany, bezzwłoczny.

 Nauczać, forma nied. od Nauczyć; wykładać co komu, objaśniać, aby umiał; mieć kazanie, kazać, wykładać słowo Boże.

 Nauczka, zdr. od Nauka; upomnienie, przestroga, wymówka.

 Nauczony, który ś. czego nauczył, który został poinformowany, jak ma mówić a. robić; wprawny, zręczny; przyzwyczajony, przywykły, ułożony do czego.

 Nauczyciel, ten, co innych naucza, co wykłada jaki przedmiot, co daje lekcje, profesor, guwerner (forma ż. Nauczycielka).

 Nauczycielski, właściwy nauczycielowi, dotyczący nauczyciela, przez nauczyciela prowadzony; egzamin n. = na nauczyciela.

 Nauczycielstwo, stan nauczycielski, powinności i obowiązki nauczycielskie; zespół nauczycieli w pewmym mieście, kraju; zbiór., nauczyciel z żoną.

 Nauczyć, forma nied. Nauczać; wyłożyć komu co, objaśnić, czego nie wie a. nie umie; wyuczyć kogo czego; nauczaniem włożyć, pobudzić, zachęcić kogo do czego; dać nauczkę, upomnieć, dać przestrogę na przyszłość; objaśnić, wskazać, poinformować; przyzwyczaić, przyuczyć do czego (n. wstawiać wcześnie); n. kogo przez kij skakać = tak go wziąć w kluby, że co mu ś. każe, to robi; n. kogo moresu, n. kogo gwizdać po kościele = skarcić go dla nauczenia dobrych obyczajów; n. kogo rozumu = doprowadzić go do zastanowienia ś., do innego postępowania; n. ś., nabyć, posiąść jakie wiadomości, pojąć, zrozumieć; przyuczyć ś., przyzwyczaić się; n. ś. lekcji = przygotować ś. [844]z zadanych przez nauczycieli przedmiotów.

 Nauka, zbiór a. wykład pewnych wiadomości, wchodzących w zakres wiedzy, umiejętności ludzkiej, ogół wiadomości uporządkowanych, zastosowany do pewnego przedmiotu lub jakiego działu (n-i ścisłe = matematyczne i przyrodnicze; n-i wyzwolone = filozofja, historja, literatura); umiejętność, posiadanie, znajomość pewnego przedmiotu naukowego; n. życia = umiejętność prowadzenia życia podług zasad moralnych; n. chrześcijańska = katechizm, nauczanie, wykładanie umiejętności; nabywanie nauki, uczenie ś., kształcenie ś., wykształcenie, studjowanie, edukacja; przestroga, napomnienie, nauczka; kazanie, przemówienie; terminowanie, praktyka; sztuka.

 Naukowo, przysł. od Naukowy; podług zasad nauki.

 Naukowość, uczoność, uprawa nauk.

 Naukowy, odnoszący ś. do nauki a. do nauk, zgodny z nauką.

 Naumachja, gr., u Greków: bitwa morska; u Rzymian: widowisko cyrkowe naśladujące taką bitwę.

 Naumyślnie, z umysłu, samochcąc, rozmyślnie.

 Naumyślny, z własnej woli, z umysłu a. z rozmysłu czyniony, umyślny, z chęci dokuczenia, ze złości wynikający.

 Nausznik, poduszeczka, jasiek; obwiązanie, zakrywające uszy, materacyk na uszy (fig.).

 Nauszny, słyszany na własne uszy; pas n. = klapa u czapki, zasłaniająca uszy.

 Nautyka, gr., umiejętność żeglarska, żeglarstwo.

 Nawa, łć., wnętrze podłużne kościoła (fig.); okręt, łódź.

 Nawadniać — p. Nawodniać.

 Nawalić, forma nied. Nawalać; znaczną ilość złożyć; rzucić w jedno miejsce, rzucić na jedną kupę; wiele czego obalić, naobalać, i naprzewracać; naładować, napchać wiele; n. ś., zmęczyć ś. waleniem; nagrzmocić ś.; natłoczyć ś., napchać ś., zwalić ś. w wielkiej ilości.

 Nawalność, gwałtowne nagromadzenie ś. spraw, interesów itp.; dużo spraw pilnych, nawał.

 Nawalny, burzliwy, gwałtowny; w wielkiej ilości będący; gwałtownie, obficie spadający (deszcz n.).

 Nawał, Nawała, wielka ilość, znaczne nagromadzenie ś. rzeczy pilnych, interesów, kupa, tłum, ogrom; nacisk, natłok, napływ gromadny (n. myśli, pracy, spraw); lek., napływ krwi do jednego organu, kongestja.

 Nawałnica, grad a. deszcz ulewny z wichrem i piorunami, burza, zawierucha; przen., trwoga, niepokój, zamieszanie.

 Nawar — p. Napar.

 Nawara, Nawar, to, co ś. nawarza; karm warzona dla bydła i psów.

 Nawarka, zupa z mleka słodkiego a. kwaśnego z wodą, zaprawioną mąką.

 Nawarstwienie, Nawarstwowanie, układ warstwowy, nagromadzenie warstw, leżących jedna na drugiej.

 Nawarzyć czego, dosyć czego nagotować, uwarzyć; przen., narobić, nabroić; n. piwa = stać ś. powodem biedy, kłopotu, kłótni, niezgody.

 Naważyć, zważyć pewną ilość; n. a. nadważyć, ważąc, dać więcej nad umówioną wagę; n. ś., zmęczyć ś. ważeniem.

 Nawciąż, naoścież, narozcież.

 Nawet, przysł., co więcej, choć [845]by, zresztą, wreszcie, nareszcie; owszem, nadto, także, również.

 Nawetka, fr., czółenko, narzędzie kościane, złożone z dwuch płytek formy czółenek, połączonych w środku słupkiem, na który nawija ś. nici a. bawełnę; służy do robienia frywolitów (fig.).

 Nawiać, forma nied. Nawiewać, wiatrem napędzić, nanieść, nawionąć; powiać na kogo, na co a. w co.

 Nawias, znak pisarski: dwa łuki a. dwie klamry, między któremi umieszcza się jakaś myśl wtrącona ( ), [ ]; takiż znak w matematyce, ujmujący pewien zespół liczb a. liter w jedną całość; n-em — p. Nawiasowo; mówiąc n-em = mimochodem, ubocznie, jakby od niechcenia, mówiąc między nami, otwarcie, poprostu, szczerze, bez ogródki; umieścić co w n-ie = zaznaczyć, zauważyć, objaśnić, dodać co; wyrzucić za n. = pominąć.

 Nawiasowo, Nawiasem, mimochodem, ubocznie; poprostu, otwarcie.

 Nawiasowy, uboczny, wtrącony.

 Nawiązać, forma nied. Nawiązywać; nakłaść czego dużo i związać; związać rozerwane końce czego, związać jedno z drugiem: przen., n. co do czego, nawiązać co z czym, złączyć co z czym myślowo (n. przerwaną rozmowę = nawiązując ją do poprzedniej rozmowy i t. d.); przen., rozpocząć co, przystąpić do czego; zamierzyć, zamyślić co; zawiązać się nanowo, odnowić się.

 Nawiązka, opatrunek, bandaż; przen., naddatek (oddać co komu z n-ą).

 Nawiedzać, forma dok. Nawiedzić; przychodzić do kogo w odwiedziny, przybywać do kogo w gościnę, odwiedzać kogo, przychodzić do chorych, odwiedzać ich, doglądać ich; oglądać co, wstępować gdzie; dotykać kogo nieszczęściem, doświadczyć, umartwić, wystawić na próbę, zasmucić.

 Nawiedzenie, nawiedziny, odwiedziny, doświadczenie, próba, krzyż, dopust Boży; opętanie przez złego ducha; N. N. M. P. = święto na pamiątkę odwiedzin N. M. P. u Elżbiety Zacharjaszowej, matki św. Jana Chrzciciela.

 Nawiedziny — p. Nawiedzenie.

 Nawiedzony, opętany, opanowany przez złego ducha.

 Nawiertnik, świderek.

 Nawieść, forma nied. Nawodzić; przyprowadzić, nagromadzić, nasprowadzać; przen., skłonić, zniewolić, nawrócić, przywieść, namówić kogo do czego; n. na kogo = naprowadzić; n. co na kogo = spowodować, przyczynić, stać ś. sprawcą czego.

 Nawiewać — p. Nawiać.

 Nawieźć, forma nied. Nawozić; dużo przywieźć, nagromadzić; nazwozić; napełnić, zasypać; zwożąc, pokryć czym (n. uprawić rolę = ugnoić, umierzwić.

 Nawięzić, dużo osób uwięzić, długo trzymać w więzieniu.

 Nawigacja, łć., żegluga.

 Nawigator, łć., żeglarz.

 Nawijacz, przyrząd w samoprząśnicy, służący do nawijania przędzy.

 Nawijać, okręcać co na co (n. nici na szpulkę), owijać; n. ś., nastręczać ś., nasuwać ś. (na pamięć, na oczy), ukazywać ś. — p. Nawinąć.

 Nawijadło, przyrząd do nawijania (nici, przędzy).

 Nawijarka, maszyna do nawijania przędzy na cewki.

 Nawinąć, forma nied. Nawijać; owinąć, zwinąć, okręcić co na co, na czym; n. ś., nasunąć ś., nastręczyć ś., wpaść w ręce.

 Nawionąć — p. Nawiać.

[846] Nawisły, zwieszający ś., obwisły.

 Nawlec, forma nied. Nawlekać, Nawłóczyć; wlokąc, naprowadzić; zakryć, zaciągnąć co czym; nadziać, naciągnąć; n. igłę = wetknąć nić w ucho igły; n. korale, paciorki na nitkę = nanizać; n. czego = nawieźć, nagromadzić.

 Nawłoczka, poszewka na poduszkę, powłoczka.

 Nawłoka, sznurek, na który ś. co nawleka.

 Nawłóczyć — p. Nawlekać; prowadzić kogo po różnych miejscach; n. ś., nawałęsać ś., natułać ś., zmęczyć ś. włóczeniem.

 Nawodniać, Nawadniać, zalać wodą, napuścić wodą (pole, łąkę), napełnić wodą (rów, staw).

 Nawodnisko, Nawodzisko, przedhistoryczna budowla nawodna.

 Nawodny, będący na wodzie, leżący nad wodą, nadwodny; budowle n-e = zbudowane na palach wbitych w wodę, napalowisko.

 Nawodzić, forma nied. od Nawieść; w logice; przy wnioskowaniu przechodzić od szczegółów do uogólnień, indukować, wnioskować indukcyjnie; naoprowadzać, naciągać po różnych miejscach; n. ś., powlekać ś. jaką barwą, zabarwiać ś.; zmęczyć ś. wodzeniem.

 Nawojka, dziewczyna.

 Nawołać, forma nied. Nawoływać; bardzo dużo wołać a. zawołać, przywołać kogo; przywoływaniem zwołać, zebrać, wiele zgromadzić; n. ś., zmęczyć ś. wołaniem; wołaniem zebrać ś. na pewne miejsce.

 Nawoływać, forma nied. od Nawołać; często i głośno na kogo wołać, przywoływać kogo; nakłaniać, wzywać, zachęcać; wabić (u myśliwców).

 Nawozić, forma nied. od Nawieźć; dużo przywozić; n. rolę = użyźniać ją za pomocą nawozu.

 Nawój, wał w warsztacie tkackim, na który nawijają przędzę, osnowę (fig.); osnowa, przędza, nawinięta do tkania.

 Nawóz, to, co jest dostarczone, przywiezione, dowóz; to, co się nawozi dla zasypania dołów, rowów, nierówności (ziemia, piasek, śmiecie); gnój, mierzwa z obór, stajen, służące do nawożenia roli i użyźnienia jej; n. zielony = rośliny, zaorane przed zakwitnięciem dla użyźnienia gruntu; n. sztuczny = preparat chemiczny, używany do użyźnienia gleby.

 Nawpół, Napół, Napoły, przez połowę, w połowie.

 Nawracać, forma nied. od Nawrócić; skierowywać na bok, napowrót, zawracać, zwracać, wracać ś.; nakłaniać kogo do porzucenia złej drogi i poprawienia ś., do przyjęcia wiary prawdziwej; n. ś., poprawiać ś., przyjmować wiarę prawdziwą.

 Nawrotny, powrotny, zwrócony nazad, wsteczny.

 Nawrócenie, rzecz. od Nawrócić.

 Nawróceniec, człowiek nawrócony na nową wiarę.

 Nawrócić, forma nied. Nawracać; zwrócić, skierować w bok, z powrotem, obrócić, wykręcić, zboczyć; skierować ś., zwrócić ś., udać ś. dokąd; n. kogo z drogi = cofnąć, odwołać z powrotem; namówić, skłonić do poprawy, do porzucenia błędów, do pokuty (n. grzesznika); skłonić do przyjęcia wiary prawdziwej; n. ś., odwrócić ś., wykręcić ś., poprawić ś., porzucić błędy; przyjąć prawdziwą wiarę.

 Nawrót, nawrócenie, nawrócenie ś., powrót, powtórzenie ś., (robić co kilku n-mi) powrócenie; [847]nawracanie, zawracanie, zwrot, skręcanie; roślina z rodziny ogórecznikowatych (fig.) — p. Wróble proso, Szczodrzeniec, Gwiazdosz.

 Nawrzeć, nasiąknąć, przesiąknąć, przejść czym, naciągnąć czym.

 Nawrzeszczeć, narobić wrzasku, nakrzyczeć.

 Nawskos, ukośnie, na ukos.

 Nawskroś, przysł., przez środek aż na drugą stronę, na wylot, na przestrzał; z gruntu, do cna, zupełnie, ze wszystkim.

 Nawspak, przysł., z odwrotnej strony, na wywrót, od końca do początku, z przeciwnej strony, niż należy, wspak.

 Nawspół, przysł., pospołu, wespół, wspólnie.

 Nawstecz, przysł., w przeciwną stronę, nazad, w tył, wstecz.

 Nawścież, przysł., narozcież.

 Nawyczka, Nawyk, Nawyknienie, przyzwyczajenie, zwyczaj, nałóg.

 Nawykać, forma dok. Nawyknąć; przywykać do czego, przyzwyczajać ś. do czego, wkładać ś., wdrażać ś. w co.

 Nawykły, przywykły, przyzwyczajony, wdrożony do czego.

 Nawyknąć — p. nied. Nawykać.

 Nawykowy, nałogowy.

 Nawymyślać, wiele czego powymyślać, wytworzyć coś, mieć dużo pomysłów, obmyślić wiele wynalazków; nakłamać, nazmyślać; obrzucić obelgami, wyłajać, zwymyślać; dużo wymyślać.

 Nawywrót, przysł., odwrotnie, na lewą stronę.

 Nawzajem, przysł. oznaczający, że czynność przechodzi z pierwszej osoby (a. rzeczy) na drugą i jednocześnie a. bezpośrednio potym, z drugiej na pierwszą; wzajemnie, wzajem.

 Nawznak, przysł., na grzbiecie do góry twarzą (leżeć, pływać), na grzbiet (upaść).

 Nawznosić, wznieść dużo budowli, nabudować.

 Nazad, napowrót, w to samo miejsce, z powrotem, znowu, powtórnie, w tył.

 Nazajutrz, następnego dnia, na drugi dzień.

 Nazareat, hebr., u dawnych Żydów: oddanie ś. pobożności, połączone z wyrzeczeniem ś. mocnych napojów, niestrzyżeniem włosów i innemi praktykami religijnemi.

 Nazarejczyk, hebr., człowiek, który ślubował nazareat (forma ż. Nazarejka, Nazaretka) — p. Nazareńczyk.

 Nazareńczyk, hebr., nazwa, dawana Chrystusowi i Jego zwolennikom przez przeciwników, w pierwszych początkach chrześcijaństwa; malarz obrazów treści religijnej.

 Nazareński, Nazarejski, pochodzący z Nazaretu; tyczący się Chrystusa.

 Nazbyt, przysł., zbytnio, nadto, za nadto, za wiele.

 Nazewnątrz — p. Zewnątrz.

 Naziemny, znajdujący ś. na powierzchni ziemi.

 Naziębnąć, przeziębnąć, zziębnąć, namarznąć.

 Nazimek, początek wiosny.

 Naziom, powierzchnia gruntu, uważana pod względem jej ukształtowania poziomego i pionowego.

 Naznaczać, forma dok. Naznaczyć; robić, kłaść znak na czym, znakiem oznaczać; n. bieliznę = wyszywać na niej pierwsze litery imienia i nazwiska; n. miejsce w książce = zakreślać; cechować, piętnować; n. co komu = wyznaczać, oznaczać, przeznaczać kogo do czego; ustanawiać kogo, obierać, mianować.

[848] Nazwa, miano, imię, nazwisko osoby, nazwanie jakiej rzeczy.

 Nazwać, forma nied. Nazywać; oznaczyć co jakim wyrazem, aby wiedzieć, co to jest, określić, oznaczyć imieniem, nadać imię, ochrzcić; nadać miano, przezwisko, przezwać; mieć za kogo, za co; n. ś., powiedzieć, kim ś. jest; przybrać miano, przezwać się.

 Nazwisko, nazwa, miano, nazwanie, imię, imię własne wspólne całej rodzinie, które dzieci biorą po ojcu, a żona po mężu; wyraz, termin.

 Nazwozbiór, zbiór nazwisk, nazw przedmiotów używanych w jakiej specjalności, terminologja, nomenklatura.

 Nazywać, forma nied. od Nazwać; wymieniać nazwę przedmiotu, imię a. nazwisko; n. rzeczy po imieniu = wprost, nie obwijając w bawełnę; n. ś., mieć nazwę, mieć imię, tytułować ś., mienić ś., mianować ś.; co ś. n-a = w całym znaczeniu tego wyrazu.

 Nażartować się, wypowiedzieć dużo żartów, naśmiać ś. z kogo.

 Na żarty, nie naprawdę, dla żartu, udając.

 Nażarty, ten, który ś. nażarł, najedzony, naćpany.

 Nażerać się, dok. Nażreć ś., najadać ś., objadać ś., nasycać ś. obficie, aż do przesytu, napychać ś.

 Nażyć się, długo żyć, zmęczyć ś. życiem; dużo doświadczyć.

 NB., skr. Notabene.

 Nearktyczny, dotyczący krajów strefy umiarkowanej i zimnej w Ameryce północnej.

 Nebularny, łć., tyczący ś. mgławic; teorja n-a = podług której wszystkie ciała niebieskie (gwiazdy, planety, komety i in.) powstały z mgławic.

 Nefalizm, gr., zupełne wstrzymanie ś. od napojów wyskokowych.

 Nefelin, gr., minerał z gromady sylikoidów barwy białej i szarej.

 Nefelja, gr., plamka mglista na rogówce oka; obłoczkowaty kłaczek w urynie; plamka biała na paznogciu; roślina australijska, której owoc jest jadalny.

 Nefralgja, gr., ból nerek, kolka nerkowa.

 Nefryt, gr., nerkowiec, minerał złożony z krzemionki, wapna, magnezji i tlenku żelaza; w epoce kamiennej wyrabiano z niego siekiery, młoty i t. p.; siekiernik.

 Negacja, łć., przeczenie, zaprzeczenie.

 Negatyw, łć., (w fotografji) pierwotny obraz fotograficzny na kliszy, w którym części jasne przedmiotu są ciemne i odwrotnie (fig.).

 Negatywa, łć., przy głosowaniu: głos odmowny a. przeczący; czarna gałka, wrzucona do urny, jako wyraz takiegoż głosu.

 Negatywizm, łć., przeczenie tym zasadom, które powszechnie bywają uznawane za prawdziwe (w religji a. moralności, w nauce a. sztuce); filozofja przeczenia.

 Negatywnie, łć., przecząco, odmownie.

 Negatywny, łć., ujemny, zaprzeczający, przeciwstawny, odmowny; obraz n. = obraz, w którym części jasne są ciemnemi, a ciemne jasnemi; n-a zmiana linji brzegowej = spowodowana przez ustąpienie morza.

 Negliż, fr., ubranie domowe ranne a. nocne.

 Negliżyk, fr., damski czepeczek domowy (f.).

 Negliżować, fr., zaniedbywać, nie zważać na kogo, na co; n. ś., zaniedbywać ś., rozbierać ś. aż do negliżu.

[849] Negocjacja, łć., prowadzenie układów; umawianie się.

 Negocjant, łć., kupiec na większą skalę; pośrednik w interesach handlowych.

 Negocjować, łć., prowadzić układy, umawiać ś., pertraktować.

 Negować, łć., zaprzeczać.

 Negr, łć., Murzyn.

 Negretti, hiszp., gatunek owiec hiszpańskich, o gęstej, kędzierzawej, krótkiej wełnie (fig.).

 Negrofil, gr, przyjaciel Negrów, przeciwnik handlu Murzynami.

 Negus, abis., dosł. władca, tytuł króla Abisynji.

 Nejtyczanka — p. Najtyczanka.

 Nejzylber — p. Najzylber.

 Nekrolatrja, gr., ubóstwianie zmarłych.

 Nekrolog, gr., zawiadomienie w czasopiśmie o czyjej śmierci; krótki opis życia osoby świeżo zmarłej.

 Nekrologja, gr., dział czasopisma, poświęcony nekrologom.

 Nekromancja, gr., wywoływanie i zaklinanie duchów ludzi zmarłych, w celu zapytywania ich o przyszłość.

 Nekromanta, gr., wywołujący duchy, czarnoksiężnik.

 Nekropol, Nekropolja, gr., miasto zmarłych, cmentarz.

 Nekroskopja, gr., oględziny zwłok.

 Nekrotomja, otwarcie zwłok, wyjęcie obumarłej kości.

 Nekroza, gr., zgorzel, gangrena kości; choroba roślin, skutkiem której tworzą ś. na nich małe czarne plamki.

 Nektar, gr., napój bogów, słodycz, rozkosz; słodki sok kwiatów.

 Nektarnik, ptak afrykański z rzędu wróblowatych, podrzędu śpiewających, rodziny nektarników, cukrzyk (fig.).

 Nelsoński, po nelsońsku, w naczyniu hermetycznie zamkniętym duszone w maśle: zrazy, ryby z dodatkiem grzybów, kartofli, korzeni i soli.

 Nematody, gr., nicienie, rodzaj glist obłych, nitkowatych a. wrzecionowatych, żyją pasorzytniczo w ludziach, zwierzętach; niekiedy na roślinach (fig.).

 Nemezys, gr., bogini zemsty i sprawiedliwości karzącej (f.); przen., sprawiedliwość nieubłagana, karząca; n. historyczna = klęska, spadająca na ludzi, narody, nadużywające szczęścia swego, zbyt zaślepione powodzeniem.

 Nemrod, hebr., myśliwy, strzelec.

 Nenja, gr., pieśń pogrzebowa, pieśń żałobna.

 Nenufar, arab., grzybień, lilja wodna, grążel (fig.).

 Neo-, gr., w wyrazach złożonych, znaczy: nowo-.

 Neobuddaizm, Neobuddyzm, łć., buddaizm z nowszym, racjonalistycznym kierunkiem.

 Neochrystjanizm, łć., chrześcijaństwo z kierunkiem nowoczesnym, zabarwione racjonalizmem i socjalizmem.

 Neoelekt, łć., nowowybraniec.

 Neofilologiczny, gr., poświęcony badaniu języków i literatur nowożytnych.

 Neofilozofja, gr., kierunek filozoficzny, opierający ś. na najnowszych zdobyczach nauki.

[850] Neofita, łć., każdy nowowierca, świeżo ochrzczony, szczególniej Żyd, który przyjął wiarę chrześcijańską; przen., żart., ten, kto z jednego stronnictwa przerzucił ś. do innego.

 Neofobja, gr., obawa reform, zmian, innowacji.

 Neogieniczne gr., osady, pokłady ziemi najnowsze, nowoutworzone.

 Neokantyzm, łć., filozofja Kanta, zmodyfikowana przez jego następców.

 Neokatolicyzm, łć., katolicyzm liberalny ze zwrotem ku racjonalizmowi i mistycyzmowi.

 Neoklasycyzm, łć., klasycyzm nowoczesny, wzorowanie ś, na dziełach starożytności klasycznej.

 Neokomska formacja — p. Neufszatelska formacja.

 Neokrytycyzm, gr., krytycyzm w drugiej połowie XIX w.

 Neolit, gr., minerał z gromady sylikoidów, miękki, barwy ciemno-zielonej.

 Neolityczna gr., epoka, okres gieologiczny narzędzi kamiennych, późniejszy od paleolitycznego (fig.).

 Neologizm, gr., nowy wyraz lub zwrot w mowie.

 Neologja, gr., nowatorstwo, wprowadzanie nowych wyrazów do nauki.

 Neoplatonizm, łć., cz. Aleksandrynizm, nauka filozofów z III — VI w. po Chr., łącząca idee Platona z poglądami chrześcijańskiemi.

 Neoplazma, łć., nowotwór.

 Neopoganizm, łć., nowożytny poganizm, ateizm i materjalizm.

 Neoromantyk, łć., romantyk nowszych czasów.

 Neoromantyzm, łć., romantyzm nowszych czasów.

 Neoscholastycyzm, łć., wznowiona filozofja św. Tomasza z Akwinu, scholastyka z XIII w.

 Neoscholastyczny, łć., nowoscholastyczny.

 Neoteryzm, gr., nowa nauka o obrocie ziemi około słońca.

 Neotomistyczny, łć., pojęty w duchu neotomizmu.

 Neotomizm — p. Neoscholastycyzm.

 Neowitalizm, łć., teorja bjologiczna, objaśniająca objawy życia za pomocą specyficznego czynnika energji życiowej.

 Neozoiczny gr., okres, okres od czasu formacji tryjasowej aż do dni dzisiejszych; trzeciorzędowe formacje ziemi.

 Nepotyzm, łć., protegowanie przedewszystkim swych krewnych na posady i godności.

 Neptun, łć., bóg morza u starożytn. Rzymian, grecki Posejdon (fig.); nazwa ósmej wielkiej planety; poczta N-a = wiadomości, jakie z okrętu są wrzucane w morze w butelkach, szczelnie zakorkowanych; pasek N-a = mokra opaska w kuracji wodnej.

 Neptuniczny, łć., powstały w skutek działania wody (skała, formacja n-a w gieologji).

 Neptunizm, łć., teorja, przypuszczająca, że dzisiejsza postać ziemi powstała skutkiem działania wody.

 Nereidy, gr. nimfy morskie, przedstawiane zwykle jako hoże dziewczęta, siedzące na grzbietach trytonów (fig.).

[851]

 Nerka, nm., każdy z dwu gruczołów, mających postać bobu, znajdujących ś. w jamie brzusznej i wydobywających mocz ze krwi (fig.); u zwierząt: cynadry; w min., bryła podługowata mniej a. więcej spłaszczona, jaką tworzą różne minerały, a także niektóre rudy żelazne.

 Nerkowaty, kształtu przypominającego nerkę a. bób.

 Nerkowiec, Nerkodrzew, Nakarp, roślina z rodziny terpentyńcowatych; w min. — p. Nefryt.

 Neron, imię cesarza rzymskiego (54 — 68 r. po Chr.), słynnego z okrucieństw; przen., tyran, okrutnik.

 Nerterologja, gr., teorja o istotach świata podziemnego.

 Neruga, Nerunga, nm., wązki pas lądu, dzielący zatokę od morza, mierzeja.

 Nerw, łć., narząd w ciele zwierzęcym w postaci białych nitek, rozchodzący ś. od mózgu i mlecza pacierzowego po całym ciele, przeprowadza wrażenia czucia i ruchu oraz wszelkich wrażeń zmysłowych (fig.); żyłka w liściu; przen., sprężyna, działacz.

 Nerwacja, łć., układ żył (żeberek) na liściach; unerwienie (fig.).

 Nerwica, łć., choroba nerwów — p. Neuroza, Neuropatja.

 Nerwoból — p. Newralgja.

 Nerwować, wprawiać w stan rozdrażnienia nerwowego, bardzo niecierpliwić.

 Nerwowiec, łć. — p. Neuropata.

 Nerwowość, łć., usposobienie do chorób nerwowych; drażliwość nadmierna.

 Nerwowy, łć., dotyczący nerwów; właściwy nerwom; złożony z nerwów; o człowieku: mający nerwy osłabione, wrażliwy, drażliwy; system n. = rozgałęzienie nerwów w ciele, w organizmie; temperament n. = odznaczający ś. przewagą działania nerwów na inne czynności organizmu.

 Nerwówka, rodzaj gry w karty.

 Neseser, Neseserka, fr., tualetka, torebka lub puzderko na drobiazgi podręczne (fig.).

 Nesplik, Nespuł, p. Niesplik.

 Nestor, gr., mądry i doświadczony starzec; najstarszy pomiędzy ludźmi jednego zawodu.

 Netto, wł. (skr. N. a. N-to), czysty dochód po strąceniu wydatków; cena towaru po potrąceniu rabatu; cena kosztu; waga samego towaru bez opakowania.

 Neufchatelska, Neokomska formacja = pokład kredowy, spoczywający bezpośrednio na formacji jurajskiej, złożony z wapieni żółtych z jeżowczami i polipniami.

 Neuma, gr., średniowieczne znaki nut muzycznych (fig.).

 Neurastenik, gr., cierpiący na neurastenję.

 Neurastenja, gr., chorobliwa niemoc nerwowa, osłabienie nerwowe, nadczułość nerwów.

 Neurektomja, gr., wycięcie kawałka nerwu.

 Neurografja, gr., opisanie nerwów.

 Neurolog, gr., lekarz chorób nerwowych; uczony, zajmujący ś. badaniem nerwów.

 Neurologja, gr., nauka o nerwach.

[852]

 Neuron, gr., komórka nerwowa z jej wyrostkami protoplazmatycznemi i osiowemi (fig.).

 Neuropata, gr., cierpiący nerwowo, nerwowiec.

 Neuropatja, gr., choroba nerwowa, nerwica.

 Neuropatolog, gr., lekarz chorób nerwowych.

 Neuropatologja, gr., nauka o zmianach czynnościowych lub anatomicznych tkanki nerwowej bez zaburzeń inteligencji; nauka o chorobach nerwowych.

 Neurostenja, gr., chorobliwie wzmożona czynność nerwów (niekiedy błędnie zwana neurastenją).

 Neurotomja, gr., przecięcie nerwu (chirurgiczne).

 Neuroza, Newroza, Nerwica, gr., ogólne cierpienie chorobliwe systemu nerwowego bez zmian anatomicznych w nerwach.

 Neutralitet, łć., neutralność.

 Neutralizacja, łć., poręczenie traktatami, że neutralność jakiekiegojakiego niewielkiego kraju będzie szanowana przez potężnych sąsiadów; n. morza = poręczenie, iż na tym morzu nie będzie floty wojennej; n. instytucji (np. Czerwonego Krzyża) = poręczenie, iż instytucja ta nie będzie ani atakującą, ani atakowaną w razie wojny; w chem., zobojętnienie.

 Neutralizator, łć., czynnik neutralizujący.

 Neutralizować, łć., zachowywać neutralność; ubezwładniać; chem., zobojętnić; n. ś., zobojętniać ś. nawzajem.

 Neutralność, łć., niemieszanie ś. do sporu lub wojny, prowadzonej przez inne państwa; bezstronność; n. zbrojna = postawienie wojsk na stopie wojennej dla okazania gotowości wmieszania ś. do wojny, prowadzonej przez inne państwa.

 Neutralny, łć., obojętny; bezstronny, nie mieszający ś. do sporów innych; w chem., ani kwaśny, ani zasadowy, obojętny.

 Newfundlandzki (nju) pies, pies wodołaz, z rasy wielkich psów, mających rodzaj płetwy między palcami, wybornie pływa, ratuje tonących (fig.).

 Newka, fr., dziewiątka w kartach.

 Newralgiczny, przym. od Newralgja (ból n.).

 Newralgja, gr., ból nerwowy.

 Newro- — p. Neuro-.

 Neżyk, fr., szlarka tiulowa, którą, złożoną w fałdy, obszywa się czepki, ruszka (fig.).

 Nęcąco, ponętnie, pociągająco.

 Nęcić, wabić, manić, pociągać, kusić.

 Nędza, wielkie ubóstwo, bieda; przen., ludzie nędzą trapieni, nędzarze; n. z biedą = biedacy.

 Nędzarz, człowiek w nędzy żyjący, biedak, mizerak (forma ż. Nędzarka).

 Nędzić, wycieńczać, wyniszczać; nękać, trapić, gnębić.

 Nędznica, kobieta nizkiego charakteru; podła, nikczemnica.

 Nędznie, przysł., biednie, ubogo; podle, nikczemnie.

 Nędznieć, biednieć, ubożeć, chudnąć, coraz gorzej wyglądać.

 Nędznik, nikczemnik, łotr, łajdak; niegodziwiec — p. Nędzarz.

 Nędzny, bardzo biedny, bardzo ubogi; cierpiący nędzę; mający małą wartość, lichy, partacki, kiepski, ladajaki; słaby, bezsilny; mizerny, wychudły; podły, nikczemny, bezecny.

 Nędzota, ubóstwo, biedota, stan nędzny; rzecz licha, marna; człowiek nędzny, nędzarz; zbior., nędzarze, biedacy.

[853] Nękać, trapić, przygniatać, uciskać, prześladować, męczyć.

 Ni, ani, nawet nie, choćby, chociażby; ni razu = ani razu; ni — ni = ani — ani, i nie — i nie; ni w pięć, ni w dziewięć = niewiadomo co, coś dziwacznego, niedorzecznego, dziwacznie, niedorzecznie, bezsensownie; ni to, ni owo = niewiadomo kto, niewiadomo co (ma żonę, ot sobie! ni to, ni owo!); niewłaściwie, niestosownie; ni stąd, ni zowąd, ni z tego, ni z owego = bez żadnej przyczyny; ni tak, ni siak = w żaden sposób; ni tu, ni tam = nigdzie; ni z pierza, ni z mięsa = dziwaczny, do niczego niepodobny; ni Bogu, ni ludziom = nikomu niepożyteczny.

 Niańczyć, być niańką dziecięcia, piastować dziecię; pieścić ś. z dziecięciem; ciągle ś. nim opiekować.

 Niańka (pieszcz. Niania), służąca do piastowania dzieci, piastunka.

 Niby, jak, tak jak, jakby, tak jakby, nakształt, jak gdyby; pozornie, napozór, rzekomo; zdawałoby ś., że... (n. to ty nie wiesz, o co chodzi!; n. też to! = albo to prawda! n. w wyrazach złożonych: wcale nie (n. mędrzec, n. bohater).

 Nibynóżki, wyrostki ciała u pierwotniaków, służące do ruchu i przyjmowania pokarmów (f.).

 Nic (niczego), to, co nie istnieje, czego niema; Bóg stworzył świat z niczego; idealnie najdrobniejsza cząstka czego: nie mam n.; nie dam n. = ani odrobiny; n. z tego = zupełnie nic, wcale nic; n. nie mówię = wcale nie mówię; n. nie mieć — być bardzo ubogim; człowiek do niczego = niezdolny do żadnej rzeczy, niedołęga; odejść z niczym = bez żadnego skutku; n. z tego nie będzie = to nie dojdzie do skutku; n. a. n., wcale nic, zupełnie nic, nie dbam o n.; n. mi do tego = to mnie nie obchodzi wcale; n. tu po mnie = jestem tu niepotrzebny; n. mi nie jest = jestem zdrów; niczego sobie = nieszpetny, dość ładny, dość dobry, znośny; dość dobrze, nieźle (jak ś. czujesz? = niczego!); n. dobrego = żadna dobra rzecz; nicpoń, hultaj, niewart (to wielkie n. dobrego!); na n. = bezskutecznie, bezowocnie (pójść na n. = zmarnieć; na n. ś. nie zdać = być bezużytecznym, nieprzydatnym, bezowocnym; schudnąć na n. = zupełnie, doszczętnie; za n. = napróżno, nadarmo, w niwecz; cała robota za n. = nie przyniosła żadnego skutku; za n. tego nie uczynię = za żadną cenę; bez powodu, niewinne (cierpieć za n.); rzecz n. nie warta, rzecz bez żadnego znaczenia, drobiazg; kupić coś za n. = bardzo tanio; nic, przysł., n. a. n. = zupełnie nie, wcale nie, zgoła (n. nie rozumiem).

 Nic a. Nice, zupa z mleka i żółtek, podawana na zimo,zimno z bezami z bitych białek.

 Nica, Nicenica, przyrząd w warsztacie tkackim do podnoszenia wątku podczas tkania, ramka z naciągniętemi na niej sznurkami nicianemi, mającemi w sobie otwory, przez które przechodzą nitki postawu (fig.).

 Nice, lewa strona tkaniny; przen., przewrócić co na n. = opróżnić, zniszczyć, zmienić do gruntu, przewrócić; poddać surowej ocenie; obmówić, oszkalować; iść na n. = marnieć, iść na opak, nie udawać ś.

 Nicennica, roślina z rodziny złoconych, lwi ząb.

[854] Nicestwo, niebyt, nieistnienie, ustanie bytu — p. Nicość.

 Niciany, z nici zrobiony.

 Niciarka, maszyna do wyrobu nici.

 Niciarski, przym. od Niciarz, sklep n. = w którym sprzedają ś. nici, guziki i t. p., sklep z drobiazgami t. zw. norymberski.

 Niciarz, ten, co wyrabia nici; sprzedający nici (forma żeńs Niciarka).

 Nicość, Nicestwo, brak wszelkiego bytu, niebyt; pozaświat, nirwana; przestrzeń, gdzie już nic nie istnieje; próżnia; nędza, ubóstwo, położenie bez znaczenia (wydobyć ś. z n-ci); czczość, marność.

 Nicować, przewracać na nice t. j. przewracać wierzchnią stronę sukni na drugą stronę, przerabiać ją tak, aby spodnia strona tkaniny była na wierzchu; przekręcać; przen., wypróżniać, opróżniać; na złe tłómaczyć, wyszydzać, przy ganiać, krytykować, obmawiać; obmyślać co wszechstronie, rozpatrywać ze wszystkich stron, badać starannie.

 Nicpoń, Nicpotem, Niewart, nic nie wart (moralnie), hultaj, ladaco.

 Niczegowaty, niezły, znośny; nieszpetny, dość ładny.

 Niczyj, do nikogo nie należący; żaden.

 Nić, bardzo cienki sznureczek z przędzy, na kołowrotku a. innym przyrządzie skręcony (n-i lniane, bawełniane, jedwabne); miara przędzy = 4 łokcie długości; n. pajęcza = uprząd stężały pająka; kręcić z n-i powrozy = przesądzać, z małych rzeczy wielkie tworzyć; po n-i kłębka dochodzić = śladem dochodzić czego, wyśledzać, tropić; wisić na cienkiej n-i = ledwo ś. trzymać, chwiać ś., grozić upadkiem, katastrofą; życie jego wisiało na n-i = był w wielkim niebezpieczeństwie; skakać jak wróbel na n-i = niezgrabnieniezgrabnie.

 Nie, przysł., oznaczający przeczenie; w połączeniu z innemi wyrazami oznacza coś wręcz przeciwnego, brak czego a. przymiot pośredni, np. nieprzyjaciel = wróg, niewiara = brak wiary, niezdrów = chory, niemały = duży, dość duży, nieżywy = martwy; niedobry = zły; niejeden = wiele, wielu; nieswój = któremu coś dolega, niechcący = mimowoli, niewiele = mało, niedaleko = blizko, niemniej = jednak, pomimo to, nienajgorzej = nieźle, niczego sobie; z imiesłowami biernemi czasu przeszłego oznacza, ze coś jest niewykonalne (nieodgadniony = którego odgadnąć nie można, niecofniony = którego nie można cofnąć, niezliczony = którego nie można zliczyć i t. d.); łącząc ś. z innym wyrazem, czysto zmienia jego znaczenie (np. nierząd = rozpusta, niewola = brak wolności, niewidomy = ociemniały); łączy ś. też z wyrazami, które bez nie używają ś. rzadko, a. wcale się nie używają (np. nienawidzieć, niedołęga, nieuk); jako przysłówek rozdzielny, neguje część zdania a. całe zdanie; jak n., kiedy n.; oznacza czynność wzmocnioną (jak nie zacznie krzyczeć!, kiedy nie wytnę go w twarz!); a n.! a czy n.! = wyraża twierdzenie tego, o co ś. pytamy (a n. mówiłem! = przecież mówiłem); albo n., alboż n. = zdaje mi ś., że..., z pewnością, bez wątpienia (alboż n. dałem ci pieniędzy!); ledwo n., ledwie n. = prawie, bez mała, mało brakuje, i żeby... (ledwo n. umarł ze strachu); n. bez = z czym, mający co, mając co (n. bez powodu, człowiek n. bez rozumu); n. bez tego, żeby n. = to być nie może, żeby n. (n. bez tego, żeby n. zarobił = z pewnością zarobił); n. od [855]rzeczy = rozumnie, stosownie; n. od tego jestem = przystaję na to; n. do rzeczy = bezsensownie, niestosownie, od rzeczy; n. mogę n. = muszę (nie mogę nie przyznać); nie powiem, żeby n. = powiadam, że tak, twierdzę, że...; zamiast: niestosowny, niewłaściwy; n. czas, n. pora = w czasie niewłaściwym; n. w czas = zapóźno; n. tu miejsce, n. w miejscu = w miejscu niewłaściwym; n. na miejscu być = być niewłaściwym; n. do... = za trudny do..., niemożliwy do... (zmienił ś. n. do poznania, wina n. do darowania).

 Nie, w połączeniu z rzeczownikami, przymiotnikami i przysłówkami oznacza zaprzeczenie głównego znaczenia wyrazu (np. nieakuratny = ten, który nie jest akuratny, niejednorodny = ten, który nie jest jednorodny, niekarność = brak karności, niepłodność = brak płodności.
 Dlatego, o ile wyrazy te nie posiadają znaczeń pochodnych, nie zamieszczamy ich poniżej, odsyłamy natomiast czytelnika pod właściwe wyrazy bez nie.

 Nieapetyczny, wzbudzający odrazę, wstręt, obrzydliwy.

 Niebaczny, nieuważny, nieoględny, nieostrożny, nierozważny; n. na co = nie zważający na co, nie baczący na co, obojętny na co.

 Niebawem, wkrótce, niedługo, wrychle, niezadługo.

 Niebezpieczeństwo, położenie, grożące stratą, zgubą, katastrofą.

 Niebezpieczny, grożący niebezpieczeństwem, zgubny, groźny; niepewny, ryzykowny.

 Niebianin, mieszkaniec nieba, anioł, święty.

 Niebianka, mieszkanka nieba, święta, bogini; przen., kobieta piękna jak bogini, nadludzkiej piękności, nadzwyczajnej dobroci.

 Niebiański, do nieba należący, jak z nieba pochodzący, dobry, piękny, wspaniały.

 Niebieskawy, do niebieskiego koloru zbliżony, błękitny.

 Niebieski, na niebie znajdujący ś., napowietrzny (sklepienie n-e, ciało n-e, zjawiska n-e); nieba, raju dotyczący: królestwo n-e, ojczyzna n-a = niebo, raj; Ojciec N. = Pan Bóg; boski, niebiański, przecudny; koloru nieba, błękitny; modry; koperwas n. = siarczan miedzi; lis n. = zwierzę drapieżne z rodziny psów, lis polarny, piesiec; n-e lisy = futro z tego zwierzęcia; ptak n. = próżniak, darmozjad; myśleć o n-ich migdałach = oddawać ś. jałowym marzeniom, nie uważać, co ś. dokoła dzieje, gapy łapać; państwo n-e = Chiny.

 Niebieskooki, mający oczy niebieskie, modrooki.

 Niebieszczeć, nabierać barwy niebieskiej, błękitnieć.

 Niebieszczyć, robić niebieskim, farbować na niebiesko; n. ś., mieć barwę niebieską.

 Niebiosa — p. Niebo.

 Niebo (w lm. Niebiosa), błękit nakształt sklepienia ponad ziemią wysoko rozpostarty, firmament niebieski; przestrzeń nieszkończona, w której krążą planety, gwiazdy; obłoki, chmury (deszcz pada z n-a); królestwo niebieskie, raj, mieszkanie Boga, świętych i aniołów (anioł z n-a); Bóg, bóstwo (wołać o łaskę, o pomstę do n-a); szczęście, szczęśliwość, zachwycenie, rozkosz (chcieć komu n-a przychylić = uczynić go szczęśliwym; to jego n. = całe szczęście; tak mi dobrze, jak w n-ie = bardzo dobrze); klimat, strefa (żyć pod włoskiem n-em); dokoła tylko n. i pole = pusto, próżno; być w siódmem n-ie = czuć ś. niezmiernie szczęśliwym; pod gołym n-em = na otwartym powietrzu, na dworze; wynosić kogo pod n-iosa = [856]wychwalać nadmiernie; to jak n. od ziemi = zupełnie niepodobne; różnić ś. o całe n. = być zupełnie niepodobnym; poruszyć n. i ziemię = użyć wszystkich środków; to pewne, jak Bóg na n-ie = najzupełniej pewne; psie głosy nie idą pod n-iosy = modlitwa człowieka bezbożnego, życzącego zła swoim bliźnim, nie odnosi skutku; pokora n-iosa przebija = pokorna prośba wszędzie przystęp znajdzie; dziury w n-ie nie będzie = nic ś. złego nie stanie; na święty Jury, kiedy będą w n-ie dziury = nigdy; jakby z n-a spadł = przybył w samą porę, nie wie, co ś. dzieje naokół; daleko, jak n. od ziemi = bardzo daleko.

 Nieboga, kobieta biedna, nieszczęśliwa, godna pożałowania.

 Niebogi, biedny, nieszczęśliwy, godzien pożałowania.

 Niebogłosy, w wyrażeniu: w n. = pełnym głosem, na całe gardło (krzyczeć).

 Nieboractwo, istota godna pożałowania, biedactwo.

 Nieboraczka, forma ż. od Nieborak.

 Nieborak, człowiek godny litości, biedak (zdr. Nieboraczek).

 Niebosiężny, sięgający obłoków; unoszący ś., wzlatujący wysoko, pod obłoki.

 Nieboski, nie przez Boga stworzony, nie pochodzący od Boga (wyglądać jak n-ie stworzenie = nie po ludzku, okropnie).

 Nieboskłon, sklepienie niebieskie, firmament; część sklepienia niebieskiego nad samym widnokręgiem.

 Nieboszczka, ta, co już nie żyje, zmarła, umarła.

 Nieboszczyk, ten, co już nie żyje, zmarły, umarły.

 Niebotyczny, dotykający nieba, sięgający do obłoków, bardzo wysoki.

 Niebożątko, zdr. od Niebożę.

 Niebożę, biedne, nieszczęśliwe stworzenie, nieborak, biedactwo, dziecko biedne, nieszczęśliwe.

 Niebrzydki, dość ładny, nieszpetny.

 Niebyły, ten, który nie był, który nie istniał.

 Niebyt, nieistnienie, nicość, nicestwo, pozaistnienie.

 Niebytność, nieobecność.

 Niebywały, ten, który nic prócz domowej strzechy nie widział, rzadko udzielający ś. towarzystwu, nietowarzyski; niedoświadczony, nieokrzesany, nieotarty; taki, jakiego dotąd nigdy nie było; nadzwyczajny, niezwykły, niesłychany.

 Niecały, niezupełny, mający brak jakiej części.

 Niech, Niechaj, Niechajże, wyraża: rozkaz, żądanie, zakaz (n. zaraz jedzie!); życzenie (n. cię Bóg strzeże, n. żyje!); złorzeczenie (n. cię djabli wezmą!); zgodzenie ś., przyzwolenie (n. i tak będzie; n. tam = a choćby, mniejsza o to); przypuszczenie, warunek (n. on umrze, to co będzie?; niechbym ja był na jego miejscu); oznacza czas (n. tylko, niechno = jak tylko, skoro tylko); cel (przybliż ś., n. cię uściskam = abym cię uściskał).

 Niechać, dać czemu pokój, nie ruszać, zaniedbywać; zaprzestać, zaniechać; dopuszczać, pozwalać.

 Niechcący, mimowoli, nieumyślnie, mimowolnie.

 Niechęć, brak chęci do czego, nieprzychylność, uraza, odraza, wstręt.

 Niechętny do czego: niedbały, opieszały, leniwy; n. komu, nieprzychylny, nieżyczliwy, nieskłonny, nie sprzyjający.

 Niechluj, brudas, flejtuch; człowiek, nieczysto, niechlujnie siebie utrzymujący.

[857] Niechlujny, nieschludny, nieochędożny, brudny, nieporządny.

 Niechno — p. Niech.

 Niechrzczony, który jeszcze nie przyjął chrztu chrześcijańskiego; nie rozcieńczony wodą (wódka, piwo n-e).

 Niechybnie, niezawodnie, niemylnie, pewnie.

 Niechybny, Nieochybny, nieomylny, niezawodny; nieodzowny, nieunikniony, konieczny, pewny; nie chybiający, celny.

 Niechże — p. Niech, Niechajże.

 Niecić, zapalać co dla wzniecenia ognia; rozniecać, rozpalać; przen., wzbudzać; n. ś., zapalać ś., świecić ś., błyszczeć.

 Nieciekawy, nie budzący ciekawości, nieosobliwy; przen., marny, nędzny (to n. człowiek).

 Niecierpek, roślina z rodziny balsaminowatych (fig.).

 Niecierpliwić, zachowaniem ś., żądaniem doprowadzić kogo do stracenia cierpliwości, nabawiać niecierpliwości, pozbawiać cierpliwości; n. ś., niecierpliwość okazywać, niepokoić ś., gniewać ś.

 Niecierpliwie, z niecierpliwością, z niepokojem, nerwowo.

 Niecierpliwość, brak cierpliwości, wytrwania; okazywać n. = niecierpliwić ś.; umierać z n-ci = niecierpliwić ś. do najwyższego stopnia.

 Niecierpliwy, nie umiejący znosić cierpliwie zwłoki a. cierpienia, żądający natychmiastowego wykonania a. ziszczenia czego; mało cierpliwy.

 Niecka, naczynie, z grubego pnia drzewa wyżłobione, nakształt korytka półokrągłego do zarabiania ciasta, kąpania dzieci, noszenia gliny, rudy i t. p. (fig.).

 Nieckowaty, podobny z kształtu do niecki.

 Niecnota, zły uczynek, łotrostwo, nieprawość; człowiek niecnotliwy, nic nie wart, bezecnik, łotr, niegodziwiec, zbrodniarz; psota, figiel, szkoda; łobuz, hultaj, figlarz, nicpoń.

 Niecny, niegodziwy, podły, bezecny, nikczemny, haniebny.

 Nieco, niewiele, trochę, cokolwiek.

 Niecodzienny, niezwykły, niepospolity.

 Niecofniony, Niecofnięty, którego cofnąć nie można, nieodwołalny.

 Niecywilizowany, którego cywilizacja jeszcze nie tknęła; nieokrzesany, dziki, barbarzyński.

 Nieczasowy, nie mający swobodnego czasu, zajęty, zatrudniony.

 Nieczęsto, rzadko.

 Nieczułość, brak uczucia, obojętność; brak czucia, nieuczuwanie bólu.

 Nieczuły, pozbawiony czucia, niewrażliwy; nie okazujący współczucia, obojętny, nielitościwy, niemiłosierny.

 Nieczynny, nic nie robiący, niezajęty, bezczynny; nie biorący udziału w jakim działaniu.

 Nieczystość, brak czystości, ochędostwa, brudy; bezwstyd, nierząd, rozpusta, nieprawość; w lm., pomyje, odchody.

 Nieczysty, zmieszany z obcemi niepożądanemi cząstkami, nieklarowny, mętny (woda n-a) rasa n-a = mieszana; złoto, srebro n-e = aljaż złota a. srebra z innym metalem; powietrze n-e = zepsute, zarażone; nieochędożny, brudny, zbiedzony; bielizna n-a = brudna; mieć ręce n-e = być łapownikiem, złodziejem; pożądliwy, wszeteczny, bezwstydny; żądza n-a = pożądanie cielesne; niewyraźny; interes n. = nieuczciwy, nieprawy, [858](n-a sprawa); nieszczery; rzecz., n-a siła = djabeł, czart.

 Niedaleko, przysł., blizko; wkrótce, niedługo.

 Niedaremnie, nienapróżno, nie nadaremno, nie bez powodu, nie bez celu.

 Niedawniuchny, Niedawniutki, bardzo niedawny.

 Niedawno, przysł., dopiero co, przed niedawnym czasem.

 Niedawny, dopiero co zdarzony, nieodległy co do czasu, świeży.

 Niedbale, przysł., bez dobrej chęci, niestarannie, nietroskliwie.

 Niedbalec, Niedbaluch, człowiek niedbały, o nic ś. nie troszczący, niestaranny, leniuch, opieszalec.

 Niedbalstwo, niestaranność, robienie wszystkiego byle jak; opieszałość, lenistwo, zaniedbywanie ś. w naukach, próżniactwo.

 Niedbałość, zaniedbywanie obowiązków, brak troskliwości, obojętność.

 Niedbały, robiący wszystko niestarannie, opieszały, leniwy, niestaranny; źle wykończony, fuszerski (robota n-a); nie dbający o nic, nie troszczący ś. o nic.

 Niedelikatny, źle wychowany, niegrzeczny, nieprzyzwoity, nieoględny, szorstki.

 Niedługi, niezbyt długi, mający niebawem nastąpić, niedaleki.

 Niedługo, w niedługim czasie, wkrótce, niebawem.

 Niedługutki, wcale niedługi, bardzo niedługi.

 Niedo-, w połączeniu z czasownikami, imiesłowami i rzeczownikami, pochodzącemi od czasowników, oznacza czynność nieukończoną, np. niedoczytany = nie przeczytany do końca, niedojeść = nie zjeść wszystkiego, niedopełnienie = niedokonanie, nieuzupełnienie.

 Niedobitek, rzecz nie całkiem zepsuta, niezupełnie stłuczona; żołnierz, który pozostał z ogólnego pogromu, klęski.

 Niedobór, brak, różnica między wydatkami a przychodem, deficyt.

 Niedobrany, niedopasowany, niezgodny, nieodpowiedni.

 Niedobry, zły, nie posiadający zalet właściwych danemu przedmiotowi, np. potrawa n-a = niesmaczna; miara n-a = nierzetelna; droga n-a = niedogodna; n. znak = złowróżbny; n-a wieść = złowroga; n. do czego a. na co = niezdatny.

 Niedobrze, przysł., źle; n. mi ś. robi = mdło, zbiera ś. mi na wymioty, mdleję.

 Niedoceniać, forma dok. Niedocenić; nadawać czemu zbyt nizką cenę, wagę; nizko szacować; n. ś., zbyt nizko siebie cenić.

 Niedocieczony, niezbadany, niepojęty, tajemniczy.

 Niedoczekanie twoje (jego, ich i t. p.): rodzaj groźby, że nie doczeka ś. tego, ażeby to a to ś. stało, że to ś. nie ziści.

 Niedodma płuc = stan chorobny, w którym pęcherzyki płucne nie napełniają ś. dostatecznie powietrzem i nie rozdymają ś. wcale a. mało.

 Niedogarek, Niedogasek, niedopalona resztka (np. pochodni, świecy, papierosa), niedopałek.

 Niedogodność, niewygoda.

 Niedogryzek, część czego niedogryziona, niedojedzona, ogryzek, niedojadek.

 Niedojda, człowiek umysłowo upośledzony, głupowaty, człowiek do niczego, niezdara, niedołęga, ciemięga, safanduła.

 Niedojrzały, ten, który jeszcze nie dojrzał, nie doszedł do należytego rozwoju (owoc n.); niepełnoletni, niedorosły (człowiek n.); niewyrobiony, niedoświadczony; (umysł n.).

 Niedojrzałość, młodzieńczość, niewyrobienie jeszcze umysłowe, [859]niedoświadczenie, brak sądu dojrzałego.

 Niedokładność, niedbałość wykonania, nieścisłość, nieakuratność w robocie, szczegół niedokładny, pewne braki w robocie.

 Niedokonany, niedokończony, nie całkiem wypełniony, nieuzupełniony; w gram., czasownik n. = wyrażający czynność nieukończoną a. taką, która nie przestała ś. dotąd pełnić.

 Niedokończony, któremu brak jeszcze czego, którego nie dokończono, nie wykonano do końca, niezupełny, który nie skończył jeszcze nauk.

 Niedokrewność, Niedokrwistość, niedostatek krwi w organizmie, anemja.

 Niedokrwisty, cierpiący na niedokrwistość, anemiczny.

 Niedokształcony, który jeszcze niedojrzał (płód n.), niewykształcony należycie.

 Niedokwas, w chem., dawna nazwa tlenku.

 Niedola, stan smutny, bieda, zła dola, niepowodzenie, nieszczęście, niepomyślność.

 Niedołęga, człowiek upośledzony umysłowo, nie umiejący wziąć ś. należycie do czego; człowiek do niczego, niezdara, ciemięga.

 Niedołęstwo, kalectwo, ułomność; upośledzenie fizyczne, słabość sił fizycznych, bezsilność, ociężałość; nieudolność, brak zdolności umysłowych; niemożność, niezdolność do czegokolwiek, ślamazarność, safandulstwo.

 Niedołężny, upośledzony fizycznie i umysłowo; nieudolny, bezsilny, słaby; ślamazarny, niezdarny, ciemięgowaty, głupkowaty.

 Niedomagać, uczuwać brak sił, być nieco cierpiącym na zdrowiu, być słabym, chorować.

 Niedomaganie, brak sił, niemoc, słabość, choroba.

 Niedomówienie, niedokończenie mowy, przerwanie mowy; nie wypowiedzenie, tego co ś. myśli, a zostawienie innym do domysłu; w retoryce: nagłe zamilczenie wśród mowy wskutek nadmiaru uczucia a. dla wywołania silniejszego wrażenia.

 Niedomówiony, niedopowiedziany.

 Niedonosek, dziecię niedonoszone, przedwcześnie urodzone.

 Niedonoszony, urodzony przedwcześnie, niedojrzały; niewykończony, nieobmyślony; niedosyć umiejący, głupkowaty.

 Niedopałek, resztka czego niedopalona, niedogarek.

 Niedopasowany, niedobrany do czego, niestosowny, niezgodny.

 Niedopatrzenie, niedopilnowanie, nieuwaga, przeoczenie.

 Niedopieczony, niezupełnie upieczony, jeszcze surowy; niedokształcony, niewykończony, z niedokończoną specjalnością.

 Niedopowiedziany, niezupełnie wypowiedziany, niedomówiony.

 Niedopuszczalny, do którego dopuścić nie można, niedozwolony.

 Niedorajda — p. Niedołęga.

 Niedorostek, młodzieniec niedorosły, młodzieniaszek, wyrostek; młokos, smarkacz; karzeł.

 Niedorośl, roślina z rodz. palm.

 Niedorozwój, brak należytego rozwinięcia, niezupełny rozwój; zacofanie umysłowe, stan umysłowy idjoty, głuptaka.

 Niedorównany, któremu niepodobna dorównać, niezrównany.

 Niedorzeczność, niezgodność ze zdrowym rozsądkiem; rzecz niedorzeczna, głupstwa, brednie, nonsens.

 Niedorzeczny, nie do rzeczy będący, przeciwny zdrowemu rozsądkowi, nierozsądny, nierozumny, głupi; niestosowny, nieprzyzwoity.

[860] Niedosięgły, Niedosięgniony, którego dosięgnąć nie można (n. ręką); którego umysłem nie można dosięgnąć, niezbadany, niedocieczony, niepojęty.

 Niedoskonały, nie posiadający wszystkich wymaganych zalet, pozostawiający coś do życzenia, ulegający zarzutom, wadliwy, niezupełny, nienależyty.

 Niedosłyszalny, Niedosłyszany, którego dosłyszeć nie możnamożna.

 Niedosłyszeć, niewyraźnie usłyszeć, być dotkniętym głuchotą niezupełną.

 Niedospać, nie wyspać ś. należycie, wstać za wcześnie ze snu.

 Niedostateczny, nie wystarczający, nie zadowalający; nędzny, mały, szczupły; w szkołach: stopień n. = dwójka.

 Niedostatek, brak czego, bieda, nędza, ubóstwo; brak, wada, niedoskonałość.

 Niedostępny, do którego dostęp jest trudny, nieprzystępny; przen., niepojęty, niezbadany, niedocieczony; trudny do zrozumienia, niejasny, niepopularny.

 Niedostrzegalny, Niedostrzeżony, którego nie można dostrzec, niedopatrzony, niespostrzeżony, niewidoczny, nieznaczny.

 Niedosyć, Niedość, w zbyt małej a. niedostatecznej ilości, za mało.

 Niedosyt, żarłoczność chorobliwa.

 Niedosytek, człowiek nienasycony, żarłoczny, obżartuch; n. zjeść = być nienasyconym, być żarłokiem.

 Niedoszły, ten, który nie doszedł czego a. do czego, ten, który miał być, ale nie był; przedwczesny, niedonoszony, niedojrzały.

 Niedościgły, Niedościgniony, którego nie można doścignąć; niezrównany, niepojęty, niezbadany.

 Niedość — p. Niedosyć.

 Niedośpiałek, roślina z rodziny pierwiosnkowatych, muchotrzew (fig.).

 Niedośpiały — p. Niedojrzały.

 Niedoświadczony, nie mający doświadczenia, nie praktyczny, naiwny.

 Niedotkliwy, niebolesny, niedojmujący.

 Niedotykalny, którego nie można dotknąć a. dotknąć ś., niematerjalny; nieczuły, niewzruszony; drażliwy, delikatny.

 Niedouczony, który nie skończył nauk, któremu brak nauki wyższej, posiadający niedostateczne wykształcenie.

 Niedouk, człowiek nie posiadający wykształcenia systematycznego, a mający ś. za mądrego (zdr. Niedouczek).

 Niedowarzony, nie całkiem ugotowany, nawpół surowy; przen., niedojrzały umysłowo, niedouczony, niezupełnie wykształcony; narwaniec, bzik.

 Niedowiarek, człowiek niezupełnej wiary, nie całkiem wierzący a. wcale nie wierzący, bezbożnik, ateusz; odszczepieniec, heretyk, niewierny; człowiek nieufny, niełatwowierny.

 Niedowiarstwo, brak wiary, ateizm, herezja, odszczepieństwo; bezbożność, niewiara, nieufność, podejrzliwość, niedowierzanie.

 Niedowidzieć, niedobrze widzieć, mieć krótki wzrok.

 Niedowierać, nie domykać się.

 Niedowierzać, niezupełnie wierzyć, nie ufać, być podejrzliwym.

 Niedowierzający, niezupełnie wierzący, podejrzliwy, nieufny.

 Niedowład, w med., niecałkowite porażenie ruchów, brak władzy w jakich członkach, niemożność ruchu.

 Niedozór, brak dozoru, niedopilnowanie.

[861] Niedużuchny, bardzo nieduży, maluchny.

 Nieduży, niezbyt wielki, dość mały.

 Niedwuznaczny, wyraźny, stanowczy, nie pozostawiający żadnej wątpliwości.

 Niedyplomatyczny, niepolityczny, nieceremonjalny, niedelikatny, niestosowny, niewłaściwy, niegrzeczny, grubijański.

 Niedyskrecja, fr., niezachowanie cudzej tajemnicy; niedelikatność, nieoględność, nieostrożność.

 Niedyskretny, fr., nie zachowujący cudzych tajemnic, gadatliwy, ciekawy; niedelikatny, nie krępujący ś. względami na kogo, na co.

 Niedysponowany, łć., nieusposobiony, niezdrów, niedomagający.

 Niedyspozycja, łć., zły stan zdrowia, lekka choroba.

 Niedyspozyt, człowiek niedysponowany, niezdrowy (forma ż. Niedyspozytka).

 Niedziałka, najdrobniejsza cząstka materji, atom.

 Niedziela, ostatni dzień tygodnia poświęcony odpoczynkowi i służbie Bożej; tydzień; wielka n. = pierwszy tydzień Wielkiej Nocy.

 Niedzielny, tyczący ś. niedzieli; świąteczny, odświętny (suknia n-a); sobotnim sztychem na n. targ = byle prędzej, aby zbyć, po partacku, po fuszersku.

 Niedzielny, nie dający ś. dzielić, niepodzielny.

 Niedzisiejszy, nie z dzisiejszego dnia, nieświeży; przen., dawny, dawniejszy, stary, przestarzały, zacofany.

 Niedziwota, nic dziwnego, nic osobliwego, nic nadzwyczajnego.

 Niedźwiadek, mały młody niedźwiedź; n-ki, futro z niedźwiedzia barybala; w astr., jeden z gwiazdozbiorów zwierzyńcowych, skorpjon (fig.); w zool., rodzaj pająka nie przędącego, skorpjon (fig.).

 Niedźwiednia, skóra z niedźwiedzia, futro z niedźwiedzia.

 Niedźwiednik, Niedźwiedziarz, przewodnik niedźwiedzi, oprowadzający i uczący je tańcować; skomorocha, leśnik, pilnujący w borze niedźwiedzi.

 Niedźwiedzi, dotyczący niedźwiedzi; przen., niezręczny, niezgrabny, ciężki (n-dzie ruchy); n-a przysługa = niezręczna, przynosząca szkodę temu, któremu chciano ś. przysłużyć.

 Niedźwiedziątko, młode niedźwiedzia.

 Niedźwiedzica, samica niedźwiedzia; w astr., dwa gwiazdozbiory na półkuli północnej; n. wielka i n. mała, inaczej wóz wielki i wóz mały (fig.).

 Niedźwiedziowaty, niezgrabny, niezręczny, ociężały, rubaszny.

 NiedzwiedziówkaNiedźwiedziówka, rodzina motyli nocnych z podrzędu prządkówek (f.).

 Niedźwiedź, zwierzę ssące, drapieżne, nastopne; n. brunatny (fig.), n. czarny a. barybal (fig.), n. biały a. polarny (fig.); futro z n-a; człowiek niezgrabny, nieokrzesany, ordynarny w obejściu; tańcować, chodzić jak n. = niezgrabnie; n. morski, zwierzę ssące z rodz. fok, [862]uchatka niedźwiedziowata, kotik, kot morski (fig.).

 Nieforemny, nie posiadający pięknej a należytej formy, niekształtny, niezgrabny; w gram., nieprawidłowy, nieregularny (słowa n-e); w geom., trójkąt n. = nie mający wszystkich boków równych.

 Nieformalność, łć., uchybienie pewnym przepisom a. formom, brak form przepisanych.

 Nieformalny, nie odpowiadający pewnym ustalonym przepisom, formalnościom, formom, nielegalny.

 Niefortunny, nieszczęśliwy, nieudany, chybiony, nieszczęśliwie pomyślany, kłopotliwy.

 Niefrasobliwy, wesoły, lekki, spokojny, bez troski, bezpieczny.

 Niefrontowy, żołnierz nie służący w szeregach i nie odbywający ćwiczeń wojskowych.

 Niegaszony, którego nie gaszono; wapno n-e = nielasowane, bezwodne, t. j. tlenek wapnia.

 Niegdyś, kiedyś w przeszłości, dawno, przed dawnemi czasy.

 Niegdzie, w niektórych miejscach; gdzieniegdzie = tu i owdzie, w różnych miejscach, miejscami.

 Nieglansowany, Nieglansowny, nie mający połysku, matowy.

 Niegłaźny, niezręczny, niezdarny, ciemięgowaty.

 Niegłupi, dość mądry, roztropny, pojętny, zastanawiający się.

 Niegodny a. Niegodzien, nie zasługujący na co, niewart czego; nie przystojący komu; nikczemny, niegodziwy, podły.

 Niegodziwiec, łotr, nikczemnik, nędznik.

 Niegodziwość, rzecz niegodziwa; charakter niegodziwy, podły; nieuczciwość, szkarada, obmierzłość; postępek niegodziwy, występek, podłość.

 Niegodziwy, nikczemny, nizki, podły (postępek n.); nieznośny, okropny (drogi n-e).

 Niegospodarny, nie umiejący gospodarować, nierządny, nieoszczędny, niepraktyczny.

 Niegrzecznie, przysł. od Niegrzeczny.

 Niegrzeczność, brak grzeczności, grubiańskość; postępek niegrzeczny, mowa, której brak grzeczności; odezwanie, zachowanie ś. szorstkie.

 Niegrzeczny, niestosowny, niewłaściwy, niewczesny; nieuprzejmy, grubiański, ordynarny, gburowaty, niezgodny z wymaganiami obyczajności towarzyskiej; kapryśny, niesforny, nieposłuszny, swawolny (o dziecku).

 Niehamowany, Niehamowny, niepowstrzymany; niepowściągliwy, bezwzględny, nie rachujący ś. ze swemi słowami.

 Niehandlowy, nie dotyczący handlu, nie obznajmiony z handlem, nieprowadzący handlu.

 Nieherbowy, nie mający herbu, nieszlachcic.

 Nieinaczej, tak samo, podobnie; a właśnie, a jakże, ma ś. rozumieć, oczywiście.

 Niejaki, pewien, jakiś, niewiadomo jaki, jaki taki, pewnego rodzaju, do pewnego stopnia; a mianowicie (n. pan X).

 Niejako, poniekąd, do pewnego stopnia.

 Niejeden, wielu, wiele, jaki taki.

 Niejednaki, Niejednakowy, nie taki sam, różnorodny, odmienny.

 Niejednokrotny, niejeden raz powtarzający ś., często ś. zdarzający, kilkakrotny.

 Niekiedy, przysł., czasem, czasami, od czasu do czasu, zrzadka, nieczęsto, zdarza się, że...

 Nieklejowy, nie mający w sobie kleju (papier n., na którym przy pisaniu rozlewa ś. atrament).

 Niekłamany, prawdziwy, [863]niezmyślony, nieobłudny, szczery, serdeczny (n-e uczucie).

 Niekompetencja, Niekompetentność, łć., brak kompetencji.

 Niekoniecznie, nie nieodzownie; bez potrzeby, niezupełnie, nie bardzo, nieszczególnie, możliwie.

 Niekonsekwencja, łć., brak konsekwencji, nielogiczność.

 Niekorzyść, strata, brak korzyści, szkoda; na n. = na szkodę, niekorzystnie; nieładnie.

 Niekrajowiec, obcokrajowiec, cudzoziemiec.

 Niekrajowy, nietutejszy, nieswojski, obcokrajowy, zagraniczny.

 Niekraszony, bez okrasy, bez omasty, postny.

 Niekrzesłowy kasztelan = w dawnej Polsce w senacie: zasiadający nie na krześle, ale na ławach (cz. drążkach) za krzesłami wyższych kasztelanów = kasztelan drążkowy.

 Niekształtny, nie mający prawidłowego kształtu, bezkształtny, niezgrabny, niesymetryczny, nieforemny.

 Niektóry, jaki taki, pewien, jeden (z wielu).

 Nieladajaki, niebylejaki, nieladakto.

 Nieledwie, Nieledwo, prawie, bezmała, omal.

 Nieletni, niepełnoletni, małoletni.

 Nielot — p. Kiwi.

 Nielotny, pozbawiony skrzydeł, nie latający; nie mogący ś. ulatniać, niegazowy; pozbawiony bystrości umysłu, nierozgarnięty.

 Nieludzki, niewłaściwy człowiekowi, srogi, okrutny; niewyrozumiały, nieprzystępny, nieużyty.

 Nieludzko, przysł., nie po ludzku; nielitościwie, srogo, okrutnie.

 Niełacnie, niełatwo.

 Nieład, brak ładu, nieporządek, rozgardjasz, zamęt, bezład.

 Nieładny, niepiękny, niekształtny, niepowabny, nieestetyczny; nieczysty, niezaszczytny, haniebny, nieuczciwy (n. postępek); nieprzyzwoity, niegrzeczny, nieprzystojny (n-e zachowanie ś.).

 Niełaska, uchylenie kogoś od swojej łaski, nieżyczliwość, niechęć, brak względów; popaść w n-ę = stracić łaskę, wypaść z łaski.

 Niełaz, zwierzę ssące australijskie z rodziny niełazów, z rzędu workowatych, kuna workowata (fig.).

 Niełupka, w bot., owoc suchy niepękający (f.).

 Niema, nie jest, nie istnieje; żart., n. głupich = nie głupim, nie dam ś. oszukać; n. to jak... = najlepiej... (n. jak spać = najlepiej spać).

 Niemal, przysł., prawie, o mało, bez mała, ledwie nie, mniej więcej, prawie.

 Niemało, dość dużo, sporo.

 Niemały, dość duży, spory.

 Niemasz, to samo co Niema.

 Niematerjalny, duchowy, nadzmysłowy, pozaświatowy.

 Niemądry, niedorzeczny, nierozsądny, nieroztropny, głupi.

 Niemczeć, stawać ś. niemieckim, w Niemca ś. przemieniać, giermanizować się.

 Niemczyć, na niemieckie co przerabiać, na Niemca przemieniać, giermanizować.

 Niemeczka, dziewczyna niemiecka; dzieweczka małomówna.

 Niemęski, niewłaściwy mężczyźnie; niegodny mężczyzny, tchórzliwy, wrażliwy, tkliwy, rozpieszczony, delikatny.

 Niemianowany, nie posiadający nazwy, nie wymieniony z nazwiska; w mat., liczba n-a = liczba, przy której nie wymieniono rodzaju jednostek, z jakich ś. składa, liczba oderwana.

[864] Niemiara, w wyrażeniu co n. = bardzo wiele, w niezmierzonej ilości.

 Niemiarowy, nieprawidłowy, nieregularny, nierytmiczny.

 Niemiaszek, pogardl., Niemiec, Niemczyk.

 Niemiec, osobnik, należący do narodu niemieckiego; nauczyciel języka niemieckiego; w grze w karty: pewna rozgrywka w preferansie.

 Niemiecczyzna, Niemczyzna, wszystko, co jest niemieckie: kraje zwyczaje, obyczaje, język, literatura, sztuka niemiecka.

 Niemiecki, odnoszący się do Niemca a. Niemiec; luterański, ewangelicko-augsburski.

 Niemieć, stawać się niemym; milknąć, zamilkać, nagle przerywać mowę, przestawać mówić.

 Niemieszany, niedobierany, niezaprawny, czysty, niefałszowany.

 Niemile, Niemiło, przykro, nieprzyjemnie, nieuprzejmie, nieprzychylnie, nieżyczliwie.

 Niemiłosiernie, bez litości, srogo, okrutnie.

 Niemiłosierny — p. Nielitościwy; srogi, nieczuły; straszny, przeraźliwy, okropny, nadzwyczajny; nieznośny.

 Niemiły, nieprzyjemny, niesympatyczny, nieznośny, wstrętny.

 Niemka, kobieta z Niemiec rodem; nauczycielka, bona Niemka.

 Niemłody, w starszym wieku, w poważnym wieku, podstarzały.

 Niemnogi, nieliczny.

 Niemoc, brak mocy, słabość, bezsilność, upadek sił; niedomaganie, brak zdrowia, choroba.

 Niemocny, Niemocen, nie mający mocy, słaby, chory, niedomagający, niezdrów, bezsilny.

 Niemoralny, przeciwny zasadom moralności, nieobyczajny, nieprzyzwoity, rozpustny, gorszący.

 Niemota, brak mowy, niemożność wymawiania wyrazów.

 Niemowa, człowiek nie umiejący mówić, niemy.

 Niemowlę, dziecię, nie umiejące jeszcze mówić, dziecię przy piersiach (zdr. Niemowlątko).

 Niemowlęctwo, wiek niemowlęcy; zbior., pierwsze lata dziecinne, niemowlęta; stan nierozwinięty, początek czego (n. sztuki, literatury).

 Niemowlęcy, z pierwszych lat dziecinnych.

 Niemowny, Niemówny, niewymowny, nierozmowny, milczący, małomówny.

 Niemożebny, Niemożliwy, taki, który nie może być, nie mogący stać ś., ziścić ś.; niedopuszczalny, nie do zniesienia, nieznośny.

 Niemożliwie, tak jak być nie może być nie powinno; n. drogi = bardzo drogi; n. zdziera = bez miłosierdzia; n. wyglądać = okropnie.

 Niemożliwość, Niemożebność, brak możności; do n-ci = nie do zniesienia.

 Niemożliwy, jaki być niepowinien, niestosowny, nie do zniesienia — p. Niemożebny.

 Niemożna, Nie można, rzecz niemożliwa, niepodobna, nie godzi ś., niewolno, w żaden sposób.

 Niemożność, brak możności, bezsilność, niemoc.

 Niemrawy, powolny, niezdarny rozlazły, niedołężny, niezgrabny.

 Niemy, ten, który nie może mówić, któremu brak mowy, głuchoniemy; milczący, nie chcący mówić; cichy, spokojny, niegwarny, gdzie żadnego głosu nie słychać; nieobdarzony mową, nierozumny, bezrozumny; n-e stworzenie = nie umiejące przemówić w swej obronie; nieżyjący, bezduszny, nieczuły (o rzeczach); n-a mowa = migi; n-a klawjatura = nie [865]wydająca dźwięku, służąca dla wprawy; nieopatrzony w napisy, objaśnienia (mapa n-a cz. ślepa).

 Niemylnie, niezawodnie, z pewnością.

 Niemylny, niezawodny, niewątpliwy, niechybny, nie mylący ś. nigdy.

 Nienadający się, nie do użycia, nieprzydatny, niestosowny.

 Nienaganny, nie zasługujący na naganę, bez zarzutu.

 Nienagrodzony, który nie otrzymał nagrody, nie dający ś. nagrodzić, niemożliwy do nagrodzenia, nie dujący ś. naprawić (szkoda n-a).

 Nienajedzony, który ś. jeszcze nie najadł, niezupełnie syty, nie mogący ś. najeść, nienasycony.

 Nienajgorszy, jeszcze niezupełnie zły, dość dobry, niezły.

 Nienależny, który ś. nie należy, nie należący ś., niesłuszny, niesprawiedliwy, niezgodny z żądaniem, z prawem.

 Nienamłotny, Nieomłotny, dający niewielki omłot a. niewielki; plon, nie bardzo wydajny, nieobfity, niebardzo korzystny.

 Nienaruszalny, taki, którego nie można naruszyć, nie mogący być naruszonym, nietykalny.

 Nienaruszony, nieruszony z miejsca; cały, całkowity, nieuszkodzony, nietknięty; o dziewicy: n-a = niepokalana.

 Nienasycony, nie mogący ś. nasycić, ciągle głodny; ciągle pożądający, chciwy, łakomy.

 Nienasytek, człowiek nienasycony, żarłok, obżartuch.

 Nienaturalny, łć., sztuczny, udany, fałszywy; przesadny, przesadzony, egzaltowany, niezwykły.

 Nienawidzić, mieć dla kogo uczucie wrogie, nie cierpieć go, mieć do kogo nienawiść, czuć do kogo wstręt, odrazę; n. ś., wzajemnie czuć do siebie nienawiść.

 Nienawistny, wrogi, nieprzyjazny, pełen nienawiści, nienawidzący, wzbudzający nienawiść, wstrętny.

 Nienawiść, uczucie wrogie, połączone ze wstrętem, pogardą a. życzeniem złego, gniew trwały, złość.

 Nieobecny, nie znajdujący ś. w danym miejscu.

 Nieobeszły, niezmierzony, bezmierny.

 Nieobeznany, który ś. z czym nie obeznał, niedoświadczony, nieobyty, niewtajemniczony, nieświadomy.

 Nieobiecujący, po którym nie można ś. spodziewać czego dobrego, nie dający pewności, nie budzący zaufania.

 Nieobjęty, ten, którego objąć nie można, nieogarniony, nieograniczony, niezmierny, niezmierzony.

 Nieobliczalny, trudny do obliczenia, którego skutków nie można obliczyć; którego końca nie można przewidzieć; po którym można ś. wszystkiego spodziewać.

 Nieobrachowany — p. Nieobliczalny.

 Nieobyczajny, nie mający dobrych obyczajów, nieprzyzwoity, niemoralny, prostacki, grubijański.

 Nieobyty, nieobeznany z miejscowemi zwyczajami, nieotarty, nieogładzony, niewyrobiony pod względem towarzyskim.

 Nieoceniony, nie dający ś. ocenić, mający wielką cenę, mający wielkie przymioty, nieoszacowany.

 Nieochybny, niewątpliwy, pewny.

 Nieociosany, jeszcze nieucywilizowany, nieokrzesany, prostacki.

 Nieoczekiwany, niespodziewany, nagły.

 Nieodbity, konieczny, nieodzowny; nieodparty, niezbity, stanowczy.

[866] Nieodgadniony, którego trudno odgadnąć, zrozumieć, niezgłębiony, niezbadany, niepojęty, zagadkowy.

 Nieodłączny, nierozdzielny, nieodstępny, konieczny.

 Nieodmienny, nie dający ś. odmienić, niemający odmian, niezmienny, stały; stanowczy, nieodwołalny, ostateczny.

 Nieodparty, którego nie odparto, nie dający ś. odeprzeć, niezaprzeczony, nieodbity.

 Nieodpowiedni, niestosowny, niewłaściwy, nieprzydatny.

 Nieodpowiedzialny, nie odpowiadający za swoje czyny, którego nie można pociągnąć do odpowiedzialności, nie mający obowiązku zdawania sprawy ze swych postępków; nie dający pewności, że wypełni swoje zobowiązania.

 Nieodrodny, podobny do rodziców, do przodków, godny ich.

 Nieodrosły od ziemi = mały, malutki, niedorosły.

 Nieodstępny, nieodłączny, towarzyszący zawsze i wszędzie komu a. czemu.

 Nieodwołalny, którego nie można odwołać, niecofniony, stanowczy, ostateczny.

 Nieodzowny, konieczny, niezbędny, stanowczy.

 Nieodżałowany, którego nie można dosyć ś. nażałować, nieopłakany.

 Nieogarniony, którego nie można ogarnąć; niedocieczony, niepojęty; bezgraniczny, niezmierny, nieskończony.

 Nieoględny, nieostrożny, nierozważny, nieprzewidujący następstw, lekkomyślny, niedbały.

 Nieogładzony, nie posiadający ogłady towarzyskiej, nieokrzesany, nieobyty ze zwyczajami towarzyskiemi.

 Nieograniczony, nie mający granic, niezmierzony; niczem niekrępowany, bezwzględny, absolutny.

 Nieokiełznany, niepohamowany, rozpasany, wyuzdany.

 Nieokreślony, którego nie można określić, nieograniczony, niewyraźny, niepewny, nieustalony; w gram., zaimek n. = nie określający bliżej osoby a. przedmiotu.

 Nieokrzesany, nie mający ogłady towarzyskiej, nieotarty między ludźmi, prostacki, ordynarny.

 Nieomal, prawie że..., tylko co...

 Nieomieszkać, zrobić a. załatwić bezzwłocznie, zrobić z pewnością, niezaniedbać.

 Nieomieszkanie, przysł., natychmiast, bezzwłocznie, zaraz, wnet.

 Nieomylny, nie mylący ś.; pewny.

 Nieopatrzny, nieostrożny, nieprzezorny, nierozważny, niezapobiegliwy, lekkomyślny, niedbały.

 Nieopisany, nie dający ś. opisać a. wypowiedzieć, nadzwyczajny.

 Nieopłacony, którego nie można w dostatecznej mierze opłacić, nieoceniony, nieoszacowany, którego nie opłacono (list n.).

 Nieorganiczny, nieżywotny, nie mający organów życiowych, mineralny; istota n-a = minerał, kruszec; chemja n-a = traktująca o związkach niewęglowych.

 Nieosiadły, koczowniczy, nie mający stałej siedziby, wędrowniczy; nie posiadający własności nieruchomej; niezamieszkały, bezludny.

 Nieoskrobany, nieokrzesany, prostaczy.

 Nieosobisty, Nieosobowy, nie wskazujący osoby (czasownik n., np. grzmi, błyska ś.; zdanie n-e = w którym orzeczenie jest wyrażone czasownikiem n-ym).

 Nieosobiście, nie we własnej osobie, t. j. listownie a. przez pośrednika.

 Nieostatni, jeszcze coś wart, nienajgorszy.

 Nieoszacowany, posiadający [867]niezmierną cenę, mający wielką wartość, kosztowny, drogocenny, niezrównany, nieoceniony; mający wielkie przymioty charakteru.

 Nieoświecony, nie mający oświaty, nieświadomy, ciemny, dziki.

 Nieotarty, który ś. nie otarł między ludźmi, nieobyty, nieokrzesany.

 Nieowarunkowany, nieobłożony warunkami, nie skrępowany warunkami.

 Nieoznaczony, nie dający ś. oznaczyć, niepewny, nieokreślony, nieograniczony.

 Niepalny, nie ulegający działaniu ognia, nie palący ś., ogniotrwały.

 Niepamięć, zapomnienie (puśćmy to w n. = zapomnijmy o tym).

 Niepamiętny, nie dający ś. zapamiętać, bardzo dawny, odwieczny (od n-ych czasów = od bardzo dawna); nie posiadający dobrej pamięci, zapominający; n. a. niepomny = pozbawiający pamięci (n. zdrój Lety); n. a. niepomny = niebaczny na co, obojętny na co.

 Nieparlamentarny, łć., nie używany, nie dopuszczalny w parlamentach, nieprzyzwoity; n-e wyrażenie, zachowanie ś. = grubjańskie, nieprzyzwoite, słowa obelżywe, obrażające.

 Nieparzystokopytowe, Nieparzystokopytne zwierzęta = dział zwierząt ssących, o kopytach i nieparzystej liczbie palców u nóg.

 Nieparzysty, nie dający podzielić ś. na dwie równe części (liczba n-a); nie należący do tej sa mej pary (buty n-e).

 Niepełnoletni, nie mający jeszcze lat, oznaczonych przez prawo dla samodzielności, małoletni, nielotni.

 Niepewny, co do którego niema pewności; co do którego nie można być pewnym, wątpliwy, nie budzący zaufania, podejrzany; nie mający pewności co do czego, wątpiący o czym, niespokojny o co; n. życia, swobody; n. dnia ani godziny = wciąż obawiający ś. jakiegoś niebezpieczeństwa: n. siebie, nie ufający sobie, chwiejny, niezdecydowany.

 Niepiękny, nieładny, brzydki, szpetny, paskudny.

 Niepiśmienny, nie umiejący pisać; nieoświecony.

 Niepłatność, niezapłacenie, niemożność zapłacenia w terminie.

 Niepłatny, nie pociągający konieczności natychmiastowego płacenia; ten, który nie otrzymał zapłaty, wynagrodzenia, żołdu, pensji; bezpłatny, honorowy.

 Niepłonny, mogący ś. ziścić, niedaremny, niepróżny, uzasadniony, pewny (n-a nadzieja = nadzieja, która nie zawiodła).

 Niepochlebny, nie zasługujący na pochwałę, niezaszczytny; niekorzystny, ujemny, naganny.

 Niepochopny, nieskory (do sądu), nie rwący ś. do pracy, nieprędki, leniwy.

 Niepochwytny, nie dający ś. ująć a. określić, nieuchwytny.

 Niepocieszający, z którego nie można ś. ucieszyć; niewesoły, niepomyślny, smutny, żałosny.

 Niepocieszony, nieutulony w żalu, dla ktorego niema pociechy, oddający ś. ciągłej rozpaczy.

 Niepoczciwy, który popełnił jaki czyn z cudzą krzywdą, który zawiódł pokładane w nim zaufanie; niedobry, nie mający pięknych przymiotów, nieuprzejmy.

 Niepoczesny, niepozorny, nie posiadający okazałej powierzchowności, skromny.

 Niepoczytalny, nieodpowiedzialny za swoje czyny, chory umysłowo, niepewny, nieprzytomny.

 Niepodejrzany, którego nie można podejrzywać o nic złego, nieposzlakowany.

[868] Niepodległy, nie podlegający nikomu, samodzielny, niezawisły.

 Niepodły, niebylejaki, szlachetny, zacny.

 Niepodobieństwo, brak podobieństwa; rzecz, nie mająca pozoru prawdy, rzecz niemożebna, zamysł, nie mogący przyjść do skutku.

 Niepodobna, rzecz nie do wiary, nieprawdopodobna, niepodobieństwo; nie można, nie wolno, nie sposób.

 Niepodobny, nie mający podobieństwa do kogo a. do czego, różny, odmienny; niemożliwy, nie do uskutecznienia.

 Niepodzielny, nie dający ś. łatwo dzielić; nie dzielący ś. (liczba n-a przez 2 = nie dzieląca ś. przez 2, nieparzysta).

 Niepogoda, brak pogody, czas brzydki, dżdżysto, wietrzno.

 Niepogodny, dżdżysty, pochmurny, słotny; przen., niewesoły, posępny, zasmucony.

 Niepohamowany, nie dający ś. pohamować, niepowściągliwy, nieumiarkowany, gwałtowny, nieokiełznany.

 Niepojęty, trudny do zrozumienia, niezrozumiały; nie mogący być objęty rozumem, niezbadany, niedocieczony, nieodgadniony.

 Niepokalanek, roślina z rodziny witułkowatych, baranek, czystodrzew (fig.).

 Niepokalanka, zakonnica klasztoru pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia N. Marji Panny (fig.); N-ki, zakon, klasztor, kościół tych zakonnic.

 Niepokalany, niesplamiony, niezmazany, bezgrzeszny, dziewiczy, bez skazy; N-e Poczęcie N. Marji Panny = poczęcie N. Marji Panny w stanie dziewiczym; święto N. M. P., obchodzone 8 grudnia.

 Niepokaźny, nieokazały, niepozorny, skromny.

 Niepokoić, sprawiać komu niepokój, nabawiać niespokojności, nie dawać mu pokoju, przeszkadzać mu w zajęciu; trapić, uprzykrzać ś. komu; n. ś., odczuwać niepokój, trapić ś., trwożyć ś., dręczyć ś.

 Niepokonalny, nie dający ś. pokonać, nie dający ś. przezwyciężyć, nie dający ś. przeprzeć.

 Niepokonany, niezwyciężony, nieprzeparty, niezwalczony.

 Niepokój, uczucie trwożliwe, brak spokoju; troska, kłopot; przestrach, przerażenie; n. w kraju = zaburzenie, wzburzenie umysłów, zamieszka.

 Niepolerowany, niegładki, nie błyszczący; przen., nieokrzesany, nieobyty, ordynarny.

 Niepolerowny, nie dający ś. polerować.

 Niepoliczony, nieporachowany, niesprawdzony, nie dający ś. policzyć, bardzo liczny; niezliczony, nieprzebrany.

 Niepolityczny, niedelikatny, nieprzyzwoity, nietaktowny.

 Niepomału, niezmiernie, nadzwyczajnie, bardzo.

 Niepomiarkowany, niepohamowany, niepowściągliwy, gwałtowny.

 Niepomierny, nie dający ś. wymierzyć, zmierzyć, nadmierny, nadzwyczajny, nieumiarkowany.

 Niepomny, niepamiętający, niebaczny na co — p. Niepamiętny.

 Niepomyślny, przeciwny czyim życzeniom, myślom, zamiarom, nieprzyjazny, niepożądany, nieszczęśliwy, niekorzystny.

 Niepopłatny, który ś. nie opłaca, za który źle płacą, niepokupny, na który nie można znaleźć [869]nabywców; przen., nie przekonywający, małoważny, błahy.

 Niepoprawny, nie chcący ś. poprawić (n. grzesznik); zaniedbany, niedbały, pełen błędów (n. styl); którego nie można poprawić, niepowetowany.

 Nieporadny, nie umiejący sobie dać rady z kim a. czym, niezaradny, niedołężny, bezradny.

 Nieporęczny, niedogodny.

 Nieporozumienie, niezrozumienie ś. wzajemne i wynikła z tego niesnaska, poróżnienie, rozterka; pomyłka wynikła z niewłaściwego zrozumienia rzeczy.

 Nieporównany, nie dający ś. porównać z innemi; nie mający sobie równego; zły a. dobry w najwyższym stopniu; znakomity, wyborny.

 Nieporuszony, nieruchomy, stały; nietykalny, nienaruszony; nie dający ś. wzruszyć, zimny, obojętny, nieczuły.

 Nieporządek, brak porządku, bezład, niesystematyczność, nieład w robocie, nierząd; nieczystość; zrobić n. = pomieszać wszystko; wypróżnić się w niewłaściwym miejscu.

 Nieporządny, nie zamiłowany w porządku, niesystematyczny w robocie, nieakuratny, niedbały, niechlujny, brudny; nierządny, wszeteczny.

 Nieposkromiony, nie dający ś. poskromić, nieukrócony, niepohamowany, niepowstrzymany, gwałtowny.

 Nieposłuszny, nie słuchający rozkazów, nieuległy, krnąbrny, samowolny, oporny.

 Niepospolicie, niezwykle, niezwyczajnie, nadzwyczajnie, znakomicie.

 Niepospolity, niezwykły, niebywały, osobliwy; znakomity, wyborny.

 Niepostrzegalny, którego nie można spostrzec, niewidoczny, niedostrzegalny.

 Niepostrzeżenie, przysł., nieznacznie, niewidocznie.

 Niepostrzeżony, Niespostrzeżony, którego nie spostrzeżono, nie zauważony, niewidoczny.

 Nieposzanowanie, brak poszanowania, lekceważenie.

 Nieposzlakowany, będący bez skaz, nieskazitelny; nawskroś uczciwy, niepokalany, niezmazany.

 Niepośledni, nieostatni, nienajgorszy.

 Nie potrzeba, niema potrzeby, nie trzeba, zbytecznie.

 Niepotrzebnie, przysł., bez potrzeby, zbytecznie, niekoniecznie.

 Niepotrzebny, którego nie potrzeba, nieprzydatny do niczego; zbyteczny, niekonieczny, daremny, niepożądany.

 Niepowetowany, którego nie można powetować, nieodzyskany a. stracony, nienagrodzony.

 Niepowodzenie, brak powodzenia, nie udanie ś., zły stan interesów, niepomyślność, zawód, rozczarowanie.

 Niepowołany, którego nie wzywano; samozwańczy, nieumiejętny.

 Niepowrotny, którego nie można wrócić, miniony bez powrotu, przepadły na zawsze.

 Niepowstrzymany, nie dający ś. powstrzymać, nie mogący ś. powstrzymać, niepohamowany, nieumiarkowany, niepowściągliwy.

 Niepowszedni, niecodzienny, niezwykły, niepospolity, nadzwyczajny, wyjątkowy, niebywały.

 Niepowściągliwy, nie dający ś. powściągnąć, nie mogący ś. powściągnąć, niepowstrzymany, niepohamowany, niewstrzemięźliwy, gwałtowny.

 Niepoznaka, w wyraż.: dla n-ki = tak, żeby nie można było poznać, dla zatarcia śladów.

 Niepozorny, niepokaźny, [870]nieokazały, nie bijący w oczy, skromny.

 Niepożądany, widziany z niechęcią, zbyteczny, niepotrzebny, nieprzyjemny, przykry.

 Niepożyteczny, nie przynoszący pożytku, niekorzystny, daremny, bezowocny, bezskuteczny.

 Niepożyty, Niespożyty, nie dający ś. zużyć, zniszczyć; niełatwo ulegający zepsuciu, zniszczeniu, długotrwały, wieczysty.

 Niepraktyczny, nie umiejący sobie dać radę; nie dający się użyć praktycznie a. według potrzeby, niestosowny do użytku, nie zastosowany do okoliczności, do potrzeb, nie przydatny.

 Niepraktykowany, nie zdarzający ś., nienapotykany, niebywały, niezwykły, niesłychany.

 Nieprawda, brak prawdy, kłamstwo, fałsz, obłuda, zmyślenie; nieuczciwość.

 Nieprawdopodobieństwo, rzecz nieprawdopodobna, niemożliwa, rzecz nie do wiary.

 Nieprawdopodobny, nie zbliżony do prawdy, niemożliwy, niewiarogodny, rzecz nie do uwierzenia.

 Nieprawdziwy, niezgodny z prawdą, zmyślony, nierzeczywisty, nienaturalny, sztuczny, fałszowany, robiony, naśladujący rzecz prawdziwą (kwiaty n-e = sztuczne).

 Nieprawnie, wbrew przepisom prawa, niesłusznie, bez dozwolenia, samowolnie.

 Nieprawny, niezgodny z przepisami prawa, przeciwny prawu; nielegalny, niesłuszny.

 Nieprawomyślność, sposób myślenia, działanie przeciwne rządowi, niewierność, nielojalność.

 Nieprawomyślny, myślący, działający nie tak jak rząd pragnie; nielojalny.

 Nieprawość, wykroczenie przeciw przykazaniom Boskim; prawom ludzkim, błąd, grzech, występek, zgorszenie.

 Nieprawowity, mający zarzuty pod względem prawnym, nie mający podstaw prawnych; niewłaściwy, nieuzasadniony, nie własny, nieprawy.

 Nieprawy, przeciwny prawu, prawem zabroniony, nielegalny; nieprawdziwy, fałszywy, niesprawiedliwy, niesłuszny; niegodziwy, występny; dziecko n-e, albo z n-ego łoża = zrodzone poza małżeństwem.

 Nieprędko, przysł., nie zaraz, nie natychmiast, nierychło.

 Nieproporcjonalny, nie odpowiednio dobrany, nie zastosowany, za duży a. za mały.

 Nieproszony, którego nie proszono; przybyły bez zaproszenia, niepożądany.

 Nieprotestowy dzień = dzień, w którym weksle nie mogą być protestowane.

 Nieprzebaczalny, którego przebaczyć nie można, nie do darowania, karygodny.

 Nieprzebaczony, którego nie można było uniewinnić, który zasłużył na karę (czyn n.).

 Nieprzebity, niemożliwy do rozjaśnienia, niedocieczony, zaciemniony; n-e ciemności = b. duże.

 Nieprzebłagany, nie dający się przebłagać, nieprzejednany.

 Nieprzebrany, niewyczerpany, obfity, mnogi, nieprzeliczony.

 Nieprzebyty, niemożliwy do przebycia; przen., niepokonany, nieprzezwyciężony.

 Nieprzegadany, którego nie można przegadać, nie dający ś. przegadać.

 Nieprzejednany, nie dający ś. przejednać, nieprzebłagany, zawzięty.

 Nieprzejedzony, będący w takiej ilości, że nie można wszystkiego zjeść.

[871] Nieprzejrzany, którego wzrokiem objąć nie można, zbyt rozległy; nieprzeniknięty, nie dający ś. zgłębić, niezgłębiony.

 Nieprzekonany, którego nie można przekonać, nie dający ś. przekonać. któremu niedowiedziono przestępstwa, niezbity (dowód)

 Nieprzekraczalny, Nieprzekroczony, którego nie można, a. nie można było przekroczyć.

 Nieprzekupny, którego nie można przekupić, nieprzedajny, uczciwy, rzetelny.

 Nieprzeliczony, niezliczony, nie sprawdzony co do liczenia, bardzo liczny, trudny do zliczenia.

 Nieprzełamany, którego nie można przełamać, nieprzebity, mocny; przen., niezłomny, niezwalczony, nieprzezwyciężony, niepokonany.

 Nieprzemakalny, nie przepuszczający wilgoci, cieczy.

 Nieprzenikniony, bardzo zwarty, bardzo ciemny, niemożliwy do przeniknięcia; niepojęty, nieuchwytny.

 Nieprzeparty, nie dający się przeprzeć, nieodparty, pewny, nieprzezwyciężony, niepokonany, niezwalczony.

 Nieprzepłacony — p. Nieopłacony, nie zadrogi.

 Nieprzepuszczalny, nie przepuszczający przez siebie płynów (grunt n-y = nie przepuszczający wody).

 Nieprzerwany, ciągły, ustawiczny, bezustanny.

 Nieprzerywalny, nie mogący być przerwanym, ciągły.

 Nieprzespany, czas w którym ś. nie spało (noc n-a); przeciągający sen w nieskończoność; sen n. = śmierć.

 Nieprześcigniony, nie dający ś. prześcignąć a. przewyższyć.

 Nieprzetrawiony, w pierwotnym stanie pozostający, surowy; przen., nie opracowany, nie obmyślony należycie.

 Nieprzewidziany, którego nie można było przewidzieć, niespodziewany, nieoczekiwany.

 Nieprzezwyciężony, którego nie można przezwyciężyć, niezwalczony, nieugięty, nieprzeparty.

 Nieprzeżyty, który ś. nie przeżył; nie dający ś. przeżyć, trwały, wieczny.

 Nieprzyjaciel, mający dla kogo uczucia nieprzyjazne, wrogie; przeciwnik, wróg; n., zbior., a. w lm., n-e = wojsko nieprzyjacielskie, armja wroga; przen., co na drodze, to n. = wszystko wziąć, zabrać, zrabować.

 Nieprzyjacielski, właściwy nieprzyjacielowi, wrogi, należący do nieprzyjaciela,

 Nieprzyjaciółka, kobieta, usposobiona wrogo względem kogoś, przeciwniczka, współzawodniczka, rywalka.

 Nieprzyjazny, nieżyczliwy, nieprzychylny, niechętny, wrogi.

 Nieprzyjaźń, uczucie nieprzyjazne, usposobienie wrogie, niechęć, nienawiść.

 Nieprzyjemność, czyn, sprawiający komu przykrość; przykry wypadek, przykre nieporozumienie, zdarzenie nieprzyjemne.

 Nieprzyjemny, przykry, niemiły, sprawiający odrazę.

 Nieprzymuszony, którego nie przymuszono, z dobrej woli czyniący a. czyniony; szczery, naturalny, prosty (styl n.).

 Nieprzypuszczalny, o którym nie można przypuścić, że ś. stanie.

 Nieprzystępny, niedostępny, nie dający do siebie przystępu; człowiek n. = trudny w stosunkach z ludźmi, dumny, sztywny, odpychający; cena n-a = wysoka.

 Nieprzywykły, nieprzyzwyczajony do czego.

[872] Nieprzyzwoitość, czyn nieskromny, przeciwny dobremu zachowaniu ś.

 Nieprzyzwoity, przeciwny obyczajności towarzyskiej, a. względom towarzyskim; nieobyczyjny, nieskromny, sprośny; niewłaściwy, nieprzyjęty, nieprzystojny.

 Niepylak, motyl dzienny z rodziny motylowców (fig.).

 Nierad, niezadowolony, niechętny czemu, nieochotny; niechętnie, nieochotnie (n. to czynię); rad n. = chcąc nie chcąc, z konieczności.

 Nieradność, brak radności, niedołęstwo, niezdarność, mazgajstwo, nieporadność.

 Nieradny, nie umiejący sobie radzić, niezdarny, niedołężny.

 Nieraz, przysł., wielokrotnie, niejednokrotnie, dość często.

 Nieraźno, Nieraźnie, zwolna, powoli, niezdarnie, niedołężnie; przykro, nieswojo, obco; czuć ś. n. = nierzeźwo, mdławo, niewyraźnie.

 Nieraźny, nieżwawy, powolny, ślamazarny, niedołężny.

 Nierealny, nierzeczywisty, nie istniejący, urojony.

 Nieroboczy, wolny od pracy, świąteczny; niezdatny do pracy, próżniak.

 Nierodzony, nie połączony najbliższemi związkami krwi: syn n. = pasierb, córka n-a = pasierbica: brat n., siostra n-a = przyrodni (-nia).

 Nierogacizna, trzoda chlewna: świnie; ludzie nieokrzesani, hołota.

 Nierogaty, nie mający rogów, bezrogi; n-e bydło — p. Nierogacizna.

 Nierozdzielny, nie mogący być podzielnym, a. oddzielonym, niepodzielny, nierozłączny.

 Nierozerwalny, którego rozerwać nie można, ścisły, trwale spojony, nierozłączny, nierozdzielny.

 Nierozerwany, który nie mógł być: rozerwanym, rozłączonym, zerwanym; uważny, nieroztargniony.

 Nierozeznany, którego jeszcze nie rozpoznawano, nie rozsądzano; którego nie poznano, w którym nie widziano jeszcze różnicy.

 Nierozgarnięty, nie bystry, nie rozwinięty umysłowo, głupowaty.

 Nierozgmatwany, nierozwikłany, niewyjaśniony.

 Nierozłączny, nie mogący być oddzielonym, rozłączonym, nierozdzielny, nieodstępny.

 Nierozmyślny, mimowolny, przypadkowy, nieumyślny.

 Nierozplątany, nierozwikłany, niewyjaśniony.

 Nierozpoznawalny, nie dający ś. rozpoznać, nie mogący być roztrząsanym.

 Nierozpuszczalny, który ś. nie może rozpuszczać w jakim płynie, zbierający ś. po zmąceniu na jego dnie, jako osad.

 Nierozsądek, brak rozsądku, nierozwaga, nieroztropność, lekkomyślność, niebaczność, brak zastanowienia.

 Nierozsądny, niegodny z rozsądkiem, nierozważny, nieroztropny, niedorzeczny, lekkomyślny, nie zastanawiający ś.

 Nierozstrzygnięty, nie dający ś. rozstrzygnąć, którego jeszcze nie rozwiązano, nie zdecydowano.

 Nierozum, brak rozumu, nierozsądek, nierozwaga, głupota.

 Nierozumny, nierozsądny, niedorzeczny, głupi.

 Nierozwaga, brak rozwagi, porywczyść, porywczość, płochość.

 Nierozwiązany, nierozwikłany, nierozstrzygniony, niewyjaśniony, niedocieczony.

 Nierozwikłany, nie dający się rozwikłać, nierozplątany; trudny do zrozumienia, ciemny, zawiły.

[873] Nierozwinięty, któremu brak rozwinięcia należytego, niewykształcony; niedołężny umysłowo, głupkowaty; w gram., zdanie n-e, mające tylko podmiot i orzeczenie.

 Nierównie, przysł., bez porównania, znacznie, o wiele więcej a. mniej.

 Nierównoboczny, w mat., mający boki różnej długości, różnoboczny: wielokąt, trójkąt n. (fig.).

 Nierównomierny, nie odpowiadający we wszystkich wypadkach jednej skali, nieproporcjonalny, niesymetryczny.

 Nierówność, brak równości; miejsce nierówne, grunt falisty; niezgodność, różnica (n-ci stanowe); w mat., związek wielkości nierównych.

 Nierównowaga, brak równowagi, chwiejność.

 Nierówny, nie posiadający równości, niegładki, falisty, pagórkowaty; grunt n., n-a walka = z silniejszym przeciwnikiem, bez nadziei zwycięstwa.

 Nieruch, brak ruchu, nieruchomość, zastój.

 Nieruchawy, powolny, flegmatyczny, niedołężny, ociężały.

 Nieruchomieć, tracić ruchy, nie poruszać ś., stawać ś. nieruchomym, bezwładnieć.

 Nieruchomo, Nieruchomie, bez poruszenia ś., nieporuszenie, stale, w jednym miejscu.

 Nieruchomość, bezwładność, brak ruchu; własność nieruchoma, t. j. budynek, plac, posiadłość ziemska.

 Nieruchomy, nie mogący być poruszonym z miejsca, nie ruszający ś., będący bez ruchu, nie dający ś. przenieść, nie przenoszący ś. z miejsca na miejsce; majątek n. = nieruchomość.

 Nierugowalny, którego nie można rugować, usunąć; nietykalny.

 Nierychło, nieprędko, wkrótce.

 Nierychły, spóźniony, za późny, po czasie przybywający, niewczesny; daleki, odległy, późny; powolny, niebystry, niepośpieszny, nieskory, nieskwapliwy.

 Nierymowany, nie mający rymów, niewierszowany (wiersz n. = biały).

 Nierytmiczny, nie mający należytego rytmu, niemiarowy, nierówny.

 Nierząd, nieład, bezład, nieporządek, zła gospodarka, bezprawie, anarchja; życie nierządne, rozpusta, oddanie ś. żądzom cielesnym, wszeteczeństwo, lubieżność, rozwiązłość; dom n-u = dom rozpusty, dom publiczny.

 Nierządnica, kobieta, prowadząca życie nierządne, rozpustnica; kobieta, publicznie oddająca ś. nierządowi, jawnogrzesznica, nałożnica.

 Nierządny, nie umiejący żyć rządnie, źle ś. rządzący, rozrzutny, nieporządny, anarchiczny; wszeteczny, rozpustny.

 Niesamowity, ukr., mający niby związki z czartem, nieczysty, djabelski; nieswój, nieco chory na ciele a. na umyśle.

 Niesforny, zachowujący ś. niesfornie, nieposłuszny, krnąbrny, zuchwały, kłótliwy.

 Nieskalany, nie mający na sobie plam, niepokalany, nieskazitelny, bez zarzutu, cnotliwy.

 Nieskazitelny, nie mający skaz, nawskroś szlachetny, bez zarzutu, czysty, nieposzlakowany.

 Nieskąpy, dość duży, dość obfity, nie sknera, dość hojny.

 Nieskładny, niesymetryczny, nieharmonijny, nieproporcjonalny, nieprzystosowany, nieudatny, niesmaczny, niezdatny, nie nadający ś., niezręczny.

[874] Nieskończenie, przysł., ogromnie, bezmiernie, bez granic, ciągle, wiecznie, niewypowiedzianie.

 Nieskończoność, własność tego, co nie ma granic ni końca; bezgraniczność, wiekuistość, wiecznotrwałość; przestrzeń a. czas nieskończenie wielki; wlecze ś. to do n-ci = niezmiernie długo; w mat., ilość nieskończenie wielka.

 Nieskończony, niedokończony, nieukończony, nieciągły, nieustanny, wiekuisty, nieograniczony, niezmierzony; niewypowiedziany, niewyczerpany; w mat., większy od każdej ilości skończonej, nieskończenie wielki.

 Nieskoro, przysł., nieprędko, nieochoczo; nie zaraz, nie natychmiast.

 Nieskory, nieprędki, nie śpieszący ś., nieskwapliwy, powolny, nieochoczy, niechętny.

 Nieskromny, nie zachowujący ś. skromnie, przyzwoicie; obrażający skromność, nieobyczajny, nieprzyzwoity, bezwstydny, lubieżny.

 Nieskruszony, nie dający ś. skruszyć, niepożyty, trwały, niewzruszony, nie żałujący złych postępków, nie korzący się.

 Nieskuteczny — p. Bezskuteczny.

 Niesława, zła sława, zła opinja, sromota, hańba.

 Niesławny, nie mający sławy, czci, rozgłosu, niecny, haniebny, hańbiący.

 Niesłuszny, niesprawiedliwy, nieuzasadniony, bezpodstawny.

 Niesłychany, nadzwyczajny, niezmierny, ogromny; niebywały, bezprzykładny, wyjątkowy, nad zwyczajnadzwyczaj rzadki.

 Niesmaczny, nie mający smaku dobrego, nieprzyjemny dla smaku; niemiły, nieprzyjemny, nieznośny, cierpki, przykry w obejściu się, nieprzyzwoity.

 Niesmak, brak apetytu; smak przykry, niemiły, zły smak, obrzask; brak gustu, brak poczucia estetycznego; nieprzyjemność, niezadowolenie, przykrość, wstręt, obrzydzenie.

 Niesnadny, niełatwy, trudny, niepodatny, nie nadający się.

 Niesnaska, częściej w lm. n-ki, niezgoda, spór, sprzeczka, nieporozumienie, zatarg, kłótnia, niechęć.

 Niespełna, przysł., niezupełnie, niecałkiem; człowiek n. rozumu = narwany, bzikowaty, bzik.

 Niesplik, roślina z rodziny różowatych; owoc tego drzewa, nieszpułka (fig.).

 Niespodzianie, przysł., nieoczekiwanie, mimo oczekiwania, nagle.

 Niespodzianka, przyjemność niespodziana, radość nieoczekiwana; niespodziane przyjemne zdziwienie; podarek nieoczekiwany.

 Niespodziany, Niespodziewany, którego ś. nie spodziewano, nieoczekiwany, nagły.

 Niespokojny, nie odznaczający ś. spokojem, pełen hałasu, gwaru, niezgodny, kłótliwy; budzący niepokój; obawiający ś., wyrażający niepokój, nerwowy, zdenerwowany, ciągle będący w ruchu.

 Niespokój, brak spokoju, niepokój, obawa.

 Niesporo, nierychło, nieprędko, marudnie, powoli, żmudnie (robota idzie mi n. = powoli).

 Niespostrzeżenie, nieznacznie, niewidzialnie, nieoczekiwanie.

 Niespostrzeżony, którego nie spostrzeżono, nie zobaczono, którego ś. nie spodziewano.

 Niespożyty, niezjedzony; niestrudzony; niezniszczalny, wiecznie trwały.

 Niespółmierny, Niewspółmierny, w mat., nie mający wspólnej miary.

 Niespracowany, niestrudzony, niezmordowany.

[875] Niesprawiedliwość, brak sprawiedliwości, postępek niesprawiedliwy, nieprawość, niesłuszność.

 Niesprawiedliwy, niesłuszny, nieuzasadniony, stronny, krzywdzący; żywot n. = pełen występków, grzechów.

 Niesromny, bezwstydny, sprośny, lubieżny.

 Niestały, zmieniający swe miejsce, ruchomy; n-a ludność = przyjezdna; zmienny, nietrwały, znikomy (n-e szczęście człowieka); chwilowy, przygodny (n. dochód); nie trzymający ś. czego stale; płochy, chwiejny, niewierny (n. w miłości).

 Niestarty, nie dający ś. zetrzeć, nie do zgładzenia, wiecznotrwały; n-a plama = hańba, sromota.

 Niestary, dość młody, niebardzo stary, jeszcze dość świeży.

 Niestateczny, zmienny, płochy; rzecz., bałamut, rozpustnik.

 Niestawiennictwo, niestawienie ś., nieprzybycie na pewne miejsce w oznaczonym terminie.

 Niestety, wykrz., ach! biada! niedola! źle! nieszczęście.

 Niestłumiony, którego nie można stłumić, niezgaszony, ciągle jeszcze odczuwany.

 Niestopniały, który jeszcze nie stopniał, nie stajał (śnieg, lód).

 Niestosowny, nieodpowiedni, niewłaściwy.

 Niestrawa, roślina z rodziny traw, psia trawa (fig.).

 Niestrawność, własność potrawy, trudnej do strawienia; w med., słabość żołądka, z powodu której nie można dobrze trawić; cierpienie, pochodzące z niestrawności.

 Niestrawny, źle trawiący; trudny do strawienia.

 Niestrudzony, niezmordowany, wytrwały, pracowity, pilny.

 Niestrwożony, niebojaźliwy, nieulękły, nieustraszony, mężny.

 Niestworzony, którego nie było nigdy na świecie, niebywały, fałszywy, zmyślony, bajeczny, fantastyczny (plecie n-e rzeczy = duby smalone, głupstwa, trzy po trzy); rzecz., Przedwieczny, Bóg.

 Niesubordynacja, niekarność, nieposłuszeństwo, krnąbrność.

 Niesumienność, nieuczciwość, nierzetelność, nieakuratność.

 Niesumienny, niezgodny z sumieniem, nieuczciwy, nierzetelny, nieakuratny, niedbały.

 Nieswojo, Nieswojsko, dziwnie, obco, słabo, niedobrze; mizernie, słabowicie; z pewnym zakłopotaniem.

 Niesworny, Niesforny, zuchwały, krnąbrny, nieposłuszny, nieuległy, niekarny; niezgodny, nieodpowiedni, dysharmonijny.

 Nieswój, cudzy, obcy; niezgodny z sobą, nie ten, jak zwykle, inny, niż zawsze; nierad, niezadowolony, w złym humorze; zaambarasowany, zdetonowany, nienaturalny; nieco cierpiący na zdrowiu.

 Niesymetryczny, w którym brak symetrji, niedopasowany, nie licujący z czym.

 Niesympatyczny, nie wzbudzający sympatji, wzbudzający przykre uczucie, niemiły, odrażającym wstrętny; nieprzychylny, nieprzyjazny, wrogi.

 Niesystematyczny, nieuporządkowany, chaotyczny, bezładny.

 Niesyty, nie mogący ś. nasycić, nienasycony, wiecznie głodny.

 Nieszczególny, niemający szczególnych przymiotów, nieosobliwy, nienajlepszy.

 Nieszczelny, nie przylegający ściśle, zostawiający szczeliny.

 Nieszczery, udany, kłamliwy, obłudny, nieczysty; [876]nieprawdziwy, mający obce domieszki (n-e złoto, srebro).

 Nieszczęsny — p. Nieszczęśliwy.

 Nieszczęście, zdarzenie smutne, bardzo dotkliwe, druzgocące; klęska, niepowodzenie, przeciwność; na n., jak na n., n-iem = nieszczęśliwie, nieszczęśliwym zbiegiem okoliczności; wygląda jak półtora n-a = żałośliwie, okropnie, potwornie.

 Nieszczęśliwie, przysł., niepomyślnie, fatalnie, przeciwnie.

 Nieszczęśliwy, nie mający szczęścia, niepomyślny, pełen przeciwności, nieszczęść, nieszczęściami trapiony; od n-a prześladowany, godny litości, pożałowania.

 Nieszczęśnik, człowiek nieszczęśliwy.

 Nieszczodry, niehojny, skąpy.

 Nieszkodliwy, nie szkodzący.

 Nieszlachcic, nie należący do stanu szlacheckiego, mieszczanin.

 Nieszlachetny, nie mający przymiotów szlachetnych, nieuczciwy, niegodziwy, bezecny.

 Nieszlachta, zbior., nieszlachcice, mieszczaństwo i chłopstwo.

 Nieszpetny, dość ładny, niebrzydki.

 Nieszpór, Nieszpory, czes., nabożeństwo kościelne poobiednie ze śpiewem chóralnym kapłańskim i ludu; n-y sycylijskie = wyrznięcie Francuzów przez Sycylijczyków 1282 r. w czasie nieszporów wielkanocnych.

 Niesztuczny, nie wykonany sztuką, naturalny, prosty, nieprzesadny.

 Nieszykowny, nieelegancki.

 Nieścisły, luźny; niedokładny.

 Nieściśliwy, niemogący być ściśnionym, nie mający własności ściśliwości.

 Nieść, przenosić co z jednego miejsca gdzieindziej; idąc trzymać co; przychodzić z czym, dostarczać, doręczać, przynosić; donosić, oznajmiać, wyrażać, prowadzić, kierować, zwracać, unosić; rzucać (strzelba daleko niesie); składać, oddawać, ofiarowywać (n. życie ojczyźnie w ofierze); powodować, pociągać za sobą; mieć, posiadać co, odznaczyć ś. czym; trzymać, wznosić; n. ś., składać jaja (o samicach ptaków).

 Nieślubny, bez ślubu istniejący, poza ślubnym związkiem zrodzony, nieprawy (dziecko n-e = nieprawe).

 Nieśmiały, nie mający śmiałości, lękliwy, trwożliwy.

 Nieśmiertelnik, roślina z rodziny złożonych, suchokwiat (fig.).

 Nieśmiertelność, właściwość tego, co jest nieśmiertelne, niepodleganie śmierci, nieumieranie; życie wieczne, wieczność; przen., trwanie w pamięci pokoleń ludzkich, sława, wspomnienia trwałe przez czas ziemskiego bytu ludzkości.

 Nieśmiertelny, nie podlegający śmierci, nie umierający, wiecznie żyjący; żyjący w trwałej pamięci ludzkiej, wiekopomny, wieczny; nie powodujący śmierci, nie grożący śmiercią (rana, choroba n-a); powszedni, nieciężki (grzech n.).

 Nieśpieszno, nie śpiesząc ś., niepilno.

 Nieświadomy, nie znający czego, nieobznajmiony z czym, nie umiejący czego; nieoświecony, nienauczony, niewtajemniczony.

 Nieświetny, nieszczególny, nienajlepszy, nieosobliwy, nienadzwyczajny, nie bardzo korzystny interes n.).

 Nieświeży, niezupełnie świeży, zepsuty, zniszczony, cuchnący.

 Nietajno, nie jest tajemnicą, wiadomo że...; n. mi = jest mi znane.

 Nietakt, Nietaktowność, brak taktu w postępowaniu, postępowanie z ludźmi niewłaściwe.

[877] Nietaktowny, niewłaściwy, nie zważający, jak należy postępować, niedelikatny.

 Nietegoczesny, nie z czasów obecnych, niedzisiejszy, staroświecki, przestarzały.

 Nietęgi, nieszczególny, nieosobliwy, niesilny, niemocny, słabowity.

 Nietęskliwy, przyjemny, wesoły, swobodny.

 Nietężyzna, rzecz nieosobliwa, słabizna, lichota, miernota.

 Nietknięty, którego nie tknięto; nienaruszony, dziewiczy.

 Nietolerancja, nieuznawanie innych przekonań religijnych, brak tolerancji, nietolerowanie, fanatyzm.

 Nietolerancyjny, przym. od Nietolerancja.

 Nietoperz, zwierzę ssące nocne, owadożerne, opatrzone błoną lotną, rozciągniętą między przedniemi a tylnemi kończynami oraz niezmiernie wydłużonemi palcami pierwszych (fig.); przen., obłudnik, człowiek zły, dwulicowy, szukający zysków nieprawych; wstecznik, szukający przygód nocnych.

 Nietota — Jałowiec.

 Nietowarzyski, (o ludziach) stroniący od towarzystwa, nie lubiący bliższych stosunków z ludźmi, odludek, samotnik; o zwierzętach: żyjący samotnie, nie w stadach.

 Nietrafny, niecelny, chybiający do celu; nie trafiający do przekonania, niedosadny, niezręczny, nie przekonywający; źle wybrany, niewłaściwy, niestosowny.

 Nietroskliwy, nie troszczący ś. o co, niedbający.

 Nietrudny, dość łatwy, przystępny, zrozumiały.

 Nietrwały, niewytrzymały, niemocny; nie długo trwający; przemijający, znikomy, chwiejny, niestały.

 Nietykalny, którego nie można tknąć, nienaruszalny.

 Nietykany, którego nikt nie dotknął, nietknięty; świeży, nowy, nie używany.

 Nietyle, przysł., nie tak wiele, nie tak dużo; nie w takim stopniu, nie tak bardzo.

 Nietylko, nie jedynie, nie wyłącznie.

 Nietzscheanizm, łc., pogląd filozoficzny, osnuty na dziełach filozoficznych Nietzschego, wzywający do wytworzenia rasy nadludzi wyższych nad narodowość, nad religję, nad moralność dzisiejszą.

 Nieubłagany, nie dający ś. ubłagać, nieustępujący, nielitośćiwy, zacięty.

 Nieuchronny, nieunikniony, niechybny, nieodzowny, konieczny.

 Nieuchwytny, którego nie można uchwycić, nieujęty.

 Nieuctwo, brak nauki, brak oświaty, nieumiejętność.

 Nieucywilizowany, nieoświecony, nieogładzony towarzysko.

 Nieuczciwość, nierzetelność, niesumienność.

 Nieuczciwy, nie posiadający przymiotu uczciwości, nierzetelny, niesumienny; nieprawy, niecny, niegodziwy, oszukańczy; kobieta n-a = nie prowadząca ś. uczciwie.

 Nieuczenie, prosto, bez nauki, nieumiejętnie.

 Nieuczony, nie posiadający nauki, nie wykształcony, nieoświecony; prosty, niewymyślny, naturalny.

 Nieuczynny, niechętnie pomagający bliźnim, nieużyty, samolubny.

 Nieudały, Nieudany, który ś. nie udał, chybiony; niezdarny, niezręczny, ciemięgowaty.

[878] Nieudany, szczery, nieobłudny; p. Nieudały.

 Nieudolny, słaby, niedołężny, bezsilny, niedostateczny, nie umiejący sprostać czemu; niezdarny; n. na umyśle = głupkowaty.

 Nieufny, niedowierzający, ostrożny, podejrzliwy; nie budzący zaufania, podejrzany.

 Nieugaszony, którego nie można ugasić; nie dający ś. stłumić, uśmierzyć.

 Nieugięty, nie dający ś. ugiąć, uparty, stały, mocny, niezłomny.

 Nieuhamowany, niepowstrzymany, nieukrócony, bystry, gwałtowny.

 Nieujeżdżony (koń): którego jeszcze nie nauczouo być posłusznym woli jeźdźca; nieposkromiony, niepohamowany.

 Nieujęty, nie dający ś. ująć, nieschwytany, nieuchwytny, subtelny; gwałtowny, nieumiarkowany, niepohamowany, trudny do ujęcia umysłem, nie wzięty pod rozwagę.

 Nieuk, ten, co ś. niczego nie nauczył, nieuczony; leniwy, nie chcący ś. uczyć; nie mający zdolności do nauki, tępy.

 Nieukladny, nieułożony, niegrzeczny, szorstki.

 Nieukojony, którego nie można ukoić, nieutulony.

 Nieukontentowany, niezadowolony, niechętny.

 Nieukrócony, nie dający ś. ukrócić, dziki, nieposkromiony, niepohamowany, popędliwy, gwałtowny.

 Nieuleczalny, którego nie można uleczyć.

 Nieulękły, nieustraszony, mężny, odważny, dzielny, śmiały.

 Nieułomek, człowiek silny, zdrowy, znacznego wzrostu.

 Nieumarzalny, nie dający ś. umorzyć, niemożliwy do umorzenia.

 Nieumiarkowanie, niezastosowanie ś. do potrzeb, do możności, przebranie miary, niewstrzemięźliwość, niepowściągliwość.

 Nieumiarkowany, nie dający ś. umiarkować, nie stosujący ś. do możności, przebierający miarę, chciwy, niewstrzemięźliwy, niepohamowany, gwałtowny.

 Nieumiejętny, nieuczony, nieoświecony, nie znający czego, niebiegły, niewprawny, niezręczny.

 Nieumyślny, mimowolny, wypadkowy, nienaumyślny.

 Nieunikniony, Nieuniknięty, nie dający ś. uniknąć, niechybny, niezawodny.

 Nieuprawny, nieuprawiony, leżący odłogiem, ugorujący.

 Nieuproszony, nie dający się uprosić, nieubłagany, niewzruszony.

 Nieuprzedzony, nie chcący źle osądzić, bezstronny, przedmiotowy, objektywny; który nie był wprzód zawiadomiony.

 Nieuroda, brak urody, brzydota.

 Nieurodzaj, zły urodzaj, nieurodzajność, nieplenność.

 Nieurodzajny, niepłodny, nieplenny, nieżyzny (grunt n.); nie odznaczający ś. urodzajem, głodny (rok n.).

 Nieurodziwy, nieładny, brzydki; niepostawny, nieokazały.

 Nieurzeczywistniony, taki, który ś. nie stał, który ś. nie sprawdził, niewykonany.

 Nieurzędowy, nie wydany a. niezatwierdzony przez rząd, prywatny.

 Nieuskromiony, nieposkromiony, nieukrócony, niepohamowany, gwałtowny.

 Nieusłuchany, nieposłuszny.

 Nieusposobiony, nie mający ochoty do czego, nieprzychylny, niechętny; źle ś. czujący, nieco chory.

 Nieusprawiedliwiony, nie dający się usprawiedliwić, nieuzasadniony, bezzasadny.

[879] Nieustalony, jeszcze napewno nie oznaczony, niezdecydowany; niestały, chwiejny, niepewny, wątpliwy.

 Nieustannie, wciąż, bez ustanku.

 Nieustanny, Nieustający, bezustanny, ustawiczny.

 Nieustawny, w którym nie można wygodnie ustawić sprzętów, mebli (pokój n.).

 Nieustąpliwy, nie ustępujący, nie ulegający, uparty, nieugięty.

 Nieustraszony, nie dający się przestraszyć, nieulękły, śmiały, odważny, mężny, dzielny.

 Nieustrojowy, nie posiadający ustroju żywego, nieorganiczny.

 Nieustrzeżony, nie dający ś. ustrzec, nieuchronny.

 Nieusuwalny, nie dający ś. usunąć, nietykalny.

 Nieuszanowanie, brak szacunku, lekceważenie.

 Nieutarty, który ś. nie utarł, niecodzienny, niepowszedni, niezwykły, niepospolity.

 Nieutrudzony, nie czujący trudu, niezmordowany, niezmiernie pilny, niezmiernie pracowity.

 Nieutulony, nie dający ś. utulić, niepocieszony.

 Nieuwaga, brak uwagi, roztargnienie, roztrzepanie, żywość charakteru.

 Nieuważny, nie uważający, roztargniony, roztrzepany.

 Nieuzasadniony, bezpodstawny, bezzasadny, niewytłómaczony.

 Nieuznany, na którego zasługach a. talencie nie poznano ś.; nie cieszący ś. uznaniem, niepopularny.

 Nieużyteczny, niezdatny do użytku, bezużyteczny, niepotrzebny; daremny, bezowocny, próżny.

 Nieużytek, grunt nie przynoszący korzyści, nieurodzajny, leżący odłogiem; człowiek nieużyty.

 Nieużyty, nieczuły, twardy, nie dający ś. nakłonić ku czemu; nieprzejednany, niewzruszony; nieuczynny, samolubny.

 Nieużywany, którego jeszcze nie używano, nowy.

 Niewart, nie mający danej wartości, nie mogący tyle a. tyle kosztować; nie zasługujący na co, niegodzien czego.

 Nieważki, nie posiadający żadnego ciężaru, nic nie ważący.

 Nieważny, nie mający należytej wagi; nie mający znaczenia w obliczu prawa, nieprawny; niewielkiej wartości; nie mający żadnego znaczenia; nic nie znaczący.

 Niewątpliwy, nie ulegający żadnej wątpliwości, niechybny, niezawodny, pewny.

 Niewczas, nie w porę, w wyraż.: po n-ie = po czasie, za późno.

 Niewczesny, nie w porę zdarzający ś., zawczesny, przedwczesny; niewłaściwy, niestosowny.

 Niewdzięcznica, forma żeńs. od Niewdzięcznik.

 Niewdzięcznik, człowiek niewdzięczny.

 Niewdzięczność, nie poczuwanie ś. do wdzięczności za otrzymane dobro.

 Niewdzięczny, nie poczuwający ś. do wdzięczności, nie pomny na doznane dobro; nie dość wynagradzający, nie opłacający się, niepopłatny, niezyskowny, niekorzystny; nie mający wdzięku, nieładny, niesympatyczny.

 Niewesoły, smutny, ponury, posępny; niepomyślny, przykry, nieprzyjemny.

 Niewiadomo, nie można wiedzieć, nie jest wiadomem, nikt nie wie.

 Niewiadomość, brak wiadomości; nieumiejętność, nieznajomość czego, nieuctwo.

 Niewiadomy, o którym ś. nie wie, nieznany, nieznajomy; nieświadomy, nieumiejętny, niebiegły; rzecz., n-a, w mat. — liczba a. wielkość, której wartość jest [880]nieznana, a. którą ma ś. określić według zadania.

 Niewiara, brak wiary, niedowiarstwo, bezbożność, niedowierzanie, wątpienie w prawdy wiary.

 Niewiarogodny, nie zasługujący na wiarę, któremu trudno dać wiarę, nieprawdopodobny.

 Niewiasta, osoba płci żeńskiej, kobieta, białogłowa; kobieta zamężna, mężatka; kobieta w wieku dojrzałym.

 Niewidka, w baśniach: czapka n., mająca czynić człowieka niewidzialnym.

 Niewidny, mroczny, ciemny, niejasny.

 Niewidoczny, nie dający ś. zobaczyć; niepostrzeżony, nieznaczny, nie zwracający na siebie uwagi; zasłonięty, ukryty.

 Niewidomie, przysł., niewidzialnie, nieznacznie, bez ukazania ś., bez naszej wiedzy.

 Niewidomy, ociemniały, ślepy, niewidzialny.

 Niewidzialny, którego nie można zobaczyć.

 Niewidziany, którego dotąd nie widziano, niebywały, osobliwy, niesłychany, nieznany.

 Niewiedza, brak wiedzy, brak wiadomości o czymś, nieświadomość.

 Niewiele, Niewielu, mało, niedużo, niewielka ilość, trochę, nieco.

 Niewielki, niezbyt wielki, nieduży.

 Niewierny, nie wierzący, nieprawowierny, niechrześcijanin; nie dotrzymujący wiary, wiarołomny, przeniewierny (n-a żona); niedowierzający, podejrzliwy, wątpiący, sceptyczny; n. Tomasz = człowiek, nie dający niczemu wiary, aż ś. przekona naocznie.

 Niewieści, dotyczący niewiasty, niewieście właściwy, do niej należący, kobiecy, żeński; niemęski, słabej woli; wygląd n. = jak kobiety.

 Niewieścieć, stawać ś. zniewieściałym; mięknąć, delikatnieć.

 Niewieściuch, człowiek zniewieściały, baba.

 Niewiniątko, człowiek niewinny, naiwny, nie znający złego; dziecię, niemowlę; iron., człowiek, udający niewinnego, skromniś, fałszywy, obłudnik.

 Niewinnie, przysł., bez winy, nie zgrzeszywszy, nie przestąpiwszy prawa, niesprawiedliwie, niesłusznie, niezasłużenie; szczerze, z prostotą, naiwnie.

 Niewinność, brak wszelkiej winy; brak grzechu; nieznajomość złego, skromność; niepokaloność;niepokalaność; stracić n. = stracić dziewictwo, stracić wstyd.

 Niewinny, Niewinien, nieskażony winą, będący bez zarzutu, nieposzlakowany, niepokalany, nie znający złego, czysty, nie zepsutych obyczajów, dziwaczny; bezgrzeszny, bezwinny, bez przestępstwa; nieszkodliwy, nie szkodzący; nie gorszący, przystojny, przyzwoity, skromny.

 Niewłasnowolny, nie mający własnej woli.

 Niewłasny, cudzy, obcy.

 Niewłaściwość, czyn niewłaściwy, nieodpowiedniość, niestosowność; rzecz niewłaściwa, usterka.

 Niewłaściwy, niestosowny, nieodpowiedni, nie taki, jaki być powinien; nie na miejscu; nieprzyzwoity, niekompetentny.

 Niewłożony, nieprzyzwyczajony, nie nauczony.

 Niewola, stan życia człowieka a. narodu, któremu odjęto prawo postępowania wedle własnej woli, brak wolności, swobody; niewolnictwo, poddaństwo; mus, przymus, nakaz, gwałt, konieczność; wziąć w n-ę, dostać ś. w n-ę = dostać ś. w ręce nieprzyjacielskie podczas wojny; robić co po n-i, z n-i = pod przymusem.

[881] Niewolić, przymuszać; zniewalać, zjednywać.

 Niewolnica, kobieta, zaprzedana w niewolę; kobieta ze stanu niewolniczego, będąca własnością pana lub pani, mogąca być kupioną a. sprzedaną; kobieta zmuszana do ciężkiej pracy.

 Niewolnictwo, stan niewolnika, poddaństwo, zależność od pana, od właściciela; zmuszanie do służalczości; zbior., niewolnicy.

 Niewolniczy, niewolnikowi właściwy, niewolnika dotyczący; służalczy, niesamodzielny; naśladowniczy, dosłowny (przekład n.).

 Niewolnik, człowiek będący w niewoli, stanowiący własność swego pana, swego władcy; człowiek wzięty w bitwie do niewoli, jenieć, braniec; przen., człowiek bez własnej woli, ślepo usługujący komu, niewolniczo komu oddany.

 Niewolno, przysł., nie można, zakazano, zabroniono.

 Niewód, wielka sieć rybacka, złożona z dwu skrzydeł i matni (fig.); n. ptaszy, sieć nakształt niewodu używanego do łowienia ryb, tylko o matni dłuższej, na obręczach opiętej; łowić ryby przed n-em = cieszyć ś. przedwcześnie ze spodziewanych korzyści

 Niewprawny, nie posiadający wprawy, jeszcze z czym nie obznajmiony, niebiegły, niezręczny.

 Niewrażliwy, nie ulegający wrażliwości, obojętny.

 Niewstrzemięźliwy, od jakich nałogów (od picia) nie powstrzymujący ś., niepowściągliwy, nieumiarkowany, niepohamowany.

 Niewstydliwość, brak wstydu, nieskromność, bezwstyd.

 Niewstydliwy, nie wstydzący ś., nie mający wstydu, bezwstydny, bezczelny.

 Niewybleralny, nie dający się wybrać, którego nie można wybrać na jaki urząd.

 Niewyczerpany, który jeszcze jest, którego nie zabraknie; którego nie można wyczerpać, nieprzebrany, obfity.

 Niewyćwiczony, niewprawny, niewyuczony, niewydoskonalony.

 Niewydatny, nie wydajny, mało wydający; niczem nie wyróżniający ś., mało wybitny.

 Niewygasły, nie zgaszony, nie stłumiony; którego nie można zganić; nieprzedawniony, wieczny, trwały (n-e prawa do czego).

 Niewygoda, brak tego co stanowi wygodę, brak wygody, niedogodność.

 Niewygodny, nie dający wygody, nie dogadzający życzeniu, nieporęczny, uciążliwy, krępujący.

 Niewygórowany, dość nizki, nieprzesadny, nie zawysoko oceniony, umiarkowany.

 Niewykonalny, nie dający ś. wykonać.

 Niewykorzeniony, nie dający ś. wykorzenić, niezupełnie usunięty, nie całkiem zniszczony.

 Niewykształcony, nie posiadający wykształcenia, nieuczony, prostak.

 Niewykwintny, niewytworny, niewybredny, niewymyślny, prosty, skromny.

 Niewymierny, który nie daje ś. wymierzyć.

 Niewymowny, nie dający ś. wyrazić słowami, nieopisany, niezmierny, nie wypowiedziany; nie odznaczający ś. wymową, nieelokwentny.

 Niewymuszony, prosty, naturalny, nieprzesadny.

 Niewymyślny, niewyszukany, niewybredny, prosty.

 Niewynagrodzony, którego nie wynagrodzono, nie dający ś. wynagrodzić, niepowetowany.

[882] Niewyobrażalny, trudny do wyobrażenia go sobie.

 Niewyperswadowany, nie możliwy do wyperswadowania, nie wchodzący w słuszność czyjego położenia, nie przekonywujący.

 Niewypłacalny, nie mogący płacić swych długów, zobowiązań (n. kupiec), bankrut.

 Niewypowiedziany, trudny do wypowiedzenia, do opisania, nadzwyczajny, przerażający.

 Niewyraźnie, przysł., nie jasno, zawile; mówić n. = niezrozumiale.

 Niewyraźny, trudny do zrozumienia, trudny do zobaczenia, niejasny, mglisty, ciemny; nieczytelny; nie dający ś. wyrozumieć; niezdecydowany; podejrzany.

 Niewyrobiony, którego jeszcze nie wyrobiono, który ś. nie wyrobił, nie sformował; nieobyty, surowy, niewprawny, niedoświadczony, niepraktyczny.

 Niewyrozumiały, nie przebaczający, niepobłażliwy, bezwzględny, surowy, nieludzki; niejasny.

 Niewyrównany, którego nie wyrównano, niedoprowadzony do równości; rachunek n. = niezapłacony.

 Niewysłowiony — p. Niewymowny, Niewypowiedziany.

 Niewystały, który ś. jeszcze nie ustał, mętny, nieklarowny.

 Niewystarczający, którego jest zamało, niedostateczny.

 Niewystawny, nie odnaczającyodznaczający ś. wystawnością, skromny, nieefektowny, niechełpliwy.

 Niewyszukany, niewymyślny, niewykwintny, prosty.

 Niewyśledzony, którego nie wyśledzono, którego nie znaleziono, nieujawniony, ukryty.

 Niewytłomaczony, nie dający ś. wytłomaczyć, niewyjaśniony, nieobjaśniony, nieodgadnięty, niezrozumiały, tajemniczy.

 Niewytrwały, nie posiadający wytrwałości, łatwo zniechęcający się.

 Niewywczas, niewygoda, brak wypoczynku, nie wyspanie się.

 Niewzajemny, nie cieszący się wzajemnością, nie odpłacający ś. wzajemnością.

 Niewzruszony, nie dający się wzruszyć, niezachwiany, niepożyty, nieugięty, niezłomny; nie wzruszający ś. łatwo, obojętny, nieczuły, zimny, nielitościwy.

 Niezabawny, niewesoły, nieucieszny, nudny.

 Niezabudka — p. Niezapominajka.

 NiezachęcajacyNiezachęcający, nie budzący chęci, nie pociągający, niedość uprzejmy, niepowabny.

 Niezachwiany, nie chwiejący ś., nie mogąc być zachwianym; nie odstępujący od swych zasad, niewzruszony, pewny, stanowczy.

 Niezadługo, wkrótce, niebawem, rychło.

 Niezadowolony, niekontent, kwaśny, w złym humorze; niemający dosyć, pragnący czego innego.

 Niezakłócony, którego niczym nie zakłócono; cisza n-a = zupełny spokój, nieprzerwany jakim hałasem; niezmącony.

 Niezależny, nie zależący od nikogo, niepodległy, wolny, swobodny, samodzielny, nie podlegający jakiemu wpływowi; w gram., forma językowa (wyrazu a. zdania), nie pozostająca w zależności od innego wyrazu a. zdania.

 Niezamącony, którego nie zamącono czymkolwiek; cisza, spokój n. = nieprzerwany jakim zdarzeniem, niezakłócony, czysty (woda, niebo).

 Niezamężna, nie mająca męża.

 Niezamieszkały, nie mieszkający w jakiej oznaczonej miejscowości, nie mający stałej siedziby, nieosiadły, wędrowny; nie posiadający mieszkańców, pusty, bezludny, niezamieszkany.

[883] Niezamożny, niebogaty, ubogi, posiadający skromne środki majątkowe.

 Niezapobiegliwy, niezaradny, nieobrotny, nieprzezorny, nieprzemyślny, leniwy.

 Niezapominajka, Niezabudka, roślina z rodziny ogórecznikowatych (fig.).

 Niezapomniany, którego niepodobna zapomnieć, pamiętny, wiekopomny.

 Niezaprzeczony, którego niepodobna zaprzeczyć, bezsporny, oczywisty, niewątpliwy, przyznany, należny.

 Niezaradny, nie umiejący sobie radzić, niezabiegliwy, nieobrotny, bezradny.

 Niezasadny, bezpodstawny, bezzasadny, nieusprawiedliwiony, na niczym nie oparty.

 Niezasłużony, który nie zasłużył, nie położył żadnych zasług; na który nie zasłużono, niesłuszny, niesprawiedliwy.

 Niezasobny, nie posiadający obfitych zasobów, niezamożny, niedostatni, ubogi.

 Niezastąpiony, nie dający się nikim a. niczym zastąpić, jedyny.

 Niezastosowany, nie mogący być zastosowanym, niewłaściwie użyty, nieodpowiedni.

 Niezastygły, który nie zastygł; jeszcze trwający.

 Niezaszły, który nie zaszedł, który ś. nie zdarzył.

 Niezatarty, nie dający ś. zatrzeć, niezagładzony; wiecznotrwały, pamiętny.

 Niezawisły — p. Niezależny.

 Niezawodnie, przysł., zapewne, bez wątpienia, niewątpliwie, prawdopodobnie.

 Niezawodny, nie zawodzący nigdy, zawsze skuteczny, nieomylny, niewątpliwy, pewny.

 Niezbadany, nie dający ś. zbadać, którego nie można zrozumieć, nieodgadniony, niedocieczony; którego jeszcze nie zbadano, nie wypytano.

 Niezbędny, konieczny, nieuchronny, nieodzowny, potrzebny.

 Niezbity, nie dający ś. zbić, niezaprzeczony, nieprzeparty.

 Niezbożny, niebogobojny, bezbożny, grzeszny, bluźnierczy.

 Niezbrodzony, nie dający się zbrodzić, bardzo głęboki; niezbadany, niedocieczony.

 Niezbyt, przysł., niezanadto, nie bardzo.

 Niezdara, niezręczny, niedołęga, niezgrabjasz, do niczego.

 Niezdarny, niezręczny, niezgrabny, niedołężny, ciemięga.

 Niezdarty, nie dający ś. podrzeć, trwały, mocny.

 Niezdarzony, który ś. nie zdarzył, nie przytrafił.

 Niezdatny, nie mogący ś. na nic przydać, nieprzydatny, nieodpowiedni; nie posiadający zdolności w pewnym kierunku, niezdolny. niezręczny.

 Niezdecydowany, który ś. na co nie zdecydował, niestanowczy, niewyraźny, chwiejny, nieokreślony.

 Niezdobyty, nie dający ś. zdobyć, niedostępny.

 Niezdolny, nie posiadający zdolności, niedołężny.

 Niezdrowie, zły stan zdrowia, niedomaganie.

 Niezdrowotny, szkodliwy dla zdrowia, niehygjeniczny.

 Niezdrowy, Niezdrów, nie mający zdrowia, niezupełnie zdrów, niedomagający na zdrowiu, chory; szkodliwy zdrowiu, niezdrowotny; przen., niezgodny ze zwykłym trybem rzeczy, nienormalny, niewłaściwy, ujemny (n. objaw życia narodowego).

 Niezewszystkiem, niezupełnie, niecałkiem.

 Niezganiony, nie potępiony, nie naganny, bez zarzutu.

[884] Niezgładzony, którego nie zgładzono, niezatarty, długo trwający.

 Niezgłębiony, nie dający ś. zgłębić, niezgruntowany, bardzo głęboki; niedocieczony, niezbadany, nieodgadniony.

 Niezgoda, brak zgodności; n. dźwięków = dysonans; niejedność zdania, opinji, uczucia, niejednomyślność, swary, spór, sprzeczka, niesnaska, waśń; jabłko n-y, kość n-y = powód, pobudka, przyczyna sporu, waśni.

 Niezgodny, nie zgadzający się, nie chcący ś. zgodzić, nieprzystający, sprzeczny, niejednomyślny, nieharmonijny, kłótliwy.

 Niezgorszy, wcale niezły, dość dobry, jaki taki.

 Niezgorzej, przysł., wcale nieźle, dość dobrze.

 Niezgrabjasz, człowiek niezgrabny, niezręczny, niedołęga.

 Niezgrabny, nie mający zgrabnej figury, niezręczny, ociężały, poruszający ś. niezgrabnie.

 Niezgruntowany, nie dający ś. zgruntować, bardzo głęboki, niezgłębiony, bezdenny; niedocieczony, niezbadany, tajemniczy.

 Nieziemski, nie z ziemi pochodzący, nadziemski, nie z tego świata, rajski, niebieski.

 Nieziszczalny, nie mogący się stać, ziścić.

 Niezjednany, nie dający ś. zjednać, skłonić, którego nie skłoniono do czego, nie namówiono do wzięcia udziału w czym, do dania pomocy do czego.

 Niezliczony, nie dający ś. zliczyć, bardzo liczny.

 Niezłamany, którego nie złamano, wytrwały, nieugięty, stanowczy, nie ulegający przeciwnościom.

 Niezłomny, niełatwo łamiący ś., nie dający ś. złamać; przen., niezwyciężony, nieugięty, niezachwiany, wytrwały; niepokonany, stałych przekonań, nieodstępujący od zasad.

 Niezłożony, który nie powstał wskutek złożenia cząstek; prosty, nieskomplikowany, niezawiły, zrozumiały.

 Niezły, dość dobry, taki, który jeszcze ujdzie.

 Niezmazany, którego nie można zmazać, niezatarty, pozostający na zawsze.

 Niezmącony, nie mający mętów, czysty, niezaburzony, niezakłócony.

 Niezmęczony, który nie odczuwa zmęczenia, który ś. nie zmęczył, niezmordowany, niestrudzony.

 Niezmienny, niezmieniający ś., zawsze ten sam.

 Niezmiernie, przysł., w wielkiej mierze, w wysokim stopniu, bardzo, bardzo dużo, nadzwyczajnie.

 Niezmierny, ogromny, wielki, olbrzymi, bezbrzeżny.

 Niezmierzony, nie dający się zmierzyć, nieskończony, bezgraniczny, niezliczony; niezgłębiony, niedocieczony, niepojęty.

 Niezmieszany, nie dający się zmieszać, przytomny.

 Niezmordowany — p. Niezmęczony.

 Niezmożony, nie dający ś. zmóc, niezwalczony, niezwyciężony, pokonany, wytrwały.

 Niezmuszony, którego nikt nie zmusił, z własnej woli, dobrowolny.

 Niezmyślony, którego nie zmyślono, prawdziwy, niekłamany, nieudany, rzeczywisty, szczery, nieobłudny.

 Niezmyty, nie dający ś. zmyć, niezatarty, zostający na zawsze.

 Nieznacznie, w niewielkim stopniu, niewidocznie, chyłkiem.

 Nieznaczny, niewielki, drobny, niedostrzegalny, niewidoczny, niewyraźny; nieznakomity, niewybitny, skromny, prosty.

[885] Nieznajomość, brak znajomości, brak obeznania ś. z czym, nieświadomość.

 Nieznajomy, którego ś. nie zna, obcy, nieobeznany z czym.

 Nieznany, którego nie znają, obcy, niewiadomy.

 Niezniszczalny, nie dający się zniszczyć, wiecznie trwający.

 Nieznośny, nie dający ś. znieść, nie do wytrzymania, dokuczliwy; przykry, wstrętny.

 Nieznużony, niestrudzony, niezmęczony, niezmordowany, wytrwały, gorliwy w pracy.

 Niezrażony, nie dający ś. zrazić, nie dający ś. zniechęcić.

 Niezrąb, roślina z rodziny mirtowatych, żelaźniak (fig.).

 Niezręczny, nie umiejący zrobić co zręcznie, niezgrabny, ciężki, niedołężny, niestosowny, nietaktowny.

 Niezrozumiały, niejasny, zawiły, niewyraźny, niepojęty, zagadkowy, tajemniczy.

 Niezrównany, któremu dorównać nie można, nie mający sobie równego, doskonały, przewyborny, wyśmienity; niewygładzony.

 Niezupełny, niecałkowity, niekompletny, niedokładny, niedoskonały.

 Niezużyty, który ś. nie daje zużyć, niepożyty, wiecznotrwały.

 Niezwalczony, niepokonany, niezwyciężony, nieprzeparty.

 Niezwiędły, który nie zwiądł, nigdy nie więdnący, zawsze świeży, niepożyty.

 Niezwłocznie, bez zwłoki, zaraz, natychmiast, wnet.

 Niezwłoczny, bezzwłoczny, nie zwlekający, zaraz po czym następujący, natychmiastowy.

 Niezwyciężony, nie dający się zwyciężyć, niepokonany, niezwalczony.

 Niezwyczajny, Niezwykły, nadzwyczajny, wyjątkowy, niepospolity, wyróżniający ś.; n. czego = nieprzyzwyczajony, nienawykły do czego.

 Nieźle, dość dobrze, nienajgorzej, ujdzie.

 Nie żaden, nie ten, nie każdy.

 Nieżonaty, nie mający żony, bezżenny.

 Nieżyczliwość, brak życzliwości, niełaska, niechęć.

 Nieżyczliwy, nie życzący dobrze, nieprzychylny, niechętny.

 Nieżyt, stan chorobliwy błon śluzowych, katar.

 Nieżywotny, nie obdarzony życiem, nieorganiczny; nie tyczący ś. życia; nienajważniejszy, niegłówny, niekonieczny, niezasadniczy; rzeczownik n. = nie oznaczający osoby ani zwierzęcia.

 Nieżywy, nie żyjący, pozbawiony życia, bez życia, martwy, zmarły; chodzi, jak n. = powoli chodzi, ledwo ś. porusza.

 Nieżyzny, nieurodzajny, niepłodny.

 Nigdy, żadnego czasu, w żadnym czasie, ani razu; za nic, pod żadnym pozorem; na święty n. = nigdy w życiu.

 Nigdzie, w żadnym miejscu; do żadnego miejsca, w żadną stronę.

 Nigdzieindziej, w żadnym innym miejscu; w żadną stronę, do żadnego innego miejsca.

 Nihilista, łć., skrajny anarchista, dążący do obalenia istniejącego porządku społecznego i religijnego (forma ż. Nihilistka).

 Nihilizm, łć., niewierzenie w nic, usunięcie i zniszczenie dzisiejszych wszystkich praw i ustaw; skrajny odłam anarchistów.

 Nihilować, łć., unicestwiać, niszczyć, zaprzeczać, pomijać.

 Nijaki, ani ten, ani tamten, ni taki, ni owaki, żaden; nieokreślony, niewyraźny; lichy, marny; [886]w gram., słowo n-e = nie czynne, wyrażające stan, położenie albo czynność, nie przechodzącą na inny przedmiot; rodzaj n. = ani męski, ani żeński, nie wyrażający żadnej płci.

 Nijako, niewiadomo jak, w żadnym razie, pod żadnym pozorem; przykro, nieprzyjemnie; dziwnie, nieraźno, słabo (n. mi).

 Nikczemnie, w sposób nikczemny, niegodziwie, podle, po łotrowsku.

 Nikczemnieć, stawać ś. nikczemnym, stawać ś. coraz gorszym, niszczeć, nędznieć, drobnieć, wyradzać ś., upadać moralnie.

 Nikczemnik, człowiek nikczemny, nieuczciwy, podły, łotr (forma ż. Nikczemnica).

 Nikczemność, nieuczciwość, podłość; postępowanie nikczemne, niegodziwość.

 Nikczemny, małej wartości, małego znaczenia; wyniszczały, nędzny; nieuczciwy, podły, niegodziwy, haniebny.

 Nikiel, nm., metal koloru srebrzystego stalowego, używany na różne wyroby, naczynia, na bilon, do niklowania; jest lekki i trudno rdzewieje.

 Niklować, nm., powlekać niklem za pomocą galwanoplastyki.

 Niklowy, nm., z niklu zrobiony.

 Nikły, niepokaźny, nieokazały, drobny, marny, nędzny.

 Niknąć, stawać ś. niewidzialnym, ginąć: w odległości przepadać, znikać, ginąć; marnieć, zanikać, gasnąć, blaknąć, przemijać, przechodzić; chory n-ie w oczach = chudnie; śnieg n-ie = topnieje.

 Nikogo, przyp. 4 od nikt; n. tu nie było = nikt nie był.

 Nikotyna, łć., alkaloid, trujący, znajdujący ś. w tytuniu.

 Nikotynizować się, oddychając dymem tytuniu, zatruwać ś. nikotyną.

 Nikt (nikogo), żadna osoba, żaden człowiek.

 Nim, przedtym niż, pierwej niż, prędzej niż, zanim.

 Nimb, Nimbus, łć., obłoczek promienisty nad głową świętych (fig.); koło promieniste od księżyca a. gwiazd; gęste ciemne chmury deszczowe.

 Nimfa, gr., półbogini, wiecznie młoda, bogini wód, lasów.

 Nimfomanja, gr., chorobliwe podniecenie płciowe u kobiet.

 Niniejszy, obecny, ten, o którym mowa; teraźniejszy, współczesny.

 Nioby, fr., włosy na skroniach kobiecych wypukło uczesane na podkładkach czyli na krepinach (fig.).

 Nirwana, ind., w buddaizmie: oderwanie umysłu od wszystkiego ziemskiego; niczym nie zamącony i wiecznie trwający spoczynek, absolutny spokój duszy; pogrążenie się w nicości.

 Niskąd, przysł. — p. Znikąd.

 Nisza, fr., zagłębienie w ścianie; rodzaj alkowy (fig.).

 Niszczeć, w niwecz ś. obracać, marnieć, marnie ginąć, przepadać, zużywać się, tracić zdrowie.

 Niszczyciel, ten, co niszczy, ten, co burzy wszystko.

 Niszczyć, w niwecz obracać, niweczyć; trzebić, wytępiać, gubić; burzyć, pustoszyć; osłabiać siły, wątłym czynić; znosić, rozpraszać, zwyciężać; pozbawiać kogo majątku, ubożyć; znosić, kasować, unieważniać; zużywać, drzeć; n. ś. = tracić zdrowie, majątek, nadużywać.

 Nit, nm., ćwiek metalowy, łączący dwa [887]kawałki metalu i z obu stron zaklepany, spojenie (fig.).

 Nitka, część długiej nici, cienka nić; w bot., dolna, wydłużona część pręcika w kwiecie; zmoknąć do suchej n-i = zupełnie; nie zostawić na kim suchej n-i = nikczemnie obgadać go, oszkalować; wystroił ś. w trzy n-i na krzyż = wcale nie wytwornie ś. ubrał; wisieć na n-ce = ledwo ś. trzymać: życie moje wisiało na n-ce = było w wielkim niebezpieczeństwie (zdr. Niteczka).

 Nitkowiec, obleniec pasorzytny, robak napotykany w tkance podskórnej (fig.).

 Nitować, nm., łączyć, spajać metale za pomocą nitu.

 Nitro- łć., na początku wyrazu oznacza związek chemiczny, do którego wchodzi saletra.

 Nitrobenzol, to samo, co mirbanowy olejek.

 Nitroceluloza, łć., związek chemiczny, otrzymywany przez działanie kwasu azotnego dymiącego i kwasu siarczanego skoncentrowanego na celulozę; łatwo eksploduje, służy do wyrobu różnych materjałów eksplodujących.

 Nitrogliceryna, łć., mieszanina gliceryny w kwasem azotnym dymiącym i kwasem siarczanym skoncentrowanym, płyn oleisty koloru żółtawego, silnie eksplodujący, trujący, służy do wyrobu dynamitu i różnych materjałów eksplodujących.

 Nitryfikacja, łć., zmiana związków organicznych w ziemi na związki kwasu azotnego i jego soli pod wpływem swoistych bakterji, t. zw. nitryfikacyjnych, asenizuje grunt.

 Niuanse (-ów), fr., blp. odcienie w śpiewie, w grze instrumentalnej, w barwie materjałów.

 Niuch, szczypta tabaki; tyle tabaki, ile trzeba naraz do zażycia.

 Niuchać, wąchać, zażywać, wciągać w nos tabakę.

 Niuńka, Niunia, człowiek, udający niewiniątko, zcicha pęk, obłudnik, młokos, młodzik bez doświadczenia; niedołęga.

 Niuńkowaty, zakrawający na niuńkę.

 Niwa, pole pod zasiew a. zasiane zbożem, rola, łan, grunt; przen., pole, teren pracy, rodzaj zatrudnienia, fach.

 Niwecz, w n. = w nic, na nic, w nicestwo; obrócić w n. = zniweczyć, zniszczyć do cna; pójść w n. = zmarnieć, zniszczeć.

 Niweczyć, w niwecz obracać, niszczyć, burzyć, marnować.

 Niwela, libela, narzędzie do mierzenia spadków, śródwaga.

 Niwelacja, łć., w miernictwie: poziomowanie, zrównanie gruntu: ocenienie różnicy poziomu (fig.); przen., ujednostajnienie, zgładzenie różnic, wyrównanie.

 Niwelować, poziomować; równać, ujednostajniać.

 Nizać, nawlekać co na sznurek, nitkę, drut, i t. p.; przen., wiązać, snuć, gromadzić, łączyć, skupiać (np. myśli, wnioski).

 Nizam, arab., żołnierz turecki regularny.

 Nizina, położenie kraju nizkie; okolica nizko położona.

 Nizinny, nizko położony, w nizinie położony.

 Niziuchny, Niziutki, Niziuteńki, Niziuteczki, Niziusi, bardzo nizki, nadzwyczaj nizki; bardzo pokorny, niezmiernie uniżony.

 Nizki, małej wysokości, niewysoki, niewielki w kierunku pionowym; niewielkiego wzrostu; nie wyniesiony, niewyniosły, nizko [888]położony, w dole leżący; mały, małej wartości, dostępny, nie wygórowany (cena n-a, n. procent), skromny, szczupły mały; zniżony, pokorny (n. ukłon); gminny, nieszlachecki, niearystokratyczny; podły, nikczemny, niecny; o głosie: gruby, głęboki; n-a ziemia = padół ziemski; n-ie kraje = piekło, państwo cieniów.

 Nizko, st. wyż. Niżej, przysł. od Nizki.

 Nizkopienny, wyrastający z pnia, z odrośli; mający nizki pień, karłowaty.

 Nizkoprocentowy, przynoszący nizki procent.

 Niźli — p. Niż, Niżeli.

 Niż — p. Nizina.

 Niż, kozacy, mieszkający nad ujściem Dniepiu, niżowcy i ich siedziby.

 Niż, Niżeli, Niźli, Aniżeli, spójnik używany przy stopniu wyższym i oznaczający wyższość jednego przedmiotu nad drugim pod jakimkolwiek względem.

 Niżej, st. wyż. od Nizko; poniżej, dalej, w dalszym ciągu, u spodu, u dołu.

 Niżnik, walet w kartach do gry.

 Niżowiec, kozak z Niżu, kozak niżowy.

 Niższość, mniejsza wysokość, mniejsza wartość, niższe stanowisko, niższy poziom umysłowy.

 Niższy, st. wyż. od Nizki; nauki n-e, szkoły n-e = początkowe, elementarne.

 N. N. zamiast niewymienionego nazwiska lub tytułu osoby.

 No! wykrzyknik, wyrażający rozkaz, zachętę, polecenie (słuchajno!, no! chodźmy! = a więc chodźmy!); zdziwienie, niedowierzanie (no! proszę!); pogróżkę (no! no! strzeż ś.!); zapytanie (no! i cóż?); a cóż! (no! nie mówiłem?); upominanie, poskromienie, uspokojenie (no! daj mi spokój!); zgadzanie ś., ustępowanie (no! dobrze! dobrze!); no i = a potym, a wreszcie (postał, postał, no i poszedł).

 №, skr. zamiast Numer.

 Nobilitacja, łć., wyniesienie do stanu szlacheckiego, nadanie szlachectwa.

 Nobilitować, łć., nadać szlachectwo, podnieść do stanu szlacheckiego, uszlachcić; n. ś., wyjednać sobie szlachectwo.

 Noblesa, fr., szlachta, arystokracja.

 Nobliwie, fr., żart., szlachetnie, wspaniałomyślnie, z wytworną grzecznością, po pańsku.

 Noc, przeciąg czasu, kiedy słońce nie znajduje ś. na naszym horyzoncie aż do świtu; część doby między zachodem a wschodem słońca; dzień i n. jechać, pracować = całą dobę; chodzić po n-y = w nocy, pociemku; pracować n-ami = podczas nocy; na n. = na porę nocną; z n-y dzień robić = pracować a. bawić ś. w nocy; brak światła, ciemność, mrok; ślepota, ociemniałość; ukrycie, tajemnica, nieświadomość; ogłupienie, obłąkanie, szaleństwo; długa, nieprzespana n. = śmierć; synowie n-y = poganie; n. wieczna, nieprzebyta = piekło, potępienie wieczne; Wielkanoc a. Wielka N. = święto wiosenne na cześć zmartwychwstania Pańskiego; dobra n.! albo dobranoc! = życzenie dobrej nocy, pożegnanie przed udaniem ś. na spoczynek; to tak podobne do siebie, jak dzień do n-y = zupełnie niepodobne, wręcz przeciwne; po nocku = nocą, po nocy.

 Nocek, w zool., rodzaj nietoperza gładkonosego, o uszach tak długich, jak głowa (fig.).

 Nochal, wielki, niezgrabny nos.

 Nocja, łć., pojęcie, pojmowanie wyrozumowane, wiadomość.

[889] Nocka, zdr. od Noc.

 Nocleg, miejsce wypoczynku nocnego w podróży; sam wypoczynek w podróży; czwartym n-em przyjść gdzie = na czwartą noc zdążyć.

 Noclegować, nocleg odprawiać, nocować, przez noc w podróży odpoczywać; konie paść przez noc na łące; n. kogo = dawać komu u siebie nocleg, przenocowywać go.

 Nocnica, mara nocna, straszydło nocne, duch nocny, zmora; światełko, błędny ognik; roślina z rodz. nocnicowatych (fig.) — p. Nocnicówka.

 Nocnicówki, Nocnice, podrząd metyli, sówki (f.).

 Nocnik, naczynie do oddawania moczu i kału, naczynie nocne, urynał.

 Nocny, nocy właściwy, do nocy należący (czas n.); w nocy ś. odbywający, podczas nocy wydarzony, w nocy trafiający ś.; podczas nocy czuwający (stróż n.); nocną porą czynny (ptak, motyl n.); na noc, do użycia podczas nocy przeznaczony (czepek n., koszula n-a; naczynie n-e = nocnik; woda n-a = przez noc w pokoju trzymana).

 Nocować, forma częstot. Nocowywać; spać przez noc, sypiać, noc przepędzać; n. pod dachem = w mieszkaniu, nie pod gołym niebem; n. kogo, przyjmować kogo na noc, na nocleg, dawać komu miejsce do przenocowania.

 Noga, kończyna dolna u człowieka a. zwierzęcia (fig.); stopa; część wielu sprzętów, na których się one wspierają; część łóżka, sofy i t. p., przeznaczona na nogi leżącego człowieka (w n-ach); trzymać ś. dobrze na n-ach = stać mocno, być w dobrych interesach; ledwo trzymać ś. na n-ach = nie móc ustać, być chorym, być w złych interesach; być cały dzień na n-ach = wciąż w ruchu, nie siadając; n. mu ś. poślizgnęła, powinęła = potknął ś., upadł; przen., zbłądził, zgrzeszył; n-ę komu podstawić = zaszkodzić mu w jego zamiarach; przejść suchą: n-ą = bez zamoczenia nog; rzucić; się, paść komu do nóg = błagać usilnie; padam do nóg, do nóżek = uniżony sposób żegnania ś.; równemi n-ami rów przeszkoczyćprzeskoczyć = odrazu obiema nogami; zerwać ś. na równe n-i = nagle, gwałtownie; iść, ciągnąć ś. n. za n-ą = bardzo wolno; iść, gdzie n-i poniosą, zaprowadzą = bez celu; n. moja tam nie postanie = nigdy tam nie pójdę; walić ś. z nóg = chwiać ś., słaniać ś.; żeby twojej ani n-i tam nie było! = idź precz i nie wracaj!; stanąć n-ą na czym = przybyć, stawić ś.; powstać na n-i = podnieść ś. z upadku, dojść do dobrobytu; ani n. nie uszła = wszystkich zabito lub zabrano; nie móc ani ręką, ani n-ą ruszyć = być bardzo osłabionym; powłóczyć n-ami = być bardzo chorym; pójść w n-i = uciec; cała nadzieja w n-ach = w ucieczce; biegnijno na jednej nodze = pośpiesz ś.; wziąć n-i za pas = pośpieszyć ś.; stać jedną n-ą w grobie = być blizkim śmierci; do góry n-ami trzymać co = górną częścią na dół; przewracać co do góry n-ami = zmieniać zupełnie, psuć, niszczyć, niweczyć; przewracać ś. do góry n-ami = zmieniać ś. do niepoznania, iść na opak; pod n-i co rzucić, n-ami co deptać = wzgardzić, z pogardą odtrącić; mieć co pod n-ami = za nic co mieć; być, leżeć u nóg czyich = błagać na klęczkach; ręka rękę myje, n. n-ę wspiera = bez wzajemnej pomocy [890]obejść ś. nie możemy; ma chleb rogi, nędza n-i = przy dostatkach są też kłopoty, a biedę praca może usunąć; wyciągnąć, zadrzeć n-i = uciec, przen., umrzeć; głowa i n-i = zwierzchnicy i podwładni, poddani; zjeść kogo z nami = zniszczyć kogo, zrujnować; zje cię z n-ami = zmoże cię, nie dasz mu rady, jest potężniejszy; trzymać ś. czego rękami i n-ami = uporczywie, rozpaczliwie; mieć charakter w n-ach = dobrze uciekać; cały jego rozum w n-ach = dobrze tańczy, zresztą głupi; wilka n-i karmią = kto ś. stara, ten i ma; dać n-ę = uciec, zemknąć; co do n-i = wszyscy bez wyjątku; idź, gdzie cię n-i zaniosą = na złamanie karku, wynoś ś.!; za wysokie progi na moje n-i = zamało znaczę, abym tam mógł iść; lewą n-ą wstać z łóżka = być w kwaśnym humorze; postawić na n-i = dopomóc mu, wyciągnąć z biedy, wyleczyć z choroby; n-i mu wrosły w ziemię = stoi nieruchomo, jak słup, z przerażenia a. podziwu; n-i mu chodzą po kolendzie = zatacza ś. (o pijanym); tyle mnie obchodzi co psa piąta n. = jest mi zupełnie obojętne; być na ostatnich n-ach = być blizkim śmierci, być blizkim ruiny majątkowej; o kobiecie ciężarnej: być blizką rozwiązania; paść na cztery n-i = ponieść klęskę, dotkliwą porażkę; traktować kogo przez n-ę, a. per nogam = okazywać mu lekceważenie; ściskam, całuję n-i = kłaniam uniżenie; być pod n-ą = pod władzą czyją: jak wisieć, to za obie n-i = jak narażać ś., to na większe niebezpieczeństwo; na cztery n-i kuty = bardzo przebiegły; mądry, jak stołowe n-i = bardzo głupi; w kartach: leżeć bez n-i, bez nóżki = wziąć o jedną lewę mniej niż ś. zapowiedziało; w myśl., n-i zająca = skoki, n-i sarny = badyle.

 Nogaj, Nogajec, tat., tatar z hordy koczującej niegdyś nad morzem Azowskim (fig.).

 Nogawica, Nogawka, część spodni od biodra do dołu, przeznaczona na jedną nogę.

 Nogiet, Nogietek, Nagietek, roślina ogrodowa z rodziny złożonych (fig.).

 Noktambulizm, łć. — p. Lunatyzm.

 Nokturn, łć., część nanabożeństwanabożeństwa zwanego jutrznią, utwór muzyczny o charakterze smętnym, rzewnym.

 Nomadowie, Nomady, ludy pasterskie koczujące.

 Nomadyczny, koczujący, pasterski.

 Nomenklator, łć., u Rzymian niewolnik, który wymieniał nazwiska przybywających gości; tytuł książek, zawierających nazwiska ludzi wsławionych w jakiej dziedzinie działalności.

 Nomenklatura, fr., zbiór wyrazów technicznych właściwych jakiej nauce lub sztuce; każda miejscowość, szczególniej wiejska, mająca nazwę oddzielną.

 Nominacja, łć., mianowanie na urząd.

 Nominalizm, wł., pogląd filozoficzny, według którego pojęcia ogólne nie mają znaczenia rzeczowego, ani istotnego bytu w rzeczywistości, lecz tylko znaczenie nazw dla wytworów abstrakcji.

 Nominalny, łć., imienny; nie rzeczywisty, nie istotny, lecz tylko z nazwy (np. zwierzchnik, właściciel i t. p.); wartość n-a = wartość, wyrażona na papierach kredytowych lub na pieniądzach, w przeciwstawieniu do wartości rzeczywistej, obiegowej.

[891] Nominat, łć., mianowany na urząd; biskup n., prekonizowany przez papieża, a jeszcze nie konsekrowany.

 Nominować, łć., wymieniać, mianować, wyznaczać na urząd, na posadę; n. ś., nazywać ś.

 Nomografja, gr., teorja układu tablic graficznych do rozwiązywania zagadnień matematycznych.

 Nomokracja, gr., taki ustrój państwowy, w którym rząd jest tylko wykonawcą prawa.

 Nomologja, gr., nauka o prawach ogólnych.

 Nona, łć., w muz., dziewiąty ton od zasadniczego; kościel., dziewiąta godzina od wschodu słońca; nabożeństwo, o tej godzinie odprawiane przed nieszporami; w fechtunku: rodzaj cięcia w prawy bok przeciwnika, nadcięcie.

 Nonet, wł., utwór muzyczny dziewięciogłosowy.

 Noniljon, łć., liczba, która według francuskiego systemu liczenia składa ś. z 1 z trzydziestu zerami.

 Nonjusz a. Wernjer, przyrząd, składający ś. z linijki ruchomej a. łuku ruchomego z drobniejszą podziałką; dodany do właściwej skali, umożliwia odczytanie bardzo drobnych długości i oznaczenie ściślejszego wymiaru (fig.).

 Nonkonformiści, łć., w Anglji sekty, nie wyznające panującej religji państwowej (anglikańskiej).

 Nony, łć., u starożytnych Rzymian 7-my dzień marca, maja, lipca, października, a 5-ty każdego innego miesiąca.

 Nonparel, fr., gatunek druku bardzo małego: Nonparel.

 Nonsens, łć., niedorzeczność, głupstwo, absurd.

 Nonszalancja, fr., niedbałość, zaniedbanie, brak starań, zbytnia bezceremonjalna swoboda w ubraniu, w obejściu się.

 Nookracja, gr., ustrój państwowy oparty na przewadze rozumu.

 Noologja, gr., nauka o umyśle, o rozumie.

 Nor — p. Jaźwiec; odmiana kaczki dzikiej.

 Nora, podziemna kryjówka zwierzęca (fig.); dziura, jama nędzne, szczupłe mieszkanie; miejsce podejrzane, gdzie zbierają się ludzie wątpliwej reputacji; wykurzyć lisa z n-y = zmusić kogo do opuszczenia kryjówki, do ujawnienia ś.

 Norbertanie, łć., zakonnicy reguły św. Norberta, inaczej: Premonstratensi (fig.).

 Nord, nm., północ; N.-Ost, północny wschód; N.-West, północny zachód.

 Norka, mała, ciasna nora; zwierzę ssące drapieżne z rodziny kun (fig.).

 Norma, łć., prawidło, przepis, miara, zasada, reguła: stan zwykły; w drukarstwie: tytuł skrócony obok sygnatury; n. procentowa, procent, zwyczajem przyjęty.

 Normalny, łć., prawidłowy, zasadniczy, zgadzający ś. z przepisami lub wzorem; właściwy, należyty, zwykły, odpowiedni, zgodny ze swą naturą; taki, jaki powinien być; n. czas = przyjęty w danej miejscowości; n. dzień roboczy, prawem określony, maksymalny czas pracy dziennej dla robotników fabrycznych, n-a albo n-a linja = prostopadła do stycznej, idąca przez punkt styczności; n-a [892]szkoła = szkoła ludowa; szkoła wzorowa; szkoła kształcąca nauczycieli szkół ludowych; n-e zero, poziom, od którego liczą ś. wyniesienia miejscowości, stan wody i t. p.

 Normatywny, łć., wzorodawczy, określający, co i jak być powinno, co i jak czynić należy.

 Normować, łć., sprowadzać do pewnej normy, regulować, porządkować, ustalać.

 Nornica, zwierzę szczurowate z rodziny tejże samej nazwy (fig.).

 Norymberskie towary, norymberszczyzna, drobne sprzęciki do domowego użytku, drobna galanterja, zabawki dziecinne, wyrabiane dawniej w Norymberdze.

 Nos, najwydatniejsza część twarzy, między czołem a ustami położona (fig.); narząd węchu i powonienia; u zwierząt: ryj, trąba, pysk; u ptaków: dziób; rynienkowato wyciągnięty brzeg niektórych naczyń, dla łatwiejszego wylewania płynu; zwężony koniec wielu przedmiotów; n. czółna = przód; n. jaja = cieńszy koniec, nosek; n. u buta = zwężony koniec buta w palcach; n. u świecy łojowej = nagorzały koniec knota, który ś. obcina czyli obciera, objaśnia; utrzeć n. komu = upokorzyć go; wietrzyć n-em = węchem śledzić zapach jaki; pod p-em = na górnej wardze; mieć mleko pod n-em = być niedorosłym, młokosem, nie mieć jeszcze wąsów; mówić, mruczeć pod n-em = okazywać niezadowolenie, być krnąbrnym, mówić niewyraźnie; padać na n. = słaniać ś., chwiać ś. ze zmęczenia, z przepicia; za n. kogo wodzić = powodować nim; n. krzywić, n. marszczyć na co, n-em czmychać = okazywać niezadowolenie, kaprysić, grymasić; dać komu n-a a. po n-ie = zawstydzić go, dać mu ostrą wymówkę; dostać a. wziąć po n-ie, a. n-a = otrzymać wymówkę, reprymandę; zadzierać n-a = pysznić ś., wielkiego pana udawać, gardzić innymi; wyżej n-a gębę nosić = piąć ś. nad możność, nad stan; pokazywać komu n-a = lekceważyć, drwić sobie z niego; spuścić albo zwiesić n. a. spuścić n. na kwintę = stracić na minie, upokorzyć ś.; mieć muchy w n-ie = mieć kaprysy, grymasić; wypędzać komu muchy z n-a = karać za grymasy, za upór, grać komu na n-ie = rządzić nim; nie dać sobie grać na n-ie = nie dać powodować sobą; nie wytknąć n-a na dwór = nie wychodzić z domu; wścibiać n. = wtrącać ś.; spotkać ś. n. w n. = zejść ś. z nienacka, jeden naprzeciw drugiego; zamknąć komu drzwi przed n-em = będącego u progu mieszkania nie wpuścić, z kwitkiem kogo odprawić; wziąć, porwać co komu z przed n-a = z rąk wydrzeć, pozbawić kogo jakiej korzyści niespodzianie; mieć co pod n-em = tuż przed sobą; patrzeć swego n-a, pilnować swego n-a = pilnować własnych spraw, nie wtrącać ś. do innych; patrz tego, co masz pod n-em = pilnuj tego, co do ciebie należy; zbliżać co pod n. = trzymać tuż przed sobą, blizko twarzy; mieć dobry n., psi n. = mieć dobry węch, spryt, mieć zdolność, zręczność do poznania, co jest dobrym interesem; miał n. = przewąchał, przeczuł; daje co mu z n-a spadło = czego sam nie potrzebuje, byle co; natarł mu pieprzu w n. = dokuczył mu, dał mu za swoje, pamiętne; mucha mu na n. siadła = jest zadąsany; w n. komu dmuchać = lekceważyć go, traktować go pogardliwie; [893]dostał n-a na trzy łokcie = straszną burę, porządną naganę; przyszedł n. porządny = nagana, upomnienie; odejść, pójść z n-em = zostać złajanym, doznać rozczarowania; pójść komu po n-ie = sprawić komu przykrość; na bok z n-em! = usuń ś.!; nie widzieć dalej, jak koniec swego n-a = być ograniczonym, nierozgarniętym; dalej n-a nie patrzy = jest głupi, nieprzenikliwy,, krótkowidzący; płacić od n-a = od osoby.

 Nosacizna, choroba zaraźliwa u zwierząt, charakteryzująca się owrzodzeniem w nosie, udziela ś. też i ludziom.

 Nosacz, Nosal, człowiek z wielkim nosem; zwierzę ssące z gromady małp wązkonosych (fig.).

 Nosaty, mający duży nos; mający dzióbek a. koniec śpiczasty.

 Nosek, mały, zgrabny nos; dziób u ptaków; pyszczek muchy, komara; dzióbek u naczyń do wylewania płynów (n. u dzbanuszka); zakończona węższa część czego: n. u buta, u trzewika; n. jaja = węższy koniec; n. pióra = sam koniec pióra zatemperowanego; gra dziecinna i gminna w karty, w której przegrywający dostaje kartą po nosie; gatunek gołębia.

 Nosić, forma częstotl. od Nieść; trzymając co dźwigać z miejsca na miejsce, robiąc to a. wiele razy a. długo (co do czasu); mieć z sobą, trzymać przy sobie, chować; n. = mieć: n. brodę, wąsy; nie dla parady n. głowę na karku = być rozumnym, szybko orjentować ś; ubierać ś. w co, przyodziewać ś. w co; trzymać w pewnym położeniu (n. głowę zadartą); mieć krok lekki a. ciężki (o biegu koni); do czasu dzban wodę n-i = do pewnego tylko czasu wina pozostaje bezkarną, albo coś ś. udaje; n-il wilk razy kilka, ponieśli i wilka = krzywdziciela spotkała w końcu zasłużona kara; n. kogo na rękach = ugaszczać, podejmować z wielką serdecznością; wynosić, wystawiać; n. swój krzyż = dźwigać brzemię trosk, nieszczęść; n. płód = być w ciąży; n. jaja = składać je (o ptakach); n. kogo po ludziach = obgadywać, obmawiać; n. ś., ubierać ś., przyodziewać ś., stroić ś., wyglądać (co do ubioru); n. ś. z czym = chodzić, mając coś przy sobie, mieć jakie wiadomości do udzielenia; n. ś. z myślą, z zamiarem = zajmować ś. czym, myśleć nad czym, rozważać co.

 Nosidło, drążek do noszenia konewek a. wiader z wodą, opierany na ramionach (fig.).

 Nosigrosz, woreczek do pieniędzy, sakiewka, portmonetka.

 Nosisko, pogardl., wielki nos.

 Nosiwoda, roznoszący wodę po domach za opłatą.

 Nosorożec, zwierzę wielokopytowe z dużym rogiem na nosie (fig.); rodzaj chrząszcza z wyrostkiem w kształcie rogu nad gębą (fig.).

 Nosowy, do nosa ś. odnoszący; przez nos wymawiany (samogłoski, spółgłoski n-e).

 Nosówka, samogłoska nosowa (ą, ę).

 Nostalgja, gr., gorące pragnienie ujrzenia ojczyzny, choroba, powstająca z tęsknoty za krajem rodzinnym.

 Nostryfikacja, łć., uczynienie czegoś swoim; uznanie dyplomu doktorskiego, uzyskanego w jednym państwie, przez uniwersytet innego państwa.

[894] Nostryfikować, łć., przyjąć za swego; przyjąć do stowarzyszenia akademickiego; cudzoziemcowi nadawać prawa, jakie przysługują krajowcom.

 Nostrzyk, Nozdrzyk, roślina z rodziny motylkowatych (fig.).

 Nosze, przyrząd do noszenia ciężarów, tragi; przyrząd do noszenia chorych, lektyka (fig.).

 Nośny, ruchomy, przenośny, daleko niosiący (broń); kura n-a = niosąca jaja, nieśna.

 Nota, łć., przypisek, uwaga, objaśnienie; rachunek towarów; n. dyplomatyczna, odezwa rządu jednego mocarstwa do drugiego w celu zwrócenia uwagi na jego sprawę wewnętrzną; mieć u kogo dobrą a. złą n-ę = być przez kogo dobrze a. źle uważanym; n-y państwowe = pożyczka państwowa, papiery państwowe nieoprocentowane, płatne w każdej chwili okazicielowi.

 Notabene, łć., dosł., uważaj dobrze; skr. NB., znak używany dla zwrócenia na co uwagi.

 Notabenka, uwaga zrobiona jako zły znaczek postępowania, ostrzeżenie, przestroga.

 Notabilitacja, łć., wysoka szlachta, arystokracja, magnaterja.

 Notabilizować, łć., nadawać szlachectwo, uszlachcać.

 Notable, fr., obywatele najznakomitsi stanowiskiem, wykształceniem i majątkiem; dawniej: stany państwa we Francji.

 Notacja, łć., oznaczanie znakami umówionemi (n. muzyczna, chemiczna i t. d.).

 Notarjalny, łć., należący do czynności urzędowych notarjusza; przez notarjusza urzędowo spisany.

 Notarjat, łć., prawo notarjalne; zajęcie notarjusza, biuro notarjusza, instytucja notarjuszów.

 Notarjusz, łć., urzędnik przy jurysdykcji sądowej, ustanowiony do spisywania i przechowywania aktów sprzedaży, kupna, umów, zapisów, poświadczania tożsamości podpisów i t. p.; rejent.

 Notatka, łć., uwaga, zapisywana dla pamięci, notyska, konotatka.

 Notatnik, łć., książeczka do zapisywania szczegółów, które mamy zapamiętać.

 Notator, łć., robiący noty, notaty.

 Notaty, łć., uwagi, spostrzeżenia, zaznaczenia zapisywane dla pamięci.

 Notes, Notesik, fr. — p. Notatnik.

 Notka, przypisek, odsyłacz (w książce) zawierający jakieś objaśnienie.

 Notoryczny, łć., powszechnie znany, wiadomy, jawny.

 Notować, łć., zaznaczać, zapisywać dla pamięci; n. kogo = obwiniać go, zwracać na niego uwagę (policyjną), zapisywać go jako podejrzanego.

 Notyfikacja, łć., uwiadomienie urzędowe o postanowieniu, powziętym przez państwo.

 Notyfikować, łć., zawiadamiać inne mocarstwo drogą dyplomatyczną.

 Notyska, fr., notatka.

 November, łć., listopad.

 Nowacja, łć., zmiana zobowiązania; p. też Inowacja.

 Nowalja, łć., pierwszy raz podawana potrawa sezonowa, świeżo, ukazujące się ogrodowizny i owoce (zdr. Nowalijka).

 Nowator, łć., wprowadzający nowości, nowe pojęcia, zwyczaje itp.

 Nowatorstwo, łć., wprowadzenie nowych rzeczy, nowych pojęć, nowości.

[895] Nowela, wł., krótki utwór beletrystyczny, szkicujący kilku znamiennemi rysami jeden jakiś fakt życiowy, jedną cechę charakteru i t. p.; obrazek, szkic powieściowy; ustawa, zastępująca niektóre przepisy innemi, ulepszająca dawne; projekt prawa, ulepszającego dawne prawo, opracowany i przedstawiony do zatwierdzenia w porządku przepisanym.

 Nowelista, autor nowelli (forma ż. Nowelistka).

 Nowelistyka, łć., pisanie nowel; zbiór nowel w pewnej literaturze (n. polska, francuska i t. p.).

 Nowelka, Noweletka, wł., mała nowela, zręczny, artystyczny obrazek literacki.

 Nowenna, łć., nabożeństwo 9-cio dniowe ku czci jakiego Świętego.

 Nowicjat, łć., czas próby w zakonie, oznaczony dla nowicjusza; czas przygotowania ś. do jakiego zawodu.

 Nowicjusz, łć., osoba przebywająca czas próby w zakonie; nowowstępujący do jakiego zawodu, nieobeznany z nim, niedoświadczony (forma ż. Nowicjuszka).

 Nowina, nowa wieść, nowa wiadomość; wiadomość niespodziewana; rzecz nowa, osobliwa, rzadka, rzecz nadzwyczajna, niebywała, osobliwość; pole po raz pierwszy z odłogu a. po wykarczowaniu lasu uprawione, nowizna.

 Nowiniarz, zbierający i rozgłaszający nowiny, plotkarz.

 Nowinka, zdr. od Nowina; w lm. nauki reformatorów religijnych XVI wieku, herezja, kacerstwo (n-i wittenberskie = luteranizm; n-i genewskie = kalwinizm.

 Nowiusieńki, Nowiuteńki, zupełnie nowy.

 Nowizna — p. Nowina.

 Nowo, przysł., od Nowy; w wyrazach złożonych: świeżo, niedawno, dopiero co (nowonarodzony, nowomianowany, nowowybrany — p. też Neo-; na n. a. nanowo, powtórnie od początku, znowu.

 Nowobraniec, świeżo wzięty do wojska, rekrut, nowozaciężny.

 Nowochrzczeniec, nowoochrzczony, neofita; członek sekty odrzucającej chrzest przed jego dojściem do rozumu, anabaptysta.

 Nowochrześcijaństwo — p. Neochrystjanizm.

 Nowoczesny, nowożytny, teraźniejszy, współczesny.

 Nowodruk, nowe wydanie, nowe przedrukowanie (książki).

 Nowokantyzm, Nowokrytycyzm, w filoz., wznowiona teorja poznania podług Kanta.

 Nowomiejski, dotyczący nowej dzielnicy miasta.

 Nowomodny, dotyczący nowej mody, modny, zrobiony podług najnowszej mody, elegancki, oryginalny, dziwaczny, niezwykły.

 Nowonabywca, ten, co świeżo coś nabył, nowy właściciel.

 Nowonarodzony, niedawno urodzony, niemowlęcy; rzecz., niemowlę; przen., jak n. = czujący ś. świeżo, rzeźko, wypoczęty.

 Nowonawrócony, którego niedawno nawrócono na wiarę chrześcijańską; rzecz., nowochrzczeniec, neofita.

 Nowopolskie miary = używane w Królestwie Polskiem, obowiązujące od 1819 r., oparte na zasadach układu miar metrycznych.

 Noworocznik, książka w rodzaju kalendarza, około nowego roku wychodząca, almanach.

 Noworoczny, odnoszący ś. do nowego roku; do uroczystości Nowego Roku.

 Noworodek, niemowlę dopiero co na świat przyszłe.

 Nowosiedlec, niedawno osiadły w jakiej miejscowości, kolonista.

 Nowostka, nowa błahostka, rzecz modna, nowinka.

[896] Nowość, rzecz nowa; cecha, właściwość tego, co jest nowe; nowa wiadomość, nowinka; nowowytworzony artykuł handlu; nowomodny strój kobiecy; magazyn mód i n-ci = nowych ubrań, strojów; n. w księgarstwie = dzieło świeżo z pod prasy wyszłe.

 Nowoświecki, nowomodny, nowoczesny.

 Nowotny, niedawny, niestary, nowego rodzaju, świeżo wynaleziony, świeżo utworzony; podług nowej mody zrobiony; jeszcze z czym nieobeznany a. nieobyty; lubiący nowości; nowatorski.

 Nowotwór, twór nieprawidłowy, chorobliwy, powstający w organizmie żywym; wyraz nowoutworzony, neologizm.

 Nowowierca, wyznawca nowej wiary, sekciarz, odszczepieniec.

 Nowowitalizm — p. Neowitalizm.

 Nowozaciężny, nowo zaciągnięty, nowo wzięty do wojska, rekrut.

 Nowożeniec, który ś. niedawno ożenił; w lm. n-cy, państwo młodzi, młode małżeństwo.

 Nowożytny, dotyczący nowych czasów — p. Nowoczesny.

 Nowy, tylko co zrobiony, wcale nieużywany, świeży; nowozjawiony, nowopowstały, niedawno utworzony; który świeżo nastał, który zajął miejsce dawnego; inny, niż był przedtym; następujący po minionym; N. Rok = dzień 1 stycznia; N. Świat = Ameryka, Australja; N. Testament; n-e pokolenie = młodzież; nieznany, po raz pierwszy spotykany; najwcześniejszy z tegorocznych, nowodojrzały, młody; n-e zboże, n-e kartofle = tegoroczne; n-a książka = świeżo wydana; n-e wydanie = świeżo powtórzone; nowoczesny, współczesny, nowej daty; odrodzony, poprawiony, lepszy; n. styl = podług kalendarza gregorjańskiego; n. księżyc = po nowiu; przedstawiać co w n-ym świetle = objaśniać inaczej, ze strony jeszcze nie omawianej; n-e sitko na kołek = nowa sprawa każe zapominać o dawnej, nowa przyjaźń ruguje z serca dawną.

 Nozdrza, otwory nosowe u ludzi, zwierząt, ptaków i t. d., chrapy (fig.).

 Nożny, dotyczący nogi, poruszany, obracany za pomocą nóg.

 Nożowiec, awanturnik i włóczęga miejski, używający w bójkach i napaści noża, kaleczący nożem.

 Nożownica, maszyna do krajania papieru maszynowego na arkusze (fig.); maszynka do krajania szmat, krajarka, rzezarka.

 Nożowniczy, przym. od Nożownik (zakład, warsztat n.).

 Nożownik, rzemieślnik, wyrabiający noże i in. narzędzia ostre.

 Nożyce, narzędzie do cięcia, do strzyżenia, złożone z dwuch nożów, połączonych śrubą w kształcie kleszczy; n. krawieckie = do krajania sukna, materji; blacharskie = do krajania blachy; ogrodnicze = do przycinania gałęzi drzew (fig.); n. introligatorskie = do krajania tektury (fig.); n. do strzyżenia owiec = do zdejmowania z nich wełny (f.); n. u raka = kleszcze, szczypce (fig.); uderz w stół, a n. ś. odezwą, a. a n. brzęk = winowajca sam ś. mimowoli wyda.

 Nożyczki, niewielkie nożyce do codziennego użytku.

[897] Nożyk, mały nóż; kozik, scyzoryk.

 Nożyna, z polit.: noga, mała noga.

 Nów, odmiana księżyca po ostatniej kwadrze, gdy jest dla nas niewidzialny (fig.).

 Nóż, narzędzie do krajania, do przecinania (fig.); na tym nożu pojedzie nawet do Paryża = jest tak tępy, że nie skaleczy; utopie komu n. w sercu = zadać komu cios bolesny; iść, być z kim na noże = żyć we wzajemnej nienawiści; mieć n. na gardle = być w gwałtownej potrzebie, być czym zagrożonym; postawić kwestję na ostrzu noża = w sposób drażliwy, stanowczy; jak n-em po gardle = boleśnie, przeraźliwie; nie igraj n-em = nie narażaj ś. zuchwale na niebezpieczeństwo.

 Nóżka, mała, zgrabna noga; n. u cyrkla = część cyrkla śpiczasta, ruchoma, do opierania o przedmiot; padam do n-ek = uniżony sposób żegnania ś.; żart., n-i na stół! = trzeba zaraz płacić.

 N. S. skr. Nowego Stylu, rachuba czasu podług kalendarza gregoriańskiego.

 N. T. skr. Nowy Testament.

 Nu! Nuże! wykrz., oznaczający: zachęcenie (nu dalej! nuże do roboty!); rozkaz (nu! ruszaj stąd!); poganianie koni; groźbę (nu! bo zobaczysz!); ustępowanie, zezwalanie (nu! niech i tak będzie!).

 Nucić, śpiewać z cicha, wogóle: śpiewać głosem przyciszonym.

 Nuda, przykre uczucie doświadczane z niezadowolenia umysłu a. serca, z bezczynności, z braku zajęcia; śmiertelne n-y = nie do wytrzymania; człowiek nudny, nudziarz.

 Nudle, nm., potrawa niemiecka z ciasta w kształcie kulek, kluski.

 Nudnawy, nieco nudny.

 Nudnieć, stawać się nudnym; smutnym, posępnym; sprzykrzać ś.

 Nudno, Nudnie, przysł., od Nudny, bez zainteresowania; n. mi = mam mdłości, zbiera mi ś. na wymioty; nudzę ś., przykrzy mi ś.

 Nudność, uczucie mdłości, ckliwość, nuda.

 Nudny, doświadczający nudów, nudzący ś., podległy nudom; nudzący kogo; sprowadzający nudę, nie zajmujący; sprawiający nudności, ckliwy, mdły, niesmaczny; marudny, grymaśny (o dziecku).

 Nudy — p. Nuda.

 Nudziarstwo, to, co jest nudne; uczucie nudów, nudzenie, marudzenie, narzekanie.

 Nudziarz, nudzący innych, człowiek nudny, maruda, zrzęda, naprzykrzający ś. (forma ż. Nudziarka).

 Nudzić, chcieć niewiadomo czego, być przykrym, naprzykrzać ś. komu, powtarzać jedno i to samo; mantyczyć, zrzędzić, grymasić; marudzić, guzdrać ś., ociągać ś.; nabawiać nudności, mdłości, mdlić; nieos., n-i mię = mdli mię, zbiera mi ś. na wymioty; n. ś. = doświadczyć nudów, cierpieć nudy.

 Nukać, popędzając, przynaglając, wołać na kogo nu! nalegać, przynaglać, popędzać.

 Nukleina, łć., materja organiczna, wchodząca w skład jąder komórkowych, składa ś. z siarki i fosforu, używana jako lek.

 Nul, łć., zero, nic.

 Numa, Noma, lit., szałas, chata leśna (fig.).

 Numer, łć., liczba, wskazująca kolej, porządek przedmiotów a. jego wielkość oznaczoną; przedmiot, oznaczony jaką liczbą: n. rękawiczek, n. losu, n. dorożki, n. izby; n. w [898]hotelu, pokoik, przegródka a. szafka w łazienkach; znaczek, marka jako dowód opłaty; pog. a. iron., mężczyzna, kobieta; dobry n. = mieć opinję człowieka porządnego; zły n. = mieć złą opinję.

 Numeracja, łć., liczbowanie, oznaczenie liczbą, numerem; nauka o tworzeniu się liczb, ich nazw i sposobie ich pisania, liczenie.

 Numerator, łć., przyrząd do wyciskania numerów kolejnych (rodzaj stempla) (fig.); przyrząd, za pomocą którego odczytuje się ilość elektryczności zużytej.

 Numerować, łć., oznaczać numerami kolejnemi.

 Numerowy, Numerowa, łć., służący (-ca) do obsługi gości w numerach hotelu, a. w łazienkach.

 Numizmat, gr., dawna rzadka moneta a. takiż medal; przen., rzecz rzadka, jedyna, osobliwa.

 Numizmatyk, łć., zbieracz, miłośnik numizmatów.

 Numizmatyka, gr., nauka i opis starożytnych monet i metali.

 Numulit, gr., rodzaj korzenionóżki kopalnej (fig.)

 Nuncjatura, śrł., urząd i miejsce zamieszkania nuncjusza.

 Nuncjusz, łć., poseł i pełnomocnik papieski przy dworach panujących.

 Nupcjalny, łć., weselny.

 Nur, ptak z rzędu nurowatych z rodziny nurów (fig.); przen., dać n-a = uciec, zemknąć.

 Nurek, zanurzenie ś. w wodę, skok do wody (dać n-a; płynąć n-iem = pod wodą); człowiek mogący w przyrządzie nurkowym (skafandrze) lub bez niego przebywać pewien czas pod wodą (fig.); członek sekty nowochrzczeńców; człowiek o ponurym wejrzeniu, patrzący z pode łba.

 Nurkować, zanurzać ś., spuszczać ś. w głąb wody; płynąć pod wodą; przen., to ś. kryć, to zjawiać ś. naprzemian; przewijać ś., prześlizgiwać ś. (n. w trawie, w tłumie ludzi), skrywać ś.

 Nurogęś, ptak płetwonogi z rodziny traczy (fig.).

 Nurt, prąd wody, pęd wody; największa głębokość wody płynącej; koryto, łoże, łożysko rzeki; w lm., fale, bałwany, odmęty.

 Nurtować, przedzierać ś. do głębi, wskroś przenikać; bobrować, myszkować po czym; przen., zgłębiać, dośledzać, przenikać; toczyć, niszczyć, szarpać, gnębić, dręczyć (żal, rozpacz nurtuje mi duszę).

 Nurtowaty, mający dużo nurtów, wirowaty.

 Nurzać, w płynie pogrążać; maczać; n. ś., pogrążać ś. w płynie; przen., mieć czego do zbytku, obfitować w co; n. ś. w rozkoszach = używać ich do zbytku; n. ś. w krwi czyjej = ranić, zabijać.

 Nurzaniec, roślina z rodziny żabiściekowych (fig.); czerwień błotna, grzybień.

 Nurzyk, ptak płetwonogi z rodziny alk (fig.).

 Nut, nm., w stolarstwie: wpust, żłobek, w który wchodzi odpowiadający mu wyskok (fig.).

[899] Nuta, łć., znak dźwięku czyli tonu; ton; dźwięk ze skali głosu (n. wysoka, nizka); melodja; nastrój, odcień; kłamie jak z nut = gładko, śmiało; nuty = utwory muzyczne napisane a. wydrukowane znakami nutowemi.

 Nutacja, łć., wahadłowe zbaczanie, odchylanie ś. osi ziemskiej, które przy zakreślaniu okręgu koła na sklepieniu niebieskim tworzy linję nie równą, kołową, lecz zygzakowatą; ruch obrotowy wierzchołka źdźbła rośliny, spowodowany przez nierównomierny wzrost źdźbła.

 Nutownica, maszyna do wycinania nutów, żłobków w żelazie, kamieniu, drzewie, torfie i t. d.

 Nuż, spójnik, a jeśli?, a gdyby?, a może?; n.! wykrz. — p. Nu!

 Nużąco, przysł., sposobem nużącym, męcząco.

 Nuże!, wykrz. — p. Nu!

 Nużeniec, zwierzątko, należące do rzędu roztoczów (fig.).

 Nużyć, trudzić, męczyć, wycieńczać, osłabiać; n. ś., męczyć ś.

 Nygus, fr., leniwiec, próżniak, wałkoń.

 Nygusostwo, fr., lenistwo, próżniactwo.

 Nygusować ś., być nygusem, próżniakiem, wałkonić ś., zbijać bąki.

 Nynać, Nysiać, spać, lulać.

 Nyża, zagłębienie w ścianie, szpara, szczelina.

---

Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Michał Arct.