<<< Dane tekstu >>>
Autor Aleksander Świętochowski
Tytuł Aureli Wiszar
Podtytuł Dramat w 3-ch aktach
Pochodzenie Pisma V.
Utwory dramatyczne
Wydawca G. Gebethner i Spółka
Data wyd. 1899
Druk W. L. Anczyc i Spółka
Miejsce wyd. Warszawa, Kraków
Źródło skany na Commons
Inne Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
Cały zbiór
Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
Indeks stron
II


AURELI WISZAR


DRAMAT W 3-ch AKTACH


(Dzieje się współcześnie w Krakowie)







AKT I.
(Mieszkanie Wiszarów).


SCENA I.
Okwit i Morski.

Okwit. A zyski?
Morski. A straty? Podzielicie się niemi również?
Okwit. Straty nie będą naszą winą. My zrobimy wszystko, jak należy, a panowie mogą naszą pracą źle zarządzić i stąd wynikną szkody, za które nie będziemy odpowiedzialni, więc nie powinniśmy ich ponosić.
Morski. A przypuśćmy, że spadną od zarządu niezależne klęski, złe czasy: czy i wtedy tylko właściciel fabryki ma pokutować?
Okwit. On może tracić, bo ma z czego, my — nie.
Morski. Ale on także umiejętnem kierownictwem i zużytkowywaniem waszej pracy osiągnie zyski, które wy zabierać chcecie.
Okwit. Nie wszystkie, nie wszystkie. Niech i pan Wiszar i pan dyrektor i inni zarządcy z nami do podziału staną.
Morski. Aż tyle łaski! Nie spodziewałem się. Tymczasem, mój Okwicie, dopóki zając w lesie i szybko biega, nie możemy rozprawiać, kto i co z niego jeść będzie. Naprzód musi stanąć całkiem do ruchu gotowa fabryka...
Okwit. Za tydzień będzie skończona.
Morski. Więc za tydzień pomyślimy o podarkach dla pilnych robotników.
Okwit. O podarkach? Co pan dyrektor mówi? My sobie rozumujemy...
Morski. Ach, to całe nieszczęście, że rozumujecie — i to głupio.
Okwit. Sobie, proszę pana, sobie. Otóż my sądzimy, że płaca dzienna będzie tylko zaliczką na rachunek zarobku, który się dopełni po każdym roku z obliczenia i rozdziału zysków.
Morski. To dla powodzenia fabryki zbyt mądre.
Okwit. Rozum, za pozwoleniem pańskiem, nie szkodzi nawet przy wyrabianiu papieru.
Morski. Rozum, jak szparag, gdy zbyt przerośnie, nic nie wart.
Okwit. Owszem, i wtedy na nasienie zdatny.
Morski. To też zamiast być robotnikiem, zostań nauczycielem i siej go w szkole. Jeżeli twoi towarzysze mają podobnie dużą gębę dla cudzej kieszeni — nie zgodzimy się. Dziś mówić możemy tylko o warunkach zwykłego najmu. Przystajecie?
Okwit. Przepraszam pana dyrektora, ale jeszcze raz powtórzę, co pan Wiszar obiecywał: wynagrodzenie dzienne będzie zadatkiem należności, którą po zamknięciu rachunków rocznych uzupełnimy z czystego dochodu. Więc chcielibyśmy usłyszeć: według jakich prawideł będą nasze korzyści oznaczane?
Morski. Spytajcie pana Wiszara, ja nie wiem.
Okwit. Czemu pan biednemu ludowi szczęście chce okroić? Ach, zawsze mu ktoś biedę z zanadrza wyjmie: nie właściciel fabryki, to dyrektor, kasyer, majster. (Po chwili). Dola nasza bodzie pana. A przecież my nie włożymy łyżek do pańskiego talerza, nie odjemy strawy. Niech pan będzie za nami, kiedy pan Wiszar ma dobrą wolę.
Morski. Ale ja dotąd wcale nie wiem, jaką pan Wiszar ma wolę; o tem tylko jestem przekonany, że jeśli wam zupełnie dogodzi, dyabli akcye fabryki rozkupią. Krótko mówiąc — runie.
Okwit. My podeprzemy.
Morski. Ho, ho, ho — pajęcze liny podtrzymają okręt w burzy. Szkoda zdzierać język takiem gadaniem. Poprostu jesteście śmieszni. I ja wam dobrze życzę, ale na długo, wy zaś sobie — na krótko. Zawierzcie mojemu doświadczeniu.
Okwit. I ja nie od wczoraj na świat patrzę, a musiała tam się w głowę moją kruszyna rozumu zaprószyć, kiedy towarzysze wybierają mnie zawsze na swego przedstawiciela i obrońcę.
Morski. Bo więcej od nich gadasz. Znam dobrze i nie lubię takich adwokatów robotniczych, a panu Wiszarowi przedewszystkiem doradzę, ażeby nie przyjął — ciebie.
Okwit. Jeśli mnie tu wysłali, to za mną tylko pójdą. Zresztą miałby pan z nimi więcej kłopotu beze mnie.
Morski. No, to weźże ich sobie i zaprowadź gdzieindziej.
Okwit. Więc co mam im powiedzieć?
Morski. Żeś głupi.
Okwit. Jeszcze mi pan chleba nie dajesz, a już mnie znieważasz. Oj panie dyrektorze, jak to trudno być robotnikiem i człowiekiem. Ha, powiem im, żeśmy wszyscy głupi. (Wrzawa). Sługa pana dyrektora. (Wychodzi).
Morski. Nie dla mnie.
Wiszar (za sceną). Dobrze, dobrze, ale bądźcie cierpliwi.
Morski. (sam). Aha! Ty teraz bądź cierpliwy. (Wiszar wchodzi).


SCENA II.
Morski i Wiszar.

Wiszar. Trzeba, kochany panie, z robotnikami skończyć. Nieprzyjemne to, że zbierają się gromadami i szemrzą, a teraz mnie wprost napadli.
Morski. To skutek zbyt wspaniałomyślnych obietnic.
Wiszar. Co przyrzekłem — dotrzymam.
Morski. Jaką więc mam z nimi zawrzeć umowę?
Wiszar. W fabrykę tę wkładam prawie cały mój i mojej żony majątek. Za to i za pracę chcę otrzymywać tylko 5 procent, resztę zaś zysków podzielić między robotników według ich uzdolnień i zasług.
Morski. Dopóki będą zyski: a jeśli wynikną straty?
Wiszar. Nie spodziewam się.
Morski. Nawet zegarek staje i psuje się, a cóż dopiero przedsięwzięcie zależne od tylu nieprzewidzianych wypadków, jak wyrób papieru. Nadto powinniśmy być przygotowani do walki ze współzawodnikami, którzy nie będą przebierali w środkach.
Wiszar. Pokonamy ich dobrocią towaru i szczęściem naszych robotników.
Morski. Dobroć towaru nie zawsze w przemyśle zwycięża, a co do szczęścia robotników, będzie ono rosło kosztem fabryki. Niech mi pan daruje szczerość, ale w planie pańskim więcej widzę fantastycznej poezyi, niż trzeźwej rachuby.
Wiszar. A pan jakże radzisz?
Morski. Zgodzić robotników na zasadach powszechnych, wynagrodzić sprawiedliwie, dbać o ich dobrobyt, z zysku zasilać ich kasę oszczędności, ale nigdy nie dopuszczać ich do żadnego wspólnictwa nawet w dochodach. To byłoby pieczeniem kartofli na beczce z prochem. W dwudziestoletniem doświadczeniu miałem sposobność tych ludzi poznać tu i za granicą; wszędzie są jednacy, wszedzie stanowią materyał nieprzydatny do przedsięwzięć idealnych, a skłonny do niszczących i bezmyślnych wybuchów.
Wiszar. Jeżeli będą zadowoleni...
Morski. Nie będą nigdy. Za wiele pan od nich wymaga. Tylko człowiek ukształcony stawia kres swoim żądaniom; ciemny, nie mogąc zmierzyć ich słuszności, posuwa je tak daleko, aż spotka niepokonany upór. Jedynem prawem dla niego jest siła, jedynie sprawiedliwą taka zapłata, której ani prośbą, ani groźbą podnieść nie zdoła. Niemożliwość otrzymania więcej uczy go, że otrzymał dosyć.
Wiszar. Z tych słów niktby nie domyślił się, że pan jesteś bardzo dobrym.
Morski. Czy złym jest ten, kto nie pozwala małpie skakać po szklankach i golić się brzytwą? Podróżując po Afryce, przebywając wśród plemion dzikich, widziałeś pan przecie ludzi, którzy mają tyle podobieństwa z cywilzowanemi, ile liszka z motylem. Nie sądź pan, że nasi robotnicy zrzucili z siebie skórę dziczyzny. To mieszanina nizkich pożądań, samolubnej chciwości i głupiego mędrkowania, która zawiera mniej pierwiastków szlachetnych, niż najuboższy w złoto piasek ziaren metalu. Nieraz całą ich wartość moralną stanowi nieszczęście. Zapewne, gdy wilk przywiązany w sadzawce, gdzie mu krew wysysają pijawki, wyje, uczuwam dla niego litość, bo cierpi; ale to cierpienie jest jedynem jego przymiotem. Tak samo bywa nieraz z tymi bohaterami nowożytnej sielanki — robotnikami.
Wiszar. Och, panie Morski, rzeczywiście gotów byłbyś karmić nimi pijawki.
Morski. Nie, ale wiem, że kubek drewniany nigdy dzwonkiem nie będzie, nawet posrebrzony. Życzę im dobrze i dlatego ostrzegam, ażeby ich pan nie znarowił. Kiedy zacny ojciec pański, ksiądz Makary, odjeżdżając na swe apostolstwo do Afryki, wezwał mnie, ażebym porzucił fabrykę francuską i nad pańską ster objął, natychmiast opuściłem miejsce wygodne i starą głowę przywiozłem na usługi syna przyjaciela mojego. Widzę jednak, że ona się panu nie przyda, że zatęchła dawnemi wyobrażeniami, że tu potrzeba młodszej, złudzeniami rozpalonej.
Wiszar. Tak prędko i tem tylko zniechęciłem was, kochany panie, że z rąk biedaków boję się wytłaczać dla siebie krwawych kropel zysku i własnych pomazać cudzą krzywdą? Że tej ubogiej gromadzie radbym zapewnić szczęście? Nie przeczę, z wielu twardych skorup należy obrać te prostacze natury, zanim się dobędzie szlachetne jądro; ale to nie są tak zwyrodniałe płonki pnia ludzkiego, ażeby na nich szlachetniejszych popędów szczepić nie można.
Morski. Szczepić! To niech pan założy instytut wychowawczy a nie fabrykę papieru!
Wiszar. Fabryka nasza będzie jednocześnie instytutem wychowawczym.
Morski. To nie omyłka, to ciężka wina wszystkich marzycieli, którzy zamiast sposobami praktycznymi czynić dobrze, niepraktycznymi czynią źle. Kto chce być przemysłowcem, musi być przemysłowcem a nie poetą. Tą drogą doprowadzisz pan siebie do nędzy, a ich do zepsucia. Gdybyś pan na wypadek zawodu odłożył sobie połowę mienia, albo gdybym ja był dość bogaty, ażeby was z toni wyciągnąć — nie opierałbym się tej grze szalonej; ale pan w nią wrzucasz prawie wszystko, co oboje posiadacie...
Wiszar. Wielka idea warta tak małej ofiary.
Morski. Ale wielka idea nieumiejętnie i nie w porę urzeczywistniona może się stać wielkim błędem. Chociaż jestem stary i język teraźniejszości nie zawsze rozumiem, uznaję konieczność staraniejszej niż dotychczas opieki nad robotnikami. Jeźli wszakże w ustroju pracy fabrycznej ma nastąpić przełom trwały, powinien być ogólny lub przynajmniej bardzo szeroki, żeby w rozległym zakresie wyrównały się warunki przedsiębiorstw przemysłowych. Jednostkowa, odosobniona zmiana celu nie osiągnie, przeciwnie mu zaszkodzi, bo dostarczy odstraszającego przykładu.
Wiszar. Od jednostkowych usiłowań zaczynają się reformy zbiorowe.
Morski. Chcesz pan koniecznie leżeć na samym dnie przepaści, którą przyszłość długo ciałami ofiar postępu zasypywać będzie — nie trzymam, ale ja panu do tego karkołomnego skoku nie pomogę. Jeszcze raz błagam, nie kładź się pan na ostrych nożach, nie ściel sobie zatlonej hubki, zawierz moim przestrogom. Daj pan codziennie każdemu robotnikowi koszyk truskawek, posrebrzaj mu wąsy i pozłacaj paznokcie, pieść ich i zbytkiem otaczaj, ale nie zawieraj z nimi spółki.
Wiszar. Poczciwy panie Morski, ufam ci, wierzę w twoją życzliwość, choćbyś wszakże pokonał we mnie wszystkie upory, nie pokonasz jednego: uległości dla mojej żony. Ona tego pragnie, bardzo pragnie... Jestem w Europie przybyszam świeżym, może w pojmowaniu jej stosunków życia praktycznego się mylę, może chwytając złudną marę wpadnę w otchłań, ale nic mnie nie zdoła odciągnąć od spełnienia życzeń Reginy. Gdybyś pan wiedział, czem ona jest dla mnie, gdybyś odważył, ile w mojej woli jej woli się mieści, gdybyś odczuł, jak życie tracę, gdy jej dusza moją opuszcza — nie namawiałbyś mnie dłużej. Panie drogi, ja ją kocham bardziej, niż święci niebo, niż rośliny ziemię, ona mi potrzebniejsza do istnienia, niż światło oku, niż dźwięk uchu. Przekonaj ją — przekonasz mnie (idzie ku drzwiom sąsiedniego pokoju). Reginiu! Niech ona nas rozsądzi. (Regina wchodzi).


SCENA III.
Ciż i Regina.

Regina. Cóż to mam rozstrzygnąć? (do Morskiego, podając mu rękę). Witam pana.
Wiszar. Pan Morski zrobił szarpinę z naszego planu dopuszczenia robotników do udziału w zyskach i twierdzi, żeśmy ten plan utkali z nici fantazyjnych, które rzeczywistość porwie i potarga.
Morski. I kosztów tej tkaniny nie zwróci.
Regina. Właśnie czytam pewne dzieło, którego autor bardzo dowcipnie rozdmuchuje w pył takie, jak nasze mrzonki. Z jego strzał domyślam się, czem pan (do Morskiego) w nas godzi: żeśmy lunatycy, chodzący po stromych krawędziach przepaści; że oprzędzamy się fantazyą w idealne kokony, które nas uduszą; że ze słonecznych promieni chcemy skręcać złote sznury a księżycowe blaski zgarniać z ziemi i przekuwać na srebrną blachę; że pragniemy przejść nietknięci przez piekło walki samolubstw człowieczych — czy tak?
Morski. Tak, tylko pani jeszcze wymowniej, niż ja, określa to rojenie.
Regina. Dobrze. A więc skoro się rozumiemy, proszę pana o wiarę, że cokolwiek nas spotka, klątwy za siebie nie rzucę, i że owo pragnienie nie przyśniło mi się nagle, jako widziadło, lecz wyszło powoli z życia mojego, jako konieczność.
Morski. To niepodobne do prawdy!
Regina. To sama prawda. Dziś otacza mnie woń i światło szczęścia, ale kiedyś siekły duszę moją wichry okrutnego losu. Gdy zaś bezwinna znosiłam straszne bóle, na skargi moje odpowiadał mi jakiś tajemny głos, że cierpienie w górze społeczeństw jest zemstą sprawiedliwości pogwałconej na dole. Byłam uczciwą, miłowałam ludzi i ich dobro, a za to tylko, że nie pozwoliłam okradać się ze swobody, że nie uczestniczyłam w maskaradzie obłudy, że chciałam, ażeby życie moje, prócz ogólnego, miało swój własny ruch obrotowy — włóczono mnie językami jak rodzicielkę zarazy moralnej, jak siewczynię złych uroków, jak żniwiarkę trucizn, po najwstrętniejszych kałużach i wyrzucano za wały grodu cnoty.
Wiszar. Nie wskrzeszaj tej ohydy, która już zginęła.
Regina (do Morskiego). Za co ja pokutuję? — pytałam zrozpaczona siebie. Za co pokutują ze mną duchem spokrewnieni? Może w soki życia naszego wsączył się jad krzywdy uciśnionych i przegryza je? Może trzeba przedewszystkiem ten jad wydzielić? Tak mniemam. Jeżeli wstrzymacie mnie w tem przedsięwzięciu, (do Wiszara) nawet ty, najukochańszy mój, nie zestroisz nigdy strun duszy mojej w tony harmonijne i zawsze brzmieć ono będzie smutnym rozdźwiękiem.
Morski. Ha, więc zginę z wami, kiedy inaczej być nie może. Zresztą nie wiele bym już życia oszczędzić zdołał. Zrobię, jak żądacie, ale pamiętajcie, że...
Regina (prosząc). Nie groź pan.
Wiszar. Dziękuję, sercem dziękuję.

Morski. Do widzenia (wychodząc). W górę nosy, wspólnicy pana Wiszara!

SCENA IV.
Regina i Wiszar.

Regina. Uległ nieprzekonany. Drwi z nas... Może i świat, ten wielki chór, który wybucha śmiechem w dramatach ludzkich, urągać nam będzie! Mnie to nie przeraża. I ty Aureli chyba nie znieważysz usiłowań naszych, gdy je życie połamie?
Wiszar. Bądź tego pewną. Puszczam bez namysłu i obawy wszystkie życzenia moje w ślad woli twojej i o to tylko dbam, żeby przypadkowo z nią się nie zminęły. Dojrzewałem w stosunkach innych, na tułaczce podróżniczej po puszczach afrykańskich, Europę ledwie musnąłem wzrokiem przelotnie, krajowi rodzinnemu dopiero od niedawna się przyglądam, więc ani pól godnych pracy, ani jej sposobów wcale nie znam. Ale wiem, że ile razy zbłąka mi się rozum lub uczucie, ty je zawsze na dobrą drogę wyprowadzisz. W miłości mojej dla ciebie mieści się wszystko, co czynami człowieka kieruje. Musisz mi przewodniczyć, bom pijany nią, odurzony, a gdy cię przy sobie nie widzę, doznaję zawrotu głowy, zataczam się, szaleję, wskakuje we mnie lew...
Regina. Przecież ja cię nie opuszczam.
Wiszar. O, tak, nie opuść nigdy, bo rzuciłbym się między ludzi wściekły i rozszarpywał ich, dopóki by mnie nie zabili.
Regina. Toś ty jeszcze nieobłaskawiony?
Wiszar. Przy tobie jestem łagodniejszy od nowonarodzonego koźlątka. Ale gdy w zeszłym tygodniu wyjechałaś na dwa dni, chodziłem po mieszkaniu wzburzony, czułem, że odzywa się we mnie dzika natura, że, jeśli nie wrócisz, ryknę, roztrącę tę klatkę mieszkalną i...
Regina. Mój ty drogi, powinieneś wiedzieć, że u nas małżeństwo jest związkiem trwałym i nie rozcina się kaprysem.
Wiszar. Pamiętałem i tłomaczyłem sobie, ale mi to przekonanie jak najlotniejsza woń z głowy wietrzała. Ty może nigdy nie pojmiesz, jak ja potrzebuję cię widzieć. Co rano, otwierając oczy, wysławiam życie za to, że niemi ciebie zobaczę. Gdyby nie ty, bez smutku zamknąłbym je do skonu. Orzeł bardziej ode mnie nie boi się ślepoty. Sama myśl, że na mój wzrok mogłaby spaść zasłona i zakryć tę twoją piękność, jaką natura nie ozdobiła drugiego tworu... Ho!... Ale ona nie będzie tak okrutną dla mnie, skoro była tak wspaniałomyślną dla ciebie. Ona mnie lubi, nieraz z nią jak z matką rozmawiałem w lasach i pustyniach.
Regina (całując go). Znowu dziczejesz, uciekasz... do Afryki.
Wiszar. Ja? Co ty mówisz, Regino?
Regina. Kocham twoją miłość, ale kocham także moją ideę, o której zapomniałeś.
Wiszar. Prawda! przebacz mi... Co miałem zrobić?... No, z robotnikami Morski ugodę przeprowadzi. Czy powinienem sam do nich pójść?
Regina. Nie, ale chciałabym słyszeć, że na równi ze mną ta sprawa cię zajmuje, pochłania, rozgrzewa...
Wiszar. Wątpisz? Zobaczysz, że będziesz jeszcze ze mnie dumna.
Regina. I ojciec Makary.
Wiszar. Ojciec mój?
Regina. Sprawił mi niewysłowioną rozkosz. Dopuściłam się przed tobą małej tajemnicy, która teraz już jest zbyteczną. Zapytałam go piśmiennie o zdanie co do zamiarów naszych względem robotników fabryki — przysłał mi błogosławieństwo w tym oto liście, który dziś odebrałam.
Wiszar. Daj mi święty papier (czyta): »Drodzy moi. Postąpicie zacnie, bo serca wasze są czyste i miłości pełne. Niech was wszelka dobra siła wspiera i osłania. I omyłka uczciwa, jak bezpłodna niewiasta, może za życia przynieść światu korzyść, choć z niego zejdzie bezpotomnie. Zacny czyn, jeśli nie wzrośnie natychmiast, jak ziarno, pozostanie w ziemi i znalezionym będzie, jak cenny kruszec. Z waszych złotych myśli w każdym razie coś odpryśnie dla biednych. Wkrótce wyjadę na wyspy otaczające Madagaskar, do posiadłości angielskich, hiszpańskich i portugalskich, dla założenia stacyj misyonarskich. Zewsząd myśl wolną od obowiązku ku wam posyłam. Czemu moja Cecylia tak swój przypisek łzami zrosiła? Ja z oddali odgadnąć nie mogę, ale wy zbliska powinniście. Przecie mój Aureli zna siostrę. Kochajcie wszyscy nieszczęśliwego ojca, bo go miłość wasza żywi.« Jak mu ciężko w tem oddaleniu od nas! Może mózgi, w odwarach cywilizacyi europejskiej moczone, nabierają jakiejś szczególniejszej mądrości, ale mój prosty i niezaprawiony nie zrozumie nigdy, czemu ojcowstwo ma być występkiem księdza, służącego Bogu, który je uczynił prawem całego stworzenia. Zakaz taki wymędrkowała chyba bezprzytomna głupota! Człowiek jest dumnym z tego, czego by się wstydziła małpa! Ach, Regino moja, coraz jaśniej widzę, jak słusznie zbuntowałaś się przeciwko uciskowi tej cywilizacyi, rozpartej na spróchniałym tronie, w płaszczu od krwi serc ludzkich purpurowym i szychami świecących pozorów oszytym! Jeżeli ja tu żyć miałem, ty narodzić się musiałaś!
Regina (z uśmiechem). Los wpada czasem na pomysły doskonałe. Tak, jesteśmy sobą szczęśliwi a ja jeszcze i z tego rada, że ojciec Makary w ważnem przedsięwzięciu będzie duchem z nami.
Wiszar. Co jest Cecylii?
Regina. Któraż młoda kobieta kwiatu miłości łzami nie podlewa!
Służący. Pan Kreisler starszy.
Wiszar. Proś.
Regina. Odejdę, bo ten żywy magazyn interesów męczy mnie swojem handlarstwem.
Wiszar (całując ją). Pozbędę go się szybko.
Regina. A gdyby tu przybyła druga część szanownej firmy, Kreisler syn, daj mi znać. Może on wie dokładniej, czemu Cecylia smutna (wychodzi).


SCENA V.
Wiszar i Kreisler.

Kreisler (wchodząc). Dzień dobry. Po takim piecu, jak Afryka, pan może jeszcze chuchać. Ale ja... proszę patrzeć! Jak gdybym uciekł z gorącej patelni. Co to za piekielny skwar! Uf! Chyba djabłom smoła na ziemię się wylała.
Wiszar. Istotnie, nie czuję.
Kreisler. Czy to stworzenie, co stoi wypchane w przedpokoju, stamtąd?
Wiszar. Tak — pantera.
Kreisler. Pojmuję, że tam zwierzęta, ubrane w futra mogą być złe. Bóg powinien był obciągnąć ich perkalikami...
Wiszar. Nie wiedział, że pan będziesz te tkaniny wyrabiał.
Kreisler. Powinien był wiedzieć. Niedawno umarł bardzo pobożny kupiec, który brał ode mnie towary a pewnie poszedł do nieba, bo płacił. Eh, mój panie, bieda już i w perkal wlazła, wszędzie się rozpiera a jeszcze jej ludzie rękę podają. Dawniej pieniądz się mnożył, a dziś sam się zjada. Niedługo gęba stanie się wentylatorem, będzie zbierać powietrze dla płuc, ale żołądkowi nic nie da, jak pusty kosz młyński nie da kamieniom.
Wiszar. I kto to mówi? Właściciel trzech fabryk, bogaty przemysłowiec...
Kreisler. Wie pan, co to jest bogaty przymysłowiec w zastoju handlowym lub w przesileniach ekonomicznych? Jest to wielki żaglowiec na morzu wśród bezwietrznej ciszy, którego wiosłami ruszyć nie można; jest to człowiek, który spada na łeb z większej wysokości, niż inni. Biedny w niepowodzeniu przewraca się lekko, jak królik, a zamożny ciężko, jak wielbłąd. Teraz mogę się jeszcze obejść, ale nie wiem, czy za miesiąc moje zęby będą miały inne zajęcie, prócz zgrzytania.
Wiszar. Za co pan sobie tą obawą tak dokuczasz?
Kreisler. No, no, zobaczę, czy po otwarciu fabryki na pierwszy dreszcz długo pan czekać będziesz, zwłaszcza jeśli to prawda, co mi o zamiarach pańskich mówiono.
Wiszar. Mianowicie.
Kreisler. Że pan chcesz dopuścić swych robotników do wspólności w zyskach.
Wiszar. Tylko?
Kreisler. To mało? Czy pan dobrze pomyślałeś, co się z tej fantazyi urodzi?
Wiszar. Nie przewidziałem tylko pańskiego, niedobrze obmyślanego pytania.
Kreisler. Niech ono pana nie obraża, bo usprawiedliwione długiem doświadczeniem. Pozwoli mi pan wytłomaczyć się?
Wiszar. Jeśli to panu ulgę sprawi — proszę.
Kreisler. Każda praca ludzka ma swoją duszę. Otóż duszą przemysłu jest interes, korzyść materyalna. Nikt nie daje jałmużny dla zarobku i nikt nie zakłada fabryki dla jałmużny.
Wiszar. Ale nikt też nie powinien jej zakładać dla wyzysku. I dusza przemysłu może być rzetelną.
Kreisler. Czem pan sprawiedliwość zważy lub zmierzy w tak rozległem przedsięwzięciu? Przypuśćmy, że obaj wtaczamy na górę jeden kamień — jak pan obliczysz, który z nas mocniej go popychał? Czemu pan dwu koniom, ciągnącym wóz, dajesz równo owsa i to nie tyle, ile one chcą, ale ile im wydzielisz? Tu rozstrzyga wyłącznie walka interesów — mojego z pańskim przy kamieniu, pańskiego z końskim — przy wozie. Jaką zaś pan możesz mieć korzyść w budowaniu fabryki, zrzekłszy się czystego dochodu na rzecz robotników? W najlepszym wypadku stracisz pan te zyski — co już będzie znaczną szkodą, ale w gorszym — wywołasz przeciw sobie łączną obronę wszystkich przemysłowców, których interesy narazisz. (Coraz bardziej podniesionym głosem). Wtedy musisz pan zginąć, bo interes jest wrażliwszy, niż honor, on obrażać się nie pozwoli, on krzywdy swojej nie daruje, on ją pomści, on jest nieustraszony i niemiłosierny.
Wiszar. Ależ nie przerażaj się pan sam własnemi słowami, bo dla mnie nie każde zwierzę jest groźnem, które mruczy i ogonem po bokach bije. I ten więc straszny interes pański będę miał odwagę podrażnić.
Kreisler. Zatem pan spełnisz swój zamiar?
Wiszar. O ile będę mógł i umiał.
Kreisler. Ha, skoro tego żądasz, staniemy przeciw sobie.
Wiszar. Jestem gotów.
Kreisler. Do widzenia. Czy to ostatnie pańskie słowo?
Wiszar. Dodam jeszcze tylko, że mój interes przestałby być moim, gdyby słuchał uwag pańskich, którym oddałem już całą cierpliwą grzeczność, jaką posiadałem.
Kreisler. Chociaż także mam papiernię, interes pański był po części moim, bo mój syn kocha pańską siostrę i właśnie został z nią w ogrodzie, ażeby jej to powiedzieć. Zgodziłem się na ten związek, ale teraz jestem mu przeciwny, skoro brat mojej przyszłej synowej sam się chce wysadzić w powietrze i pode mnie minę podłożyć.
Wiszar. Ponieważ zaszczytu, jaki na mnie miał spłynąć przez siostrę od panów Kreislerów, nie mogę być godzien, więc proszę go w porę cofnąć całą firmą — za ojca i syna.

Kreisler. Żegnam. Niech pan wolę swoją i moją raczy objawić sam Justynowi, którego głos w sąsiednim pokoju słyszę (wychodzi).

SCENA VI.
Wiszar, później Cecylia, Justyn i Regina.

Wiszar (sam). Boję się omyłki... Biedna Cecylia.
Cecylia (wbiegając). Braciszku drogi... co to? Jesteś smutnym, a ja dziś potrzebuję, ażebyś był wesołym. Pan Kreisler już poszedł?
Wiszar. Już. Czego chcesz, moje dziecko?
Cecylia. Może ja źle zrobiłam... Ale ty mi poradzisz... prawda?... Chociaż co mi poradzisz? Osądzisz tylko serce moje... Powiedz, że ono się nie łudzi, że w miłości pełnym kwiatem się rozwinie i w rozczarowaniu pączkiem nie zwiędnie; powiedz, że jego drgnienia szczęśliwą przyszłość mi wróżą. Ach, jak mnie raość[1] — boli!
Wiszar (całując ją). Czy ty go bardzo kochasz?
Cecylia. Skąd wiesz o tem?
Wiszar. Wiem. A on cię bardzo kocha?
Cecylia. Trwoga rozpuściła po mnie wszystkie swoje dreszcze, gdy sama siebie o to pytałam. On tak mówi, on tak patrzy, on tak prosi...
Regina (wchodząc z Justynem). Widzisz pan, uchwyciła się brata, jak krzyża przed pokuszeniem.
Wiszar. Będę ją bronił.
Justyn (podając mu rękę). Nie wyglądam na szatana. Ojciec mój odjechał?
Wiszar. Przed chwilą.
Justyn. Dziwi mnie; miał do pana interes, ale i wspólną ze mną prośbę o rękę siostry pańskiej.
Wiszar. On miał tylko interes.
Justyn. W takim razie mnie samemu racz pan odpowiedzieć, czy pozwolisz, ażebyśmy z panną Cecylią się kochali?
Wiszar. Z mojej strony nie zachodzi żadna przeszkoda.
Justyn. I ażebyśmy się pobrali?
Wiszar. Również, jednak — to nastąpić nie może.
Justyn. Nie może?
Cecylia. Aureli!
Regina. Czemu?
Wiszar (do Justyna). Jak pan zapewnie słyszałeś, zakładam fabrykę, której robotnicy, prócz płacy, będą mieli współudział w zyskach. Otóż ojciec pański, widząc w tem moją zgubę i niebezpieczeństwo dla innych przemysłowców a między nimi i dla siebie, zażądał ode mnie wyrzeczenia się tej myśli; gdy zaś ustąpić nie chciałem, oświadczył mi, że małżeństwo pańskie z Cecylią jest niemożliwem.
Regina. A!
Justyn. Ta sprawa ma spaść między nas mieczem? Od kieszeni do serca jest tak daleko, że nawet prawo ojcowskie skrócić tej odległości nie zdoła.
Regina. Masz pan sposobność tego dowieść.
Justyn. Darujcie państwo, że natychmiast odejdę i z ojcem się porozumię. Jestem pewien, że nieopatrznych wyrazów już żałuje. (do Cecylii) Pani moja, nie cierp przez ten krótki czas, zanim wrócę (wychodzi).
Regina. Największem morzem ziemi jest ocean mętnego samolubstwa, z którego współczucie wynurza się tylko drobnemi wysepkami. Zacznij tkać cokolwiek z czystej przędzy serca, świat ci zaraz tę osnowę potnie i potarga lub wplecie w nią swoje brudne nici. Albo pij krew ludzką, albo truciznę! Przez najpiękniejsze i najstaranniej wypielęgnowane kwiaty twego życia przejdzie obładowany egoizmem osieł i zdepcze je, przejdzie wieprz łakomy i zryje. I to są ludzie, którzy nie oddalili się jeszcze od zwierząt na długość kroku uczciwego człowieka! (do Cecylii) Nie rozpaczaj jeszcze, niewinny aniele, dopóki on cię nie zawiedzie... Wtedy powiedz sobie, że nie Justyn cię kochał, ale nieszczęście.
Cecylia. Tylko nieszczęście... I co ja winnam losowi, że mnie uczynił magnesem złego? Najlepszy ojciec musiał się przede mną ukrywać, a gdy go znalazłam i poznałam, musiał uciec; nędznik chciał mnie ukraść i zbrukać, chociaż na mojej duszy mniej było plam, niż kurzu na lilii wodnej; uczciwy człowiek, którego pokochałam, chciał mnie poślubić, zakazują mu. A może się jeszcze dowiem, że on mnie nie kochał, tylko... rachował? Ach, co za piekielna moc upodobała sobie łzy moje! (płacze) Przepraszam was za te jęki... Nie patrzcie na mnie — wyglądam jak łodyga kartoflana, wyrosła w piwnicy i daremnie wspinająca się ku okienku, ażeby ujrzeć światło, marna, nędzna żebraczka, błagająca o promyk szczęścia... Nie patrzcie na nią... Smutki obsiadają mnie, jak chrabąszcze młodą latorośl, z której ogryzają wiosenne liście... Biedna jestem i wstrętna (wybiega).


SCENA VII.
Wiszar i Regina.

Wiszar. Więc Justyn może się cofnąć, a Cecylia może paść ofiarą tego rozdziału, jeśli ja w urządzeniu fabryki nie skrzywdzę robotników? Potworna logika życia! Według niej koniecznie musi ktoś cierpieć — dlaczego musi? Zdawałoby się, że zdrowy rozsądek i czyste sumienie mają w cywilizowanym świecie utarte drogi, a one co krok wpadają na jakieś kręte manowce i trzęsawiska. Kochana Regino, uciekajmy stąd! Ja się zbłąkam, zginę w tej puszczy, zarosłej gęstemi szachrajstwami.
Regina. Trzeba ją przerąbywać, karczować...
Wiszar. To praca nad siły ludzkie.
Regina. O, mój rycerzu, jeszcze nie rozpocząłeś walki, a już komenderujesz do odwrotu. Za wcześnie! Nie zniechęcaj się: tu, w Europie, jest źle, u nas w kraju bardzo źle, ale tu jedynie można staczać i wygrywać wielkie bitwy. Tęsknisz do Afryki, do ludzi pierwonych[2], prostych... Może śród nich spokojniej, wygodniej, nawet uczciwiej... ale tam życie, w stałem kole zamknięte, promienia swego już nie wydłuża, tam rozwój nie biegnie w dal nieskończoną, tam świat wyrównanych uczuć i myśli zastygł i znieruchomiał. Tu ścierają się potęgi przeciwieństw i olbrzymy sił wrogich, tu mądrość i głupota, cnota i niegodziwość, poświęcenie i samolubstwo mają wielką miarę; tu więc nietylko walka odbywa się wspanialej, ale i jej rezultaty są donioślejsze. Tu żyć warto, tylko trzeba mieć ideę i w obronie jej nie wypuszczać miecza z ręki.
Wiszar. Regino, jak ty umiesz ciągle — myśleć...
Regina. Dziwne to, zwłaszcza w kobiecie, która jednocześnie bardzo kocha. Odziedziczyłam usposobienie ojca i prawdopodobnie, jak on przy końcu życia, rozpłynę się w uczuciu i umrę na serce. Tymczasem odwagi, drogi mężu!
Wiszar. Gdybym przynajmniej zdołał odwrócić cios od Cecylii! Ta gołąbka nie powinna ginąć ani dla siebie, ani dla mnie, ani dla ojca, którego rozpacz zagryzła.
Regina. Justyn jej jeszcze nie zawiódł.
Wiszar. A jeżeli ją porzuci?
Regina. W młodych sercach kobiecych zwykle rany od strzał miłości goją się szybko.
Wiszar. A jeżeli ta się nie zabliźni i Cecylia zapadnie w chorobę piersiową, której oznaki kilkakroć już groźnie wystąpiły?
Regina. Wtedy ty ustąpisz staremu Kreislerowi, który jest nicponiem i młodemu, który będzie kpem, niegodnym Cecylii? Powiedz mi szczerze, czy tego pragniesz?
Wiszar (po chwili milczenia). Nie, Regino, nie ustąpię. Było to ostatnie moje wahanie, które mi przebacz (całuje ją w rękę). Ale bądź dobrą, idź do niej, uspokój to nieszczęśliwe dziecko.
Służący. Hrabia Scibor.
Wiszar (do Reginy). Ja tego pana wcale nie znam.
Regina. Poznaj go — to wielki pan, przewodniczący komisyi dobra społecznego, prezes sądu przysięgłych opinii publicznej, minister moralności i tak dalej. Osoba bardzo dostojna (odchodzi).
Wiszar (do służącego). Proś.


SCENA VIII.
Wiszar i Hr. Scibor.

Hr. Scibor. Jestem Scibor, właściciel fabryki papieru liczący w przyjściu tu na wielką pańską pobłażliwość.
Wiszar. Do czego moja pobłażliwość może być panu potrzebną?
Hr. Scibor. Miałbyś pan najsłuszniejsze prawo poczytać mi za zuchwałość, że całkiem mu nieznany, a nawet ze swego stanowiska społecznego niemiły, poważam się przyjść ze śmiałym celem sprawy, którą pan uważasz za własną, a ja za publiczną, mianowicie sprawy ustroju fabryki pańskiej. Słyszałem, a przed chwilą Kreisler mnie w tem upewnił, że fabryka ta ma być urządzona w sposób niezwykły, stanowić rodzaj spółki z robotnikami, którzy do niej nie wniosą żadnego kapitału...
Wiszar. Kapitał pracy.
Hr. Scibor. Podwójnie procentujący: w zapłacie poręczonej i w zysku prawdopodobnym, uwolnionym od niebezpieczeństw ryzyka. Nadzwyczajnie wygodne i korzystne przedsiębiorstwo dla robotnika, ale nie dla pana.
Wiszar. Pogodziłem się z tą moją niewygodą i niekorzyścią.
Hr. Scibor. Przepraszam, że potrąciłem osobistą stronę kwestyi, ale może staremu, doświadczonemu, ze stosunkami przemysłowymi obeznanemu, pan, człowiek młody i niedawno do Europy przybyły, wybaczysz jeszcze kilka uwag. Czy nie nadużyję cierpliwości pańskiej?
Wiszar. Słucham chętnie.
Hr. Scibor. Pragniesz pan działać — i to działać nietylko dla zadowolenia własnego, ale dla dobra gromadki ludzi biednych i kraju. Zgodzisz się pan, że usiłowania te osiągną pożądany skutek wtedy jedynie, jeśli pan uwzględnisz niezbędne konieczności warunków swojego przedsięwzięcia. Otóż według mnie warunki owe są tej natury, że pan w nich zniszczysz się materyalnie, nie uszczęśliwisz robotników i mimowoli oddasz złą przysługę krajowi.
Wiszar. Aż tyle win popełnię!
Hr. Scibor. Niewątpliwie. Gdybym dowodził zasadności praw arystokracyi do panowania nad ludem, popadłbym u pana w podejrzenie, że bronię niesprawiedliwych przywilejów mojej kasty. Nie jako hrabia, ale jako człowiek ukształcony i przemysłowiec, mam to głębokie przekonanie, że nasz lud — rolny czy fabryczny — potrzebuje opieki i przewodnictwa warstw oświeconych, że pozostawiony samemu sobie marnieje, że obsypany nagle niezasłużonemi dobrodziejstwami w swych uczuciach i popędach rozbestwia się.
Wiszar. Ja moich robotników nie będę karmił spadłą z nieba manną, tylko oddam to, co im się słusznie należy.
Hr. Scibor. Właśnie, że w naszej organizacyi ekonomicznej zyski fabryki im się nie należą.
Wiszar. Organizacya ekonomiczna — to nie kodeks wieczny, nie zakon święty — każdy ją pojmuje według swojego rozumu, interesu i sumienia.
Hr. Scibor. Przekonasz się pan kiedyś, że to kodeks praktyczny i zakon mądry. Wspomiałem o kraju. Chociaż pan jesteś świeżym jego obywatelem, nie wątpię, że życzysz mu dobrze. Pomyśl zaś, że czyn pański nie zawrze się w garści ludzi twej fabryki, lecz oddziała na zastępy robocze innych, że w nich wywoła wrzenie, zamieszki, starcia, że zapali ruch socyalistyczny.
Wiszar. Przeciwnie, przykład mój, gdyby znalazł naśladowców, odebrałby temu ruchowi energię. I ja sądzę, że warchołom, rozdmuchującym namiętności dla wzniecania groźnych pożarów, rozmaitym anarchistom, latającym wśród mas ciemnych z zapalonemi pochodniami, bezmyślnym burzycielom gmachu społecznego, jednostkom wściekłym lub szalonym trzeba odebrać wpływ; ale odebrać go można tylko przez rzetelny stosunek kapitału do pracy, przez zastąpienie w rachunkach z ludem roboczym samolubstwa uczciwością. Tego tylko pragnę dokonać — i żadnych burzycielskich zamiarów nie mam. Że zaś mój niewinny plan komuś spekulacyę poderwie — nad tem ani ja ubolewać, ani kraj płakać nie będzie.
Hr. Scibor. Widzę, żeśmy ludzie odmiennych światów i odmiennych poglądów. Daruj mi pan więc natręctwo i uwierz, że zarówno w tej chwili, jak i później, kiedy się może zetrzemy, nie będę ograniczonym sobkiem, lecz obywatelem, mającym na widoku dobro społeczne.
Wiszar. Łatwo nam będzie wzajem się szanować.
Hr. Scibor. Nie miej pan zbyt miękkiego serca, bo ci je rozbiorą, rozkradną, a kto chce niem obdarzyć wiele ludzi, musi je uczynić twardem, ażeby się tylko po kruszynie odłamywać dało. Wtedy pan nie strwonisz się dla małej, lecz obdzielisz wielką gromadę. Pamiętaj przestrogę Scibora, który dużo przeżył i przemyślał. Żegnam pana z żalem, żem cię nie nawrócił.
Wiszar. I ja z przykrością, żem pana przekonać nie zdołał.
Hr. Scibor. Za stary jestem na przeróbkę, za stary (wychodzi).


SCENA IX.
Wiszar, później Regina.

Wiszar (sam). Głowa mię boli od tych okładów rozsądku...
Regina (wchodzi). Sam jesteś? Czuliśmy w powietrzu woń gnijącego charakteru... Pan Justyn napisał do mnie list bardzo ciekawy.
Wiszar. Cóż mówi?
Regina. Że miłość jest bardzo smaczną i słodką, ale trzeba ją spożywać rozsmarowaną jak miód na chlebie, inaczej mdli... Słuchaj: »Nie do panny Cecylii, która w rozdrażnieniu nadałaby błędne moim słowom znaczenie, i nie do pana Wiszara, który mógłby mnie osądzić za surowo, ale zwracam się do pani, która szlachetnym instynktem kobiecym odgadnie szczerość i uzna słuszność mojego wyznania. Ojciec, posiadając kilka fabryk, a między niemi papiernię, przeceniając niebezpieczeństwo dla siebie z przedsięwzięcia męża pani — sprzeciwia się stanowczo naszemu związkowi i wrazie oporu grozi mi wydziedziczeniem. Przypuszczam wszakże, iż to gniew chwilowy, który przeminie, zwłaszcza gdy i pan Wiszar — jak mniemam — pod naciskiem doświadczenia zmieni swój projekt. Aż do tej pory muszę mu uledz i przekornością nie rozdrażniać. Przypuszczam, że pani podziela moją taktykę, a na dowód raczy mnie upoważnić, ażebym przyszedł i ustnie przysiągł, że nie przestanę ani na chwilę kochać panny Cecylii i z tęsknotą marzyć o tak upragnionem z nią małżeństwie.« A więc od serca do kieszeni niedaleko... Co mu mam odpowiedzieć?
Wiszar. Dotąd ty mnie radziłaś, nie żądaj, ażebym w najtrudniejszym wypadku ja tobie radził. Zapytaj swojego sumienia, a wreszcie Cecylii.
Regina. Naprzód sumienie (siada, pisze i czyta). Odpisałam tyle: »Powierzyłeś mi pan obronę swego postępku przed mężem i jego siostrą. Nie będąc adwokatem zawodowym, tylko kobietą prawą, mogłabym jedynie podjąć się orędownictwa w sprawie czystej, pańskiej więc przyjąć nie mogę.« To ode mnie. Cecylia niech go osądzi, jak zechce.
Wiszar. Ona jest nieporadnem i zbolałem dzieckiem, sama niczego nie postanowi, a po takim liście stanowczo do Justyna się zrazi.
Regina Więc mam listu tego nie posyłać?
Wiszar. Czy Cecylia uspokoiła się?
Regina. Płacze... Aureli, ty chcesz ją ratować, ustąpić Kreislerom, nie taj przede mną!... (wchodzi Morski)


SCENA X.
Ciż i Morski.

Morski. Układ z robotnikami skończyłem.
Wiszar. Jak?
Morski. Według pańskiego życzenia.
Wiszar. Jestem panu bardzo wdzięczny.
Regina (rzucając mu się na szyję). A ja tobie mój najdroższy. Aureli, to drugi nasz ślub.
Wiszar. Dzień ten oblókł mi się w jasność (dzwoni—wchodzi służący. Aureli biorąc list z rąk Reginy). Odnieść do pana Justyna Kreislera ten list — zaraz.


AKT II.
(Mieszkanie Kreislerów).


SCENA I.
Ksawery hr. Jastrzębiec i Sylwia Kreisler.

Sylwia. Nie pozwolę panu być w najmniejszej przewadze. Ktoś z rodziny pańskiej powiedział, że żeniąc się ze mną, sprawiasz mi większą łaskę, niż bierzesz posag.
Ksawery. Plotka albo bezmyślna gadanina.
Sylwia. Gadanina, której bezmyślność chcę właśnie wykazać. Nie lekceważę społecznej i towarzyskiej wartości dostojnych rodów, ale odczuwam honor i mam dumę mojej sfery, dumę ludzi, którzy wiele mogą, bo wiele mają.
Ksawery. Rozumiem ją i najzupełniej podzielam.
Sylwia. Zresztą mniejsza o to, czy nasz przyszły związek daje powód do oplatania pańskiego czoła cierniowym wieńcem ofiary, ale przyznasz pan, że przy tego rodzaju małżeństwach, jak nasze, odzywają się śmieszne współczucia dla herbów splamionych — złotem.
Ksawery. Na ten herb przysięgam pani, że o podobnym współczuciu nie słyszałem, a nawet przypuszczam, że ono, jako zbyt niedorzeczne, w niczyjej głowie się nie zalęgło.
Sylwia. W żadnej rozumnej — to pewna. Bo ostatecznie świetność rodów wybłysła z bogactw, niemi się utrzymuje i zasila, a bez nich gaśnie. Zbiedniali panowie mogą przechowywać w popiołach iskry swoich tradycyj, mogą je rozdmuchiwać, ale nie mogą ich rozpalać w płomień olśniewający. Tu właśnie rozpoczyna się rola bogatego mieszczaństwa, przez które jedynie stara arystokracya odradza się i odmładza. Gdzie ono jej nie wsparło, tam zubożali książęta pasą kozy lub usługują w portach. Mówię to dlatego, ażeby mój narzeczony nie sądził, że podając mi rękę, zniża się, a przyszły mąż nie spoglądał na mnie przez ramię.
Ksawery. I skąd te podejrzenia, po co te ostrożności? Czy prócz słów przywiązania usłyszałaś pani coś innego z ust moich od czasu, gdy je szczerze otwierać mogę?
Sylwia. Owszem, zajrzyjmy w swoje dusze jak najgłębiej, bądźmy dla siebie o ile można przezroczyści, to nam ułatwi i uprzyjemni życie. Małżeństwo — to także spółka, a ja, jako córka kupca, lubię zawierać układy jasne i rzetelne.
Ksawery. Nasz z mojej strony jest najuczciwszy.
Sylwia. Wierzę temu i dlatego zostanę pańską żoną. Ale nim zostanę, targuję się o równość. Pan, idąc do ślubu, jak paw roztoczysz wspaniały ogon swych książęco-hrabiowskich stosunków, a ja mam być skromną, szarą prawicą? Nie! Prosiłam ojca, ażeby wesele nasze było możliwie wystawne, zbytkowne, ukazujące potęgę pieniężną domu Kreislerów. Nadto pragnę, ażeby w tej uroczystości uczestniczyły liczne deputacye urzędników i robotników fabryk, których ojciec mój jest właścicielem lub akcyonaryuszem, ażeby opinia i prasa uznały i ogłosiły nasz związek jako połączenie dwu sił różnych, ale równomiernych. Upamiętniając zaś ten dzień ważny dla naszych rodzin, ofiarujemy oboje dla kas robotniczych po 10.000 guldenów.
Ksawery. W obecnej chwili nie jestem na ten datek przygotowany.
Sylwia. Domyślam się, ale ja pana przygotuję — potrzeba jednak, ażeby on wyszedł z kieszeni pańskiej. Mój przyszły mąż może być ode mnie biedniejszym, ale nie powinien być biednym, gdyż w takim razie zbyt wyglądałby na kupionego. 10.000 guldenów to za mała sumka, ażeby wolno było panu z panów jej nie mieć. A zatem proszę nie żałować trudu na przygotowania do naszego wesela...
Ksawery. Jakiego trudu?
Sylwia. Wszakże powiedziałam, o co mi chodzi.
Ksawery. Więc ja mam utworzyć owe deputacye?
Sylwia. Objaśnić dyrektorów, ażeby je między robotnikami wywołali. Świat musi widzieć, że mój ojciec jest dobroczyńcą masy ludzi, że między nim a nią istnieje nietylko stosunek pieniężny, ale i uczuciowy, że my w tym stosunku czerpiemy dla siebie prawo do zaszczytnego szlachectwa, do arystokracyi społecznej.
Ksawery. Widzę, że pani bardzo wiele na tem zależy, więc tę myśl podsunę w fabrykach, chociaż nie przeczę, że będę nieco skrępowany...
Sylwia. W każdym razie mniej, niż ja lub mój ojciec. A przytem nic nie szkodzi, że pan przed ślubem wprawisz się w uległość dla żony (podaje mu rękę), A ja nieraz będę bardzo wymagającą.
Ksawery. Zamawiam sobie miłosierdzie.
Sylwia. Nie lękaj się pan: ludzie rozumni nawet w małżeństwie umieją zawsze dojść do zgody lub — rozejść się bez gniewu.
Ksawery. Tego nie przewiduję.
Sylwia. A ja sobie nie życzę. Spodziewam się, że będziemy parą przykładną, bo się łączymy a nie stapiamy. A teraz, kiedy już ułożyliśmy naszą przyszłość, pozwolisz mi pan dotknąć swej przeszłości?
Ksawery. Proszę.
Sylwia. Jest ona wyłączną pańską własnością, do której nie mam żadnego prawa; jeśli więc pan wolisz mi go odmówić, nie miej skrupułu.
Ksawery. Przypuszczam, że będziesz pani wspaniałomyślną.
Sylwia. Może nie.
Ksawery. Ufam.
Sylwia. Nie drażni mnie ciekawość, ale chęć znajomości życia męża mojego przynajmniej o tyle, o ile jego historya jest obcym ludziom znana. Nie lubię być uważana za naiwną i nią rzeczywiście nie jestem: byłoby mi więc bardzo nieprzyjemnie, gdybym kiedykolwiek z powodu pana musiała znosić złośliwe uśmiechy i szczypiące słowa bez wiedzy o ich znaczeniu i prawdzie. Krótko mówiąc, co pana łączyło i rozłączyło z panią Wiszar i panną Cecylią?
Ksawery. Dość zwykła omyłka — taka, jaka np. zdarza się, gdy zamiast własnej — weźmie ktoś przy stole cudzą serwetę.
Sylwia. Jaśniej wytłomaczyć pan tego nie możesz?
Ksawery. Rozsądek pani ułatwi mi tę spowiedź. Zapewne zgodzi się pani na to, że każdy człowiek, odpowiednio do swego stanowiska, wymagań i praw, musi zużyć dla siebie jakąś ilość ludzi — w ten lub inny sposób. Panna Regina a dziś pani Wiszar swobodą życia i zasad upoważniła swoich znajomych do mniemania, że ani sama nie zrzeka się praktycznych korzyści z tej swobody, ani ich nie odmawia najbliższemu otoczeniu. Wzięła ona do siebie sierotę, jak się później okazało — córkę mnicha, którą tresowała w swej sztuce życia. Opiekunka, przebiegła i mądra, była syreną niebezpieczną, bo pod swe zaloty podkładała sidła małżeńskie, na które wreszcie złapał się obecny jej mąż, niedoświadczony dudek afrykański, świeżo do Europy przybyły. Natomiast jej wychowanka, dziewczyna miła, ładna i dobroduszna, przesdtawiała ponętę kuszącą. Jeżeli pani młodemu człowiekowi, który ascetą nie jest, wybaczy zamiary, z jakimi on wchodzi w sferę tej moralności, to wybaczy mu pani również, że w zwycięztwie chciał być pierwszym. Na moje nieszczęście panna Regina zaczęła omotywać pana Aurelego i dowiedziała się, że on jest bratem Cecylii, wówczas, kiedy ja odsłoniłem moją intencyę...
Sylwia. Zerwaliście więc znajomość.
Ksawery. Naturalnie.
Sylwia. Tak, to zwyczajna przygoda kawalerska. Ale kto był ową cudzą serwetą?
Ksawery. Panna Cecylia.
Sylwia. Dla kogoż ją przeznaczono? Pojmujesz pan że to mnie bardzo obchodzi, bo przecie ona miała być a może jeszcze będzie żoną mojego brata.
Ksawery. Ściśle, bez domysłu, objaśnić tego nie umiem. Przypuszczam tylko, że panna Regina chciała ją komuś podarować lub sprzedać; gdy zaś nagle sama znalazła sposobność powrotu do świata uczciwego przez małżeństwo, zmieniła plan co do wychowanki i cofnęła ją z krzywej drogi. Na tej drodze spotkał Cecylię pan Justyn.
Sylwia. W każdym razie niepożądana bratowa. Czy Justyn wie o tem?
Ksawery. Napomknąłem mu, ale słuchać nie chciał. On w prostocie ducha nawet panią Reginę uważa za charakter kryształowy.
Sylwia. Wyobraź pan sobie, że wiele osób tak ją sądzi. Czy pan jesteś pewien tego, że ona była... swobodną.
Ksawery. Bezpośrednich, własnych dowodów jej łaski nie posiadam, nigdy się o nie nie starałem i śledztw nie prowadziłem, ale świat męzki ma swoją giełdę, na której notuje kursa moralności kobiet. Otóż panna Regina Zawierz była zawsze ceniona nizko.
Sylwia. Szkoda, że pan masz tylko podejrzenie. Prawie wolałabym... dowody. Przydałyby się one dla Justyna i dla mnie, bo tej kobiety nie lubię za jej bezmierną dumę, za coś, co ją ośmiela być tak wspaniałą, jak gdyby nawet płatki śniegu nie spadały na jej głowę z góry, lecz wznosiły się do jej kolan z dołu (wchodzi Kreisler).


SCENA II.
Ciż i Kreisler.

Kreisler. Nikt jeszcze nie przyszedł?
Sylwia. A kto ma być?
Kreisler. Naprzód Justyn.
Sylwia. Zapewne pisze sonety do panny Cecylii.
Kreisler. Jakim sposobem ta sama krew może płynąć w moich i jego żyłach! Zwinięty ślimak śpi w jego głowie, zamiast mózgu (do Sylwii). Moje dziecko, przywołaj go tu koniecznie, zaraz.
Sylwia. Muszę mu zepsuć marzenie (wychodzi).


SCENA III.
Ksawery i Kreisler.

Kreisler. Marzenie! Dlaczego to nie nazywa się ogłupienie, próżnowanie, świderek do wiercenia dziur w obłokach! To ma być coś! Niech on z marzenia uprzędzie jedną nitkę bawełny! Kiedy chce być miechem wzdychającym, niech przytknie gębę do ogniska kuźni i rozdmuchuje ogień. Wierz mi pan, ja wolę człowieka, którego ciągle boli brzuch, niż serce.
Ksawery. Słusznie — leczenie żołądka łatwiejsze.
Kreisler. Naturalnie. Miłość w mężczyźnie, to barć w sośnie: miód daje, ale drzewo niszczy. I ja przecież byłem młody, lubiłem kobiety, ale nie zapomniałem nigdy, że żona — to koperta z czułym listem i pieniędzmi. Podoba mu się szczególnie panna Cecylia, niech sobie wyszuka podobnej. Czy tej gęsi nie możnaby zwabić na złoty owies... rozumiesz mnie pan?
Ksawery. Zręcznie ją podejść a obficie posypać...
Kreisler. Dam dużo pieniędzy, ale mało czasu. Niech to będzie weksel z terminem długim — rocznym, dwuletnim, ale weksel terminowy — uważasz pan. Proszę mu to zastrzeżenie wyrażnie powtórzyć.
Ksawery. Ja?
Kreisler. Myślałem, że pan przez życzliwość i związek z naszym domem...
Ksawery. Ojcu bliżej do syna, niż obcemu człowiekowi do przyszłego szwagra.
Kreisler. Ja mam tyle interesów, a tego mazgaja może biorę za twardą ręką. Ale skoro pan nie chcesz, pomówię z nim.
Ksawery. Nie będę panom przeszkadzał.
Kreisler. O jeszcze nie zaraz — taka bagatela nie parzy, można ją w zanadrzu trzymać. Owszem, zostań pan, bo mamy dziś naradę ważniejszą, w której pan, jako mój przyszły zięć, uczestniczyć powinieneś. Czekam tylko na pańskiego stryja. Czemu on się spóźnia!
Ksawery. Lekarze zabronili mu chodzić szybko.
Kreisler. Niech tylko z nimi się wda, to mu potem każą chodzić tyłem, bokiem, pod wiatr, z wiatrem... Już oni i mnie mieli w swoich obrotach, ale odprawiłem tych szewców, co całe buty łatają, a dziurawych zszyć nie umieją (wchodzi hr. Scibor).


SCENA IV.
Ciż i hr. Scibor.

Kreisler. Czekam na pana hrabiego.
Hr. Scibor. Dawniej czekano na nas dłużej... Spieszyłem się, spieszyłem.
Kreisler. O ile z tej obecności pana hrabiego miałem odnieść zaszczyt, byłem bardzo cierpliwym, tylko o ile tego wymagał nasz interes, liczyłem na punktualność. Niech pan hrabia odpocznie i zaraz przystąpimy do spawy[3], która nas tu zebrała.
Hr. Scibor (do Ksawerego). Znasz ją?
Ksawery. Nie.
Kreisler. Rzecz tak stoi... Za pozwoleniem (dzwoni—wchodzi służący). Poproś natychmiast pana Justyna (służący wychodzi). On jako mój wspólnik, jest potrzebny dla uchwały, bo w jej powody już go wtajemniczyłem. Otóż rzecz tak się przedstawia: fabryka Wiszara, w której — jak panom wiadomo — robotnicy dopuszczeni są do udziału w zyskach, rozwija się pomyślnie, ma liczne obstalunki, daje towar dobry i tani. Przewiduję zarzut, że jej współzawodnictwo z tej strony jest groźnem tylko dla fabryk papieru, a nie dotyka innych. Ale ten waryacki koncept Wiszara ma drugą stronę, którą grozi wszystkim przemysłowcom, mianowicie — buntuje im robotników, domagających się podobnego współuczestniczenia w dochodach. Przeciwko temu musimy radzić i wystąpić łącznie wszyscy! Przedtem wszakże uznałem za stosowne porozumieć się co do sposobów działania w kółku ściślejszem — rodzinnem.
Hr. Scibor. Czy pan już to zrobił?
Kreisler. Obu panów liczę do rodziny, skoro pan Ksawery ma być moim zięciem.
Hr. Scibor. A!
Kreisler. Położenie jest naglącem.
Hr. Scibor. Zauważyłeś pan już jakie niepożądane objawy?
Kreisler. Czy zauważyłem? Ależ robotnicy ciągle odbywają narady, sarkają, obiecują porzucić pracę, a sądzę, że u pana hrabiego nie są lepsi od moich. Wybuch nastąpi niebawem.
Hr. Scibor. To dziwne, nic mi o uszy się nie obiło.
Kreisler. Bo pan stoisz dalej od swoich ludzi, niż ja. My, fabrykanci papieru, broniąc się, powinniśmy spuścić jego cenę niżej kosztów produkcyi w nadziei, że Wiszar tej walki nie wytrzyma (podczas tych słów wchodzi Justyn).


SCENA V.
Ciż i Justyn.

Justyn. Ja na to się nie zgadzam. Dzień dobry panom.
Kreisler. Dlaczego?
Justyn. Dlatego, że takiego rodzaju walki nie uważam za uczciwy.
Kreisler. Uczciwością przemysłu jest rzetelność w wyrobie, a uczciwością handlu — rzetelność w sprzedaży. Kogo ja oszukuję? Mnie nie wolno zniżyć ceny towaru?
Justyn. Ale nie ze szkodą cudzą.
Kreisler. Tylko z cudzym zyskiem? Tobie ta głupowata miłość rozum potargała. Ty mi do interesu nie plącz żadnych czułości, bo on ich nie znosi!
Justyn. Jednakże jako wspólnik ojca pragnę mieć przynajmniej własne zdanie.
Kreisler. Dotąd jest to jedyny twój wkład do tej spółki, a jeżeli go chcesz zachować nietykalnym, mogę ją każdej chwili rozwiązać. Bardzo łatwo się rozliczymy: ja wezmę mój kapitał a ty swoje zdanie.
Justyn. Znam tę pogróżkę.
Hr. Scibor. Nie mieszając się do sporu panów, sądzę, że pan Justyn ma poniekąd racyę.
Kreisler. Jaką?
Hr. Scibor. Bo pan chcesz zniszczyć drugiego człowieka.
Kreisler. Pan hrabia sądzi, że ja do szczęścia potrzebuję niedoli Wiszara, że pragnę utyć jego chudością, nacieszyć się jego smutkiem? Mnie on nic nie obchodzi — nic, zarówno bogaty, jak biedny, mnie obchodzi tylko mój interes. Niech on za każdy arkusz bibuły dostaje arkusz banknotów, niech swoje posadzki wykłada słoniową kością a drzwi zasuwa na platynowe rygle, ja mu nie będę zazdrościł i przeszkadzał; ale niech osią swojego wozu o węgieł mojego domu nie zawadza, niech mnie nie podrywa. Ja go nawet lubię, bo to dobry chłop, ale głupi, a w przemyśle współzawodnik głupi gorszy od złego.
Justyn. Dotąd jednak żadnej szkody z jego powodu ojciec nie poniósł.
Kreisler. Ty nazywasz dobrodziejstwem to, że rodzice mają odebrać z fabryki swoje dzieci i wypędzić obce, ażeby im nie obniżały płacy? Zresztą, czy ja powinienem czekać, aż mi na głowę kamienie spadną i nie schronić się przedtem pod dach, tylko rozpiąć parasol?
Ksawery. Pozwólcie mi panowie wtrącić skromną uwagę: mnie się zdaje, że w tej sprawie największą wartość musi mieć głos najobszerniejszego doświadczenia, którem nas wszystkich przewyższa pan Kreisler. Nie ryzykując własnych rozumów, zaufajmy jemu.
Kreisler. Oto mowa rozsądna. Justynie, gdy ja umrę, radź się swego szwagra.
Justyn. Tyle ustępstw zrobiłem ojcu, że dla szwagra by mi ich zbrakło.
Ksawery. Ja nie będę wymagał.
Kreisler. Zatem do rzeczy.
Hr. Scibor. Właśnie w owej rzeczy winienem pana objaśnić, że chociaż posiadam fabrykę, same względy przemysłowo-handlowe nie pobudzą mnie do działania przeciw panu Wiszarowi. Muszę mieć tę pewność, że on narusza porządek społeczny, że targa stosunki prawidłowe, że, wogóle, szerzy chorobę moralną i ekonomiczną...
Kreisler. Pan hrabia jeszcze nie jest o tem przekonany? No, to czekajmy wyraźniejszych skutków jego roboty.
Hr. Scibor. Ja wiem, że on goni zwodną marę, że puszcza sztuczne ognie na sterty słomy, ale potrzebuję sumienie moje uspokoić dowodami.
Kreisler. Innemi słowy, pan hrabia żąda koniecznie, ażeby te sterty buchnęły płomieniem? Ja tak cierpliwym być nie mogę, bo nie wątpię, że ogień w słomę rzucony zapala się.
Służący (wchodzi). Telegram.
Kreisler. Daj (czyta). Krahn i Sp. godzą się na zniżenie cen papieru według proponowanej przeze mnie skali, jeśli wszystkie fabryki ją przyjmą. A więc czy pan hrabia obetnie cennik o 25 procent?
Hr. Scibor. Ksawery, jesteś moim siostrzeńcem i spadkobiercą, głosujesz za tem?
Ksawery. Tak.
Hr. Scibor. A ty, panie Justynie?
Justyn. Pan hrabia słyszał, że w spółce z ojcem mam tylko własne zdanie, które nie daje mi głosu.
Hr. Scibor. Chciałbym być pewnym, że tego ode mnie wymaga dobro powszechne, nie pańskie i nie moje własne.
Kreisler. Wszystko jedno, panie hrabio: interes jednostki rozumnej i rzetelnej jest tylko pojedynczym tonem harmonii ogólnej.
Hr. Scibor. Znam tę muzykę interesów (dzwonek telefonu).
Kreisler. Justynie zobacz, kto mówi.
Justyn (przyłożywszy ucho do trąbki). Pan Wydmuchalski, redaktor Gazety wieczornej pyta, czy może widzieć się z ojcem.
Kreisler. Owszem.
Justyn (do telefonu). Prosi pana.
Hr. Scibor. Rad jestem, że tu przyjdzie, to człowiek rozumny i uczony.
Kreisler. Bardzo... bardzo... W naszej sprasie[4] to najlepszy probierz wiedzy i mądrości. Drugą tedy kwestyą, nad którą powinniśmy się zastanowić, jest obmyślenie sposobu przyciągnięcia robotników i uśmierzenia ich roszczeń. Nie wątpię, że za rok, dwa, zwłaszcza gdy zniżymy ceny papieru, Wiszar zachwieje się, a robotnicy, nie otrzymawszy obiecanych zysków, otworzą rzeroko[5] oczy i gęby... Ale my nie możemy jedynie czekać tej pory i musimy naszych olśnić jakąś korzyścią, ażeby nas nie opuścili. Otóż czem? Chciałbym wynaleść taki środek, któryby nas nie zobowiązywał do ofiar ciągłych, stałych...
Hr. Scibor. Aby tylko nie za wiele blagi.
Kreisler. Odrobina jej będzie niezbędną. Czy panowie nie uznajecie za stosowne zakupić wszystkim kartofli po 5 korcy na rodzinę?
Hr. Scibor. Rozśmieją się i dopatrzą w tem obawę.
Kreisler. Rzeczywiście. A gdyby dla każdego nowonarodzonego w roku bieżącym dziecka złożyć dukata wsparcia w złocie?
Hr. Scibor. Nie pobudzajże pan ich płodności, skoro nie myślisz jej skutków nadal dukatami okładać.
Kreisler (śmieje się). Alboż oni czekają na zachętę! Zauważę przytem, że nawet większa wydajność tego plonu z czasem zwróciłaby nam nakład w tańszej pracy dzieci, które dla fabrykantów są zawsze dobrym interesem.
Hr. Scibor. Wszystko to są sztuczki, z których spekulacya za zbyt wyłazi na wierzch.
Ksawery. A może się panom przyda mój pomysł...
Kreisler. Słuchamy.
Ksawery. Według mnie, najodpowiedniejszą byłaby tu loterya, którą lud nasz bardzo lubi i która najmocniej oddziałałaby na namiętności, a nie kosztowała wiele. Ustanowić w fabryce dwie wzgrane: jedną 1.000 drugą 500 złotych reńskich, rozdać robotnikom bilety, a przy końcu roku urządzić ciągnienie. Obdarzonych będzie tylko dwóch, ale podnieceni wszyscy. Nadto ci dwaj nagłem zbogaceniem się będą dla innych widocznym przykładem pracy u nas i utrzymają w nich nadzieję zdobycia podobnego losu. Gdy potrzeba takiego środka zniknie, można go będzie wprost znieść, usprawiedliwszy się, że rząd zakazał.
Kreisler. Panie, jesteś mądrym, dowcipnym, genialnym. Każde słowo zamienia mi się w ustach na wyraz uznania i wdzięczności.
Hr. Scibor. Ksawery, czy ty doradzasz to poważnie?
Ksawery. Jeśli tylko mój pomysł panom się przyda, oddaję go do użytku najpoważniej. Nie widzę lepszego.
Kreisler. Lepszym żaden być nie może.
Hr. Scibor. Tak... rachubę wytrzymuje... ale... Prawda, tu pieczętują się nie honorem, ale interesem... Wolałbym być młodszym lub do was podobnym. (Justyn oddala się).
Kreisler (do Ksawerego). Mój panie zięciu...
Hr. Scibor. Pan im ślub dajesz bez księdza...
Kreisler. I on da... Panie zięciu, jak to dobrze, że moja córka ciebie wybrała. Widzisz Justynie... Gdzie on? Ręczę panom, że wiersze pisze...
Hr. Scibor. Przynajmniej wie, że nie grzeszy... Postąp Ksawery, jak ci sumienie poradzi. Podpisz umowę w mojem imieniu lub nie — godzę się z tobą (do Kreislera). Do widzenia z panem (chce odejść).
Slużący. Pan Wydmuchalski.
Kreisler. Wszakże pan hrabia pragnął się z nim zobaczyć...
Hr. Scibor. Tak — zostanę (wchodzi Wydmuchalski).


SCENA IX.
Ciż i Wydmuchalski.

Kreisler. (spiesząc ku Wydmuchalskiemu). Sługa szanownego pana (cicho). Wolałbym, ażeby hrabia nie wiedział, że pana o przybycie prosiłem.
Wydmuchalski. Dobrze. (głośno) Bądź pan łaskaw ostrzedz mnie, jeśli przeszkadzam.
Kreisler. Przeciwnie jest pan nawet w tej chwili bardzo dla nas pożądany. Prawda, panie hrabio?
Hr. Scibor. Istotnie (podaje rękę Wydmuchalskiemu, który wita się również z Ksawerym).
Wydmuchalski. Przyszedłem tu z interesem, a spotkał mnie zaszczyt.
Hr. Scibor. Chcielibyśmy usłyszeć zdanie pańskie w pewnej sprawie społecznej. Wiesz pan — bo w dzienniku swoim tego faktu lekko dotknąłeś — że pan Wiszar swoją fabrykę...
Wydmuchalski. Dziwny traf! Nie tylko znam ten dziki wybryk, ale on właśnie mnie tu sprowadził. Doniesiono mi, że ekonomiczny bzik pana Wiszara nie jest już pryszczem miejscowym, lecz rozszerza się i grozi niebezpieczną wysypką całemu przemysłowi naszemu... Czy tak?
Kreisler. Groźniejsze to trochę, niż pierwotnie przypuszczaliśmy.
Wydmuchalski. Czy panowie nie obmyśliliście żadnych środków zapobiegawczych?
Hr. Scibor. Owszem, na wniosek pana Kreislera postanowiliśmy: naprzód zniżyć cenę wszelkich papierów o część czwartą i postawić pana Wiszara w niemożności osiągania zysków, które zapewnił robotnikom; a powtóre dla uśmierzenia i zachęcenia czeladzi naszej urządzić loteryę pieniężną z dwiema wygranemi, po 1,000 i 500 guldenów. Czy pan to uważa za godziwe?
Wydmuchulski.[6] Więcej — za niezbędne. Zwłaszcza pomysł loteryi jest wyśmienity.
Hr. Scibor. Sądzisz pan, że opinia puliczna[7] nas nie skarci?
Wydmuchalski. Opinia publiczna, panie hrabio, jest to echo głosu prasy poważnej. Pismo moje stanowi tylko jeden jej organ, ale, pochlebiam sobie, nie najmniej słuchany i nie najmniej donośny. Ozwą się wrzaski warchołów dziennikarskich, ludzi, którzy z przeczenia temu, co my robimy i mówimy, wytwarzają swoje pojęcia i zasady, ale żaden pociąg nie wykoleja się i nie zatrzymuje dlatego, że pastuchy mu wygrażają i języki pokazują. A jeżeli nawet jakiś złośliwiec położy kłodę na szynach, państwo ma czujnych dróżników, którzy go złapią i w ręce sprawiedliwości oddadzą.
Kreisler. Naturalnie.
Hr. Scibor. Czy my jednak nie gwałcimy cudzej swobody?
Wydmuchalski. Ostrożnie, panie hrabio, z tym wyrazem, jak z trucizną, która w małej dawce uzdrawia, a w dużej zabija. Nie każdy przekupień może sprzedawać arszenik, a każdy ma handlować swobodą, najniebezpieczniejszym środkiem, jaki zna medycyna społeczna? Gdyby pan Wiszar zapuścił w społeczność olbrzymi dzwon i odosobniony używał pod nim wolności jak nurek, nie powiedzielibyśmy mu ani słowa. Ale jego działalność łączy się przez nerwy ekonomiczne z całym ustrojem pracy narodu; musi więc z nim liczyć się. Jego przedsięwzięcie jest to zastrzykiwanie zarazy w zdrową krew naszego przemysłu.
Kreisler. I jakiej zarazy!
Wydmuchalski. Wszyscy ludzie, którzy nici swoich działań nie związują z pasmem tradycyi, z przędzą pokoleń minionych, szkodzą ogółowi, który powinien strzedz się przełomów i robót od przeszłości oderwanych. W życiu narodów wszelki początek i dokończenie należy do Boga, tylko ciąg dalszy do ludzi. Pan Wiszar z gromadą ciemną chce jedną postać naszych stosunków ekonomicznych zakończyć, a drugą zacząć. Tego on chce — ale my tego nie chcemy, my — przedstawiciele większości społeczeństwa.
Kreisler. Nigdy.
Wydmuchalski. Nie, panowie, niepodobna wyrozumiałością otaczać takich szaleństw, bez względu na to, czy one się lęgną w nieświadomości, czy w złej woli. Czas już, ażebyśmy wyzwolili się z pod tyranii ślepych instynktów czerni, którym marzyciele, czy szkodnicy otwierają klatki i zdejmują obroże. Nigdy żadnych praw trwałych nie stanowił tłum ciemny, bo jest do nich niezdolny. On zdolny tylko albo do posłuszeństwa i pracy, albo do grabieży i gwałtów. Rzeka jest użyteczną, spławia statki i dostarcza siły ruchomej fabrykom, ale ujęta w mocne łożysko — inaczej wszystko zaleje i zniszczy. Podobnie siły robotnicze. Pan Wiszar burzy wały i tamy u siebie, ale na tej rzece stoi nietylko jego młyn, lecz także inne, którym on zagraża a które przeciw jego swobodzie bronić się powinny.
Kreisler. Tu o byt chodzi!
Wydmuchalski. Moi panowie, jest to kwestya tak prosta, że dużego namysłu nie potrzebuje. Jeżeli istnieją prawne ograniczenia w wyrobie materyałów wybuchowych fizycznych, to muszą istnieć ograniczenia dla wytwarzania tego rodzaju materyałów moralnych. Nie pojmuję, dlaczego nie każdemu ma być wolno przygotowywać proch, a każdemu wolno przygotowywać komunizm.
Hr. Scibor. Prawda...
Kreisler. To więcej, niż prawda, to rozumna przestroga.
Hr. Scibor. Dla mnie potrzebna tylko prawda (do Wydmuchalskiego). Chociaż zdaje mi się, że pan Wiszar o żadnym komunizmie nie myśli.
Wydmuchalski. Czy woda, ogień, zaraza myślą o szkodzeniu komukolwiek? A jednak od nich się ubezpieczamy. Więc jeżeli dziecko zacznie się bawić nabitą strzelbą, to pan hrabia mu jej nie wydrze? Mnie od wystąpienia przeciw Wiszarowi wstrzymała tylko niepewność co do wpływu urządzeń jego fabryki na inne. Ale skoro panowie mnie upewniacie, że wpływ ten jest widocznym i zgubnym, uderzę na niego całą powagą mojej gazety.
Kreisler. Oddasz pan krajowi usługę zacną.
Hr. Scibor. Tylko umiarkowanie, po obywatelsku...
Wydmuchalski. Ależ panie hrabio, ten człowiek nas wyzywa! Nie wiem, czy panowie słyszeliście, że on zgładza rodzinę.
Hr. Scibor. Jakto?
Wydmuchalski. Namówił robotników, ażeby znieśli gospodarstwa domowe i założyli sobie wspólną restauracyę, pralnię, szpital, niańczarnię, szkołę...
Kreisler. To coś nowego.
Hr. Scibor. Rzeczywiście idzie za daleko. Panie Kreisler, daj umowę — podpiszę (odchodzi z Kreislerem do stolika, przy którym siada i czyta papier).
Ksawery. No, tę zagładę rodziny pewnie pan zaimprowizowałeś.
Wydmuchalski. Mówię prawdę z nałogu, jako redaktor dziennika, który nigdy nie zmyśla.
Ksawery. Nigdy? Czy pan wierzysz w cnoty tej starej rozpustnicy, hrabiny Opalskiej, której dom we wczorajszym numerze nazwałeś szkołą dobrych obyczajów?
Wydmuchalski. To co innego — to polityka. Musimy mieć zacne matrony.
Ksawery. Ja mogę się bez nich obyć, nawet gdy jestem ich spadkobiercą. Dam panu dobrą wiadomość: za tydzień się żenię z panną Kreisler — co pan możesz w swej gazecie ogłosić, jutro zaś wyprawiam stypę pogrzebową mojego kawalerstwa, na którą racz pan przybyć.
Wydmuchalski. Dziękuję za obie nowiny i z obu skorzystam.
Ksawery. Zwłaszcza z drugiej. Ulituj się pan nade mną: jestem wytarty jak stara podeszwa, znudzony, a pan masz humor. Próbuję jeszcze jednej rozrywki — małżeństwa, ale zanim to nastąpi, chciałbym z kawalerskiego kielicha wysączyć ostatnią kroplę słodką śród ludzi, którzy się śmiać umieją. Ale, ale... czy pan nie znasz jakiejś oryginalnej mieszaniny do picia? Matematyka powiada, że z niewielu liczb można zrobić bardzo wiele kombinacyj, a my z tylu gatunków win, likierów i owoców zdołaliśmy dotąd wytworzyć zaledwie kilka głupich przepłukań gardła.
Wydmuchalski. Pomyślimy. Co za umowę ci panowie podpisują?
Ksawery. Przymierze zaczepno-odporne przeciw Wiszarowi.
Wydmuchalski. Pan nie uczestniczysz?
Ksawery. Odegrałem już moją rolę konceptem o loteryi a zresztą niech mi do dyabła dadzą spokój z tymi robotnikami, którymi jeszcze się uraczę, gdy ich odziedziczę po teściu i wuju. Dawniej zajmowały mnie przynajmniej młode i ładne robotnice, dziś muszę się oszczędzać dla żony. Będę więc panu bardziej wdzięczny jutro za smaczną kombinacyę ponczową, niż za ów strzelisty artykuł w naszym interesie.
Wydmuchalski. W interesie społeczeństwa.
Ksawery. Ja mówię, nie drukuję, więc mogę się tak wyrażać. Czy pan istotnie czułeś kiedykolwiek w sobie społeczeństwo?
Wydmuchalski. Ciągle.
Ksawery. To pan zapewne umiesz urządzać deputacye zbiorowe?
Wydmuchalski. Organizowałem niejedną... Ale co to ma za związek... Czy jaka akcya polityczna?
Ksawery. Pogadamy jutro...
Kreisler. (odchodząc ze sciborem od stołu). Najwyżej będzie pan hrabia żałował długiego namysłu.
Hr. Scibor. Wy przywykliście strzedz kredytu swej firmy, my — godności naszego nazwiska. Różne mamy pobudki działania a więc różne obawy.
Kreisler. Ale pan hrabia w tej chwili jest tylko przemysłowcem.
Hr. Scibor. Nie... mylisz się pan... nie...
Kreisler. Nie rozumiem.
Hr. Scibor. Ja od pana tego wcale nie żądam.
Służący (wchodzi). Telegram (oddaje depeszę Kreislerowi i odchodzi).
Kreisler. Ha, ha, ha... Funke z Wiednia dowiedział się od kogoś o całej awanturze i pyta, czy urządzamy wyprawę na Wiszara. Chce się z nami połączyć... Niejeden jeszcze przybędzie... Owszem — im więcej, tem skuteczniej.
Hr. Scibor. Panie Wydmuchalski, powtórz mi, że przystępując do spisku, który ma zniszczyć Wiszara, zrobiłem uczciwie.
Wydmuchalski. Bez wątpienia, panie hrabio.
Hr. Scibor, Żegnam panów (podaje rękę Wydmuchalskiemu i Kreislerowi). Ksawery, odprowadzisz mnie do domu, bo czuję się rozstrojony.
Ksawery. Idę wuju (do Kreislera). Wytłomacz mnie pan przed panną Sylwią... Wieczorem będę. (do Wydmuchalskiego) Zawiąż pan sobie na pamięci supełek.
Wydmuchalski. Zbyteczny... (cicho). Wypłoszże pan wujowi z głowy te czułostkowe wróble (Scibor i Ksawery wychodzą).


SCENA VII.
Kreisler i Wydmuchalski.

Kreisler. A to stary, głupi słoń! Ciągle tylko macha swą szlachecką trąbą i myśli, że jest dyrektorem orkiestry. Jeżeli ma tak czuły honor, niech fabrykuje mapy heraldyczne, a nie papier. Wzdycha, stęka, wije się, jak u dyabła na widelcu. Ja go nie chcę zjeść! Nie jestem pewien, czy bym go zmógł bez pana.
Wydmuchalski. Po co pan się dąsasz, kiedy ta właśnie wada stanowi w obecnym wypadku jego główną zaletę. Ponieważ go wszyscy znają jako człowieka uczciwego i skrupulatnie ważącego czyn każdy, więc jego imię daje najlepszą markę waszemu przedsięwzięciu, które — możemy to wyznać sobie poufnie — moralnie czystem nie jest.
Kreisler. Ono moralnem być nie potrzebuje, tylko rozumnem i praktycznem. Ono nie będzie także fioletowem, zimnem, gładkiem, zoologicznem — moralność ma tu tyle do czynienia, co zoologia lub farbiarstwo.
Wydmuchalski. Tak pan sądzisz, a ogół zastosuje swoją skalę, o ile go nie olśni urok imienia Scibora i nie przekonają nasze artykuły.
Kreisler. Panie redaktorze, mówmy o czem innem. Papier więc na swoją gazetę dostaje pan o 25 procent taniej.
Wydmuchalski. Jak wszyscy odbiorcy pańscy.
Kreisler. Nie jak wszyscy, ja panu ustapię jeszcze 5 procent — razem 30.
Wydmuchalski. Skromnie.
Kreisler. Pan niesprawiedliwy — to da rocznie 500 złr. a w połączeniu ze zniżką ceny 2,500. To jakby znalezione.
Wydmuchalski. No, przynajmniej część zarobiona.
Kreisler. Nie przeczę, dlatego dodałem 5 procent.
Wydmuchalski. Zresztą zgoda.
Kreisler. Ale co do owych 5 procent tajemnica.
Wydmuchalski. Potrzebniejsza ona mnie, niż panu. Do widzenia się. Ach... czybyś pan nie był łaskaw dać żonie mojej dziś na wycieczkę za miasto powozu i koni?
Kreisler. Wszystkie bardzo zajęte... ale przyślę. Więc artykuł będzie jutro?
Wydmuchalski. Zaraz go napiszę.
Służący (przynosząc Kreislerowi list). Posłaniec odszedł (wychodzi).
Kreisler (otwierając kopertę). Jeszcze jeden ochotnik do naszej chorągwi. Ciekawym który... Co to? List Justyna, ostrzegający Wiszara o naszych zamiarach!... Mój syn — mój wróg! Ja go z domu wypędzę, okólnikiem prawo podpisywania firmy odbiorę, jak łajdaka przez publiczne ogłoszenia napiętnuję, ja go najpodlejszemu parobkowi opluć każę!...
Wydmuchalski. Naprzód ochłoń pan, potem zastanów się, skąd ten list dostał się, panu.
Kreisler. (oglądając kopertę). Zaadresowano: Kreisler, ręką Wiszara.
Wydmuchalski. (czyta list i przewraca kartę). A widzisz pan, jest dopisek Wiszara.
Kreisler. Jaki dopisek? (bierze list i czyta). »Ostrzeżenie zwracam, gdyż wyrażona w niem życzliwość pańska dla nas prawdopodobnie jest równie rzetelną, jak miłość dla siostry mojej«. Wiszar Justynowi nie wierzy?
Wydmuchalski. Naturalnie i tem łatwiej wpadnie w wasz potrzask. Syn mimowoli panu usłużył.
Kreisler. Tak, rozumujesz pan logiczniej ode mnie, bo nie jesteś ojcem tego bałwana. Dziękuję za otrzeźwienie, byłbym zrobił jakieś paskudztwo. Chociaż Justyn jest dureń. A teraz Kreisler do roboty! Zaraz korespondent rozpisze listy do fabrykantów, a ja wpusczę w sadzawkę szczupaka. Dziękuję panu...
Wydmuchalski. Zamilcz pan przed synem o tym liście.
Kreisler. Tak pan radzisz? Posłucham. Rzeczywiście on by dalej bazgrał.
Wydmuchalski. Na konie liczę.
Kreisler. Żona pańska może się ubierać (Wydmuchalski wychodzi).


SCENA VIII.
Kreisler i Wydrek.

Kreisler. (chodzi sam w zamyśleniu po pokoju). Gdyby on zrzucił tę miłość... Jeden i taki osieł (dzwoni — do służącego). Wydrek jest?
Służący. Czeka.
Kreisler. Niech tu przyjdzie (służący oddala się).
Wydrek (wchodzi). Padam do nóg jaśnie panu.
Kreisler. Dziś zgodzisz się do fabryki pana Wiszara. Powiesz, że cię u mnie skrzywdzono i wypędzono. Przyjmij wszelkie warunki i jakiekolwiek zajęcie. Kiedy robotnicy zaczną narzekać na brak pracy i odbytu, przyjdziesz do mnie, ja cię nauczę, co masz im mówić. Tymczasem chwal pana Wiszara.
Wydrek. A jeżeli nie będą narzekać?
Kreisler. Czy chcesz wiedzieć, jaki dzień nastąpi po wtorku? Nie bądź zbyt przewidującym. Po wtorku nastąpi środa. Pamiętaj, że mnie możesz zdradzić, a przez to stracić obiecaną zapłatę...
Wydrek. A co pocznę, gdy mnie nie przyjmą?
Kreisler. To najmij się do żydów za woziwodę, boś nic nie wart; do mnie nie wracaj.
Wydrek. Słucham.


SCENA IX.
Kreisler i Sylwia.

Sylwia (wbiegając). Niema pana Ksawerego?
Kreisler. Odprowadził stryja.
Sylwia. Przysłano rachunek za trzy tuziny moich ubrań rannych.
Kreisler. Ile?
Sylwia. Cztery tysiące złotych reńskich.
Kreisler. Niech kasyer wypłaci. Każ sobie zrobić jeszcze jeden tuzin na pamiątkę dnia dzisiejszego.


AKT III.
(Dziedziniec i ogród przed fabryką Wiszarów).


SCENA I.
Wiszar i Regina.

Regina. Ach, mój drogi, nie dziw się. Byliśmy dotąd jak dwa końce prostowanej obręczy, które ciągle dążą i wyzwolone biegną ku sobie. Jest to może pierwszy dzień naszego życia, w którym nie przyszedłeś do domu o stałej godzinie. Skoro cię nazywam mojem słońcem, powinieneś, jak słońce, być nietylko jasnym, ale i punktualnym, a nie jesteś ani punktualnym, ani jasnym. Co cię zachmurzyło?
Wiszar. Nic, upewniam cię, że nic. Poprostu myślę o kilku obstalunkach fabryki, które wymagają powikłanych obliczeń.
Regina. A ja nie wierzę... Od pewnego czasu chodzi za tobą jakiś cień smutku... Nie przypuszczam, ażeby on powtarzał ci echo wrzawy, którą przeciw nam wszczął w swej gazecie Wydmuchalski; tego gatunku płazy muszą syczyć i kąsać a nie oplotły przecie ziemi tak gęsto, ażeby na niej dla bezpiecznego stąpnięcia nie można było znaleść wolnego od nich miejsca. Wielka podłość, jak wielka cnota, jest przecie tylko rzadkim wysiłkiem, bohaterstwem natury ludzkiej... Co to jest, Aureli? Wyglądasz, jak gdybyś nie słuchał słów moich, ale tajemnej rozmowy z sobą.
Wiszar. Dobrze widzisz, rozkoszo moja: właśnie mówiłem do siebie, że żadnych strapień bać się nie powinienem, bo wszelki ich ciężar zawsze przeważę tobą. Gdybym od ciebie odjął największe sumy nieszczęść, jeszcze mi pozostanie w reszcie ogromna ilość szczęścia. Smutek we mnie byłby obrazą ciebie.
Regina. A jednakże jakiś cię napastuje... Nie taj go, gołębiu kochany, otwórz mi swoje serce, którego nigdy nie zakrywałeś przede mną nawet tyle, ile oko mgnieniem powieki zasłonięte. No, co ci dolega?
Wiszar. Obecnie to jedynie, że ciebie zaniepokoiłem. Ach, jakże ja jestem niewdzięczny!
Regina. Nie odwiedziesz mnie od podejrzenia. Nie pierwszy raz w twarzy twojej czytam, znam każdy jej znaczek... Zresztą ułatwię ci szczerość: wszyscy fabrykanci zniżyli ceny papieru — poniosłeś straty.
Wiszar. Byłem na nie przygotowany a nadto mam umowy z odbiorcami dawniejsze, kilkoletnie...
Regina. Nie zbraknie ci pieniędzy?
Wiszar. Nie.
Regina. Robotnicy otrzymają zyski?
Wiszar. Tak sądzę — dziś właśnie będzie skończony rachunek półroczny, który sprawdzą ich przedstawiciele.
Regina. O, gdyby wypadł dla nich pomyślnie! Niech dostaną niewiele, aby dostali. Ty chyba wątpisz?
Wiszar. Skąd wnosisz?
Regina. Głos ci zmiękł i po ustach przemyka jakiś uśmiech wymuszony...
Wiszar. Bo twój wzrok, który mnie zawsze tak czule głaskał, dziś tak kole niewiarą.
Regina. Przepraszam cię (całuje go), nieostrożna jestem... Jest to zupełnie naturalne, że z pewnem wzruszeniem czekasz pierwszego wyniku naszych gorących pragnień, pierwszego oddźwięku uczuć i myśli rzuconych na twardą dolę biedaków. Ale nie drżyj kochany, oni nas będą błogosławić, choćby nawet zarobili mniej, niż łakną.
Wiszar. Choćby nawet w tym roku musieli poprzestać na płacy dziennej... Przecież nie dla siebie wznieśliśmy tę fabrykę, tylko dla nich. Ach, Regino moja, ile razy na ciebię spojrzę, widzę, co ci winienem. Przecież to twoja myśl żyje jak dusza w tym przybytku pracy i dobra. Czy ja bym go sam stworzył? Przelatywałbym świat bez kierunku i celu, jak rzucona w przestrzeń myśl obłąkanego. Tyś mnie nauczyła miłości, przywiązania do kraju, współczucia dla jego nędzy, gotowości do poświęceń... Duch mój, niby dziki wicher, szalejący po oceanie i łamiący maszty statków, pod twojem zaklęciem zamienił się na spokojny a silny wiatr, który wydyma żagle nawy społecznej. Budując tę fabrykę, kochałem w niej przedewszystkiem ciebie; dziś płonie mi nad nią gwiazda idei, która rozkłada swe blaski po myślach moich, która mnie zagrzewa do czynu i na coraz wyższe stopnie zadań wiedzie... Teraz już brak tego robotniczego ula, którego jestem królującą pszczołą, wyłamałby mi wielką szczerbę w życiu.
Regina. Czemuż byś go miał stracić?
Wiszar. Tak gęsto zaroją się czasem koło tego ula złośliwe trzmiele...
Regina. Wróć do dawnej pogody, kiedy w najczarniejszą noc wybiegały z twych ust błyszczące myśli i rozjaśniały ją jak świętojańskie robaczki. Wątpienie jest prawem leniwca, ale nie pracownika. Dobre tkwi drobnem ziarnkiem w bryle złego, ale istnieje. Gdy ptak uwije sobie gniazdo, chociaż gałązki drzewa nie złamie, piórka drugiemu nie wyrwie, włosa nikomu nie uskubnie, tylko zbierze to, co bezużytecznem na ziemi leży, nie jest pewnym, że mu jastrząb lub człowiek dzieci nie wydrze. Podobnie śród ludzi. Chociażbyś żył tylko tem, czem nikt żyć nie chce, zupełnie bezpiecznym nie będziesz. Ale ptaki i ludzie osłaniają jednak swoje gniazda przed łupieżcami. Twoje jeszcze niezagrożone.
Wiszar. Tak... niezagrożone... o ile ty mój aniele opiekuńczy rozpostartych nade mną skrzydeł nie zwijasz i nie odchodzisz.
Regina. Wstydź się i przestań być obracającym się za mną słonecznikiem. Zaledwie przed chwilą mówiłeś, że wola twoja już ma ruch własny, nie od mojej pożyczony, i znowu...
Wiszar. Jedno i drugie jest prawdą. Niewątpliwie zbudziłem się z oczarowania, ale ciągle... Nie, ty nigdy nie pojmiesz, jak ja ciebie kocham. Czasem zdaje mi się, że cię kwiaty dla przystrojenia swych koron na barwy rozkradły, że cię gwiazdy na światła roztopiły, że cię powietrze wiosenne na wonie wessało, żeś rozpłynęła się we wdziękach natury i ja cię już nigdy całą i moją nie ujrzę. Wtedy chwyta mnie taka kąsająca tęsknota...
Regina. Aureli nie kalecz się przywidzeniami.
Wiszar. Dobra jesteś... przebacz mi. Ja dziś potrzebuję się wyłzawić... Wiesz, że nie zawsze bywam mięki, że umiem skrzepnąć i stwardnieć, ale odezwało się we mnie marzące dziecko pustyni. Siedziałem dotąd w kantorze... Nagle wydało mi się, że ktoś do mojej czaszki nasypał mrówek... że ściany fabryki trzeszczą, że ona zsiadła się i dusi wszystkich. Wybiegłem tu, ażeby się uspokoić. Daremnie jednak odpędzałem od siebie różne zmory, dopiero przed tobą one pierzchły. Dopiero teraz widzę naszą fabrykę w całej wspaniałości, mocy i dumie... I czyż ja w takiej chwili mogę nie czuć dla ciebie miłości!
Regina (całując go). No, czujże sobie, co chcesz, tylko nie więdnij łatwo. (Służący zbliża się spiesznie). Czemu on tak biegnie?
Służący. Pannie Cecylii bardzo źle się zrobiło!
Wiszar. Co takiego?
Regina. Wstała?
Służący. Leży, ale z ust krew jej płynie.
Regina. Ach!
Wiszar. Chodźmy (od fabryki ku nim idzie Morski).


SCENA II.
Ciż i Morski.

Morski. Czy mogę...
Wiszar. Siotra moja niebezpiecznie zasłabła.
Morski. W bardzo ważnej sprawie potrzebna natychmiastowa decyzya pańska.
Wiszar. Reginiu, wkrótce za tobą pospieszę.
Regina. Koniecznie (odchodzi za służącym).
Morski. Nie zatrzymywałbym pana, gdyby skąpy czas bodaj na chwilę zwłoki pozwalał.
Wiszar. Odrazu panie Morski: co mi złego przynosisz?
Morski. Przedstawiono nam do pokrycia weksel za szmaty i masę drzewną.
Wiszar. Pieniędzy w kasie tyle niema?
Morski. 10,000 guldenów — skąd?
Wiszar. Wytłomaczymy się chwilowym brakiem gotówki, poprosimy o dwutygodniowe odroczenie termiminu[8] i zapłacimy procent.
Morski. Z wekslami przyszedł lichwiarz Ceder i żąda zaraz pieniędzy.
Wiszar. Lichwiarz? A on je skąd wziął?
Morski. Kupił od tych, którym wystawiliśmy.
Wiszar. Od Brachmana i Pillera? Oni śmieli sprzedać lichwiarzowi nasze zobowiązania?
Morski. Śmieli. Nie łamiąc głowy, zgadnąć można, że ich do tego namówił Kreisler, zastraszywszy niepewnością pańskiego położenia. Jego ręki w tym figlu nie widzę, ale ją czuję. Inaczej ów Ceder nie potrząsałby tak protestem i skargą do sądu.
Wiszar. Termin dziś przypada?
Morski. Tak.
Wiszar. Czy pan nie masz dla mnie żadnej rady?
Morski. Nie mam 10.000 złr., a byłaby to jedyna rada.
Wiszar. Czemu podłość nie jest dębem — próbowałbym go z korzeniem wyrwać; czemu nie jest skałą — próbowałbym ją rozbić; czemu nie jest tygrysem — rozdarłbym mu paszczę! Ona jest tylko miazmatyczną parą, której ująć niepodobna, a wetchnąć trzeba. Czy ten młot ma mnie rozmiażdżyć? Chyba nie!
Morski. Aby tylko nie uderzył drugi.
Wiszar. Co pan przewidujesz?
Morski Już nie przewiduję, ale widziałem w skończonym obrachunku, że niedobór fabryki po 1 stycznia, a więc właściwie w ciągu półrocza, wynosi 20.000 złr.
Wiszar. Aż tyle?
Morski. A będzie więcej, bo sprzedając papier po cenie zniżonej o 25 procent, nie pokrywamy kosztów wyrobu, te zaś umowy, które zawarliśmy na lepszych warunkach, niewiele warte, gdyż już trzy zerwano.
Wiszar. (coraz bardziej wzburzony). Z naszej winy?
Morski. Z winy Kreislera, który swoich odbiorców zwolnił na ten rok z kontraktów i oddał im papier według nowego cennika. Nasi żądają takiego samego ustępstwa.
Wiszar. Kreisler pode mną kopie, Kreisler nade mną krąży, Kreisler uderza na mnie otwarcie, Kreisler godzi skrycie, wszędzie Kreisler, tak, że gdybym teraz zgryzł orzech lub rozłamał muszlę, znalazłbym w skorupie Kreislera! Ja temu człowiekowi nie zerwałem nawet strączka kąkolu, a on mnie zażarcie prześladuje? Więc to nie jest zemsta za krzywdę, ale instynktowa nienawiść jednej istoty do drugiej; więc ja nie mogę z nim sądzić się, porozumiewać, układać, ale muszę bronić się, jak bawoł napadnięty przez jaguara... On mnie chce pożreć!... Dobrze, stanę do walki... zmierzę się z nim w jego własnem legowisku... Ja go rozbodę na miazgę, ja z niego głodnym psom padliny narobię, ja...
Morski. Niech pan się nie unosi... wybuch do niczego tu nie doprowadzi. Żyjemy w społeczeństwie prawnem i musimy używać do obrony środków prawnych.
Wiszar. Bodaj tę waszą prawność morowe powietrze nawiedziło! Gdy mnie silna pięść lub szczęka pokonywa, przynajmniej wiem, że ulegam jakiejś mocy. Ale czemu ja ulegam tu? Źle powiedziałem, Kreisler to nie jaguar, to mizerny szczur, bazyliszek, pijawka, kleszcz, świerzb, ścierwnik! On ma mnie zwyciężyć?
Morski. Więc pan spłaci wszystkie długi fabryki?
Wiszar. Długi... (milknie i chodzi w zamyśleniu). Trzeba je spłacić... To nie kleszcz, nie świerzb, to Samson, który wstrząśnie kolumną i zwali naszą fabrykę w gruzy... Społeczeństwo prawne... (zatrzymuje się przed Morskim). Zrozumiałem!
Morski. Zatem?
Wiszar. No, zrozumiałem potęgę Kreislera, prawność społeczeństwa i wszystko, co mi pan wyłożyłeś. Ha, ha, ha, czy jeszcze nie dosyć pojętności?
Morski. Weksle należy pokryć dziś, gdyż jutro będą zaprotestowane, co uszczupliłoby nam kredyt już i tak ograniczony, dzięki intrygom Kreislera.
Wiszar. Jeszcze Kreisler! Panie kochany, błagam cię, nie wspominaj mi nazwiska tego łotra, jeżeli nie chcesz, ażeby on od dziś przestał hańbić ziemię swojem na niej istnieniem! (po chwili — spokojniej). Gdybym miał cały ten kapitał, który mojej żonie zachowałem, wykupiłbym weksle i wyrównał niedobory; ale zdałbym ją bez ratunku na wolę losu, który dla niej nigdy ojcem nie był, a nadewszystko musiałbym jej odsłonić nasze niepowodzenia, które zakryć bym pragnął. Ona ich się tak nie spodziewa, ona tak marzy... Kochanko moja, więc ja mam zgasić to światło, którego promieniami oczy twoje błyszczą... Straszna konieczność... Czy robotnicy wiedzą, że obliczenie wykazało straty, że nic nie dostaną?
Morski. Wspomniałem niektórym, ale rozśmieli się... Zresztą do mózgu większości trudno się dobrać, bo albo łby twarde, albo na dzisiejszą uroczystość wódką zalane. Ktoś w nich wmówił, że osiągnęliśmy olbrzymie dochody. Tak dalece spodziewają się obfitej zdobyczy, że już posprzedawali swe udziały za wysokie pożyczki lichwiarzom, którzy z niepojętą dla mnie ufnością dają im pieniądze.
Wiszar. Powinieneś pan był przynajmniej Okwita ostrzedz.
Morski. Właśnie on śmiał się ze mnie najgłośniej.
Wiszar. Fatalny wypadek. Robotnicy będą mieli do nas pretensyę, chociaż mogą sprawdzić rachunki fabryczne.
Morski. Oni na tem wcale się nie znają i żadnemu bilansowi nie uwierzą. Pomimo pańskich i moich wyjaśnień, uczestnictwo w zyskach pojęli tak, że zyski tu być muszą, a jeśli ich niema, to nasza wina, gdyż albo nierządem zmarnowaliśmy, albo oszustwem wyzyskaliśmy ich pracę. Przepowiadałem to.
Wiszar. Między nimi są uczciwi i rozsądni ludzie.
Morski. Są także nierozsądni, a podejrzywam, że i nieuczciwi, których buntuje...
Wiszar. Kto?
Morski. Zastrzegł pan, ażebym sprawcę naszych kłopotów w rozmowie omijał.
Wiszar. Ileż głów ma ta przeklęta hydra! Zwołaj pan robotników, sam im stan fabryki przedstawię. Wrócę zaraz, tylko zajdę na chwilę do siostry. Co to? Chyba oczy moje obciąga plama wstrętnego obrazu? Panie Morski, czy i ty widzisz idącego ku nam Justyna Kreislera?
Morski. Tak, to on.
Wiszar. Czego ten galaretowaty wąs nikczemnego polipa tu pełza?
Morski. On tylko słaby, ale dobrotliwy: nie wyganiaj go pan, bo nie masz za wielu przyjaciół (odchodzi — Justyn zbliża się).


SCENA III.
Ciż i Justyn.

Wiszar. Pan zapewne nabyłeś jakiś mój weksel, ażeby mieć prawo tu przyjść? Niezadługo będę w kantorze — proszę tam poczekać. (Justyn milczy). Tam również Ceder czeka — nie będziesz pan się nudził. Do widzenia się... (odchodzi).
Justyn. Panie Wiszar.
Wiszar. Interesy załatwiam w kantorze.
Justyn. Gdyby pańska żona tu była, powiedziałaby, że pan wprzód powinieneś mnie wysłuchać, nim obrazisz.
Wiszar. Moja żona powiedziała mi, ażebym drzwi naszego domu przed panem zamknął.
Justyn. Dziś otworzyłaby je sama.
Wiszar. Czego pan ode mnie żądać możesz?
Justyn. Uczciwości, której pan wymagasz od mojego ojca.
Wiszar. Pański ojciec jest niegodziwcem.
Justyn. Skoro to słowo padło, niech leży górą między panem a moim ojcem, ale niech nie będzie kamieniem, którym pan rzucasz na mnie. Bo ja przychodzę pana ostrzedz, że stoisz nad przepaścią.
Wiszar. Nie zastraszyło mnie pańskie pióro, nie przerażą i usta, bo to są usta, które — kłamią.
Justyn. Strzeż pan swoich, bo krzywdzą.
Wiszar. Krzywdzą? Gdybyś pan był godzien widzieć te, z których ja idę teraz obetrzeć krew a ty zbierałeś zdradziecko szepty najczystszej miłości, może zrozumiałbyś, co to jest krzywda i może ona zaczęłaby toczyć twoje sumienie. Plamę tej krwi uczujesz pan na swojem czole, jeśli je kiedykolwiek interes kupiecki wycierać przestanie.
Justyn. Sprawiedliwość odbiegła pana, zatrzymaj w sobie przynajmniej miłosierdzie. Wiem, że siostra pańska jest bardzo chorą, bo codzień dowiadywałem się o jej zdrowie i właśnie dlatego odważyłem się wezwać na obronę jej i moją serce pańskie. Ja pannę Cecylię ciągle kocham, a jeśli mnie przyjmiecie takim, jakim wyzuty z mienia będę, wyrzeknę się ojca.
Wiszar. Czemuż dopiero teraz dobywa się w panu ten zdrój szlachetności?
Justyn. Straciłem nadzieję ubłagania ojca, a zyskałem pewność, że on was wszystkich zgubić pragnie. Tak, byłem dla niego zbyt uległym; ale zważ pan, że natura nie wszystkich tworzy z jednakiego materyału i w jednakich stawia warunkach; że nie wzmacniałem swego charakteru życiem samodzielnem; że przywykłem od dzieciństwa uznawać w tym nieugiętym człowieku nietylko mojego ojca, ale zwierzchnika, którego wola mogła mi dać szeroką podstawę istnienia lub uczynić niczem. Czy pan to znajdujesz tak potwornem i zdrożnem, że przyszły mąż siostry pańskiej pragnął jej naprzód zbudować dom, zanim ją do niego wprowadził? Czy to staranie skaziło miłość moją? Czy z niego wychylił się tak wstrętny egoizm, że aż zasłużył na policzek wzgardy? Skrępowany ojcowskiem okrucieństwem i wychłostany waszą odrazą, cierpiałem dotąd niemy i bezsilny; ale dziś, usłyszawszy o niebezpieczeństwie życia tej, którą w boleści kocham, postanowiłem rozstać się z ojcem, a wam cisnąć pod nogi zranione serce. Możecie je podnieść lub rozdeptać.
Wiszar. (zdumiony). Kłamstwo nie wydaje takiego dźwięku... Słowa pańskie odbijają się o moją duszę taką szczerością, jak krążki złota uderzone o marmur. Ale czemu dopiero teraz...
Justyn. Moja i wasza wina: moja, że wahałem się za długo, wasza — że nie wahaliście się wcale.
Wiszar. Głowę wypełniła mi chmura, podarta błyskawicami, a ta niewinna pokutnica, w którą ugodził piorun, może już nie ujrzy tęczy. O gdybym zdołał wyrwać z jej piersi ten grot śmiertelny, gdyby ona uśmiechnęła się pogodą wracającego szczęścia!... Panie Justynie... krzyż nie winien cierpień męczennika na nim rozpiętego, winien morderca, którym jest twój ojciec. Cecylia bardzo chora — spieszę do niej, bo przed chwilą dostała krwotoku. Nie chciałbym jej zaszkodzić mocnem wzruszeniem, więc pójdę sam, przygotuję ją łagodnie, ona ci przebaczy, może odżyje... Ach, odsłoń mi się jeszcze niebo chociaż wązkim rąbkiem!... Cecylio... ojcze wskrześ z oddali świętem słowem twoją córkę! Jakiś wir uczuć w mojej piersi tańczy... Poczekaj pan tu... króciutko... potem pójdziemy do niej oba (odchodzi).


SCENA IV.
Justyn, później Hr. Scibor.

Hr. Scibor (do zamyślonego Justyna). Panie Justynie, tu dumanie dla ciebie niebezpieczne.
Justyn. Jeśli pan hrabia nie obawia się, ja tem bardziej mogę być spokojny.
Hr. Scibor. Istotnie, jesteś pan na tem miejscu zagadką.
Justyn. Zagadką byłem tylko u mojego ojca, któremu pozwoliłem sponiewierać moją godność. Podziękowałem mu za dalszą niewolę i wszystkie złączone z nią dobrodziejstwa, wróciłem do ludzi, których nie powinienem był opuszczać i czekam na przebaczenie tej, której kochać mnie nie oduczono.
Hr. Scibor. Cóż pana tak nawróciło?
Justyn. Między innymi powodami i ta klątwa na Wiszara, którą pan hrabia również podpisał.
Hr. Scibor. Za świeżym pan jesteś wyznawcą nowej wiary, ażeby ci wypadało już potępiać dawną.
Justyn. Przypominam, że i dawnej byłem odszczepieńcem, a nawet pan hrabia długo się jej opierał.
Hr. Scibor. Ojciec pański nie był dla mnie żadnym ewangielistą, ale, jako człowiek praktyczny, wskazał mi w postępowaniu pana Wiszara nasienie złego, które, niezniszczone w porę, mogło wyrosnąć szkodliwym dla społeczeństwa chwastem.
Justyn. E, panie hrabio, dobro społeczne jest to dom podrzutków, gdzie każdy tajemnie zostawia dziecko nieprawe, kto chce ukryć hańbę swej miłości własnej.
Hr. Scibor. Nie przeczę — to się zdarza.
Justyn. Najczęściej. Czyn uczciwy broni się sam, niecny — ucieka do jakiejś świątyni, bo ona mu zapewnia nietykalność.
Hr. Scibor. I tak bywa.
Justyn. I tak jest w wypadku obecnym.
Hr. Scibor. Za śmiało pan twierdzisz.
Justyn. Gdyby pan rozmawiał o Wiszarze nie z moim ojcem i Wydmuchalskim, ale tylko ze swojem sumieniem, odezwałoby się ono jeszcze śmielej.
Hr. Scibor. Młody panie, moja głowa nie jest puszką, w której miłosierni przechodnie wrzucają uczciwość i rozum groszami.
Justyn. Wystarczy mi pańskie poważnie dane słowo: czy sprzysiężenie przeciwko Wiszarowi uważa pan hrabia za godziwe?
Hr. Scibor. Uważam je za środek ostry, ale konieczny i społecznie usprawiedliwiony.
Justyn. I pan sądzi, że ten człowiek powinien być zgubionym i zniszczonym?
Hr. Scibor. Nie — tylko przekonanym.
Justyn. Zaiste, wspaniały sposób dowodzenia komuś słuszności przez ściskanie gardła.
Hr. Scibor. Jest to metoda wyłącznie ojca pańskiego. Ja czekałem chwili, kiedy Wiszar zobaczy następstwa swego błędu i właśnie przyszedłem tu, ażeby go od nich uchronić.
Justyn. Jak?
Hr. Scibor. Kupię tę fabrykę.
Justyn. Czas wybrany dobrze — można ją nabyć bardzo tanio...
Hr. Scibor. Nawet panu nie przystoi ten przygryzek godny zębów mlecznych. Ja nie umię podstawiać mojego garnuszka pod pękniętą cudzą beczkę. Dam Wiszarowi za fabrykę tyle, ile ona go kosztuje, a jeżeli pan zechcesz mi pomódz w tem kupnie, jeszcze cię wynagrodzę za pośrednictwo.
Justyn. Panie hrabio, pomimo, że tak szorstko oprysnąłeś się gniewem, proszę, wybacz mi niestosowną przymówkę, której bym sobie nie pozwolił, gdybym zdołał opanować ból, coraz wścieklej pastwiący się nade mną. Stoję tu szarpany obawą, czy Cecylia nie odtrąci mnie, niepewnością, czy żyć będzie, a jej brat prześliźnie się między sztyletami, zwróconymi ku niemu przez ojca mojego. Jedyną moją siłą dla bronienienia[9] ich jest bierna życzliwość, jedynym orężem — skarga; czegóż z tą niemocą dokażę? Pan hrabia zjawia się jak zbawca...
Hr. Scibor. Dla pana Wiszara miałem zawsze sympatyę, o ile mi na nią pozwalała różnica zasad i dążeń; z ojcem pańskim pójdę przeciw niemu tylko do tego punktu, do którego mnie powinność obywatelska doprowadzi; szlachetne uczucia pańskie należycie oceniam, postaram się więc wydobyć Wiszara z bagna, w które wpadł nieopatrznie, biegnąc za zwodną mrzonką.
Justyn. Panie hrabio, jakże wspaniałomyślnym być umiesz, a dobroczynnym być możesz... A, Wiszar nadchodzi (Wiszar zbliża się spiesznie).


SCENA V.
Ciż i Wiszar.

Wiszar. (zadyszany). Chodź pan... jeszcze cię pamięta ale nie pozna. Chora... bardzo chora... prawie nieprzytomna.
Justyn. Nie ona nie umrze, wyzdrowieje, zmartwychwstanie... Ja ją dźwignę, ja jej chorobę przebłagam... Pójdę sam... Pan hrabia życzy sobie porozumieć się z panem...
Wiszar (do Scibora — gdy Justyn oddala się). Przepraszam... jestem rozbity... siostra moja ukochana... Pan hrabia widzi, że nawet nie mogę się zdziwić obecnością pańską u mnie.
Hr. Scibor. Szanuję boleść pana i usuwam się...
Wiszar. O, tak, cierpię. Chociaż po co ja tam wrócę, kiedy ją straszę zrozpaczoną twarzą...
Hr. Scibor. Dla samej chorej powinieneś pan być spokojniejszym i nie poddawać się rozrzewnieniu.
Wiszar. Rzeczywiście, sam to czuję... Co pan hrabia rozkaże?
Hr Scibor. Nie pora na takie sprawy, z jaką ja tu przybyłem.
Wiszar. Zostań pan i odurz mi, jeśli zdołasz, głowę inną myślą. Potrzebuję odpocząć w tej torturze.
Hr. Scibor. Nie teraz, nie dziś...
Wiszar. Więc pan nie chcesz mi pomódz?
Hr. Scibor. Taki zamiar mnie do pana sprowadził.
Wiszar. A... tem lepiej. Mów pan, proszę szczerze.
Hr. Scibor. Sprzedaj mi pan swoją fabrykę.
Wiszar. Fabrykę... moją... mam sprzedać? Czyś pan to powiedział dlatego, ażeby mną wstrząsnąć, ażeby smutek we mnie zagłuszyć? Dobry pomysł. Więc się targujmy... Ale nie, środek zbyt drażniący... Poszukaj pan innego.
Hr. Scibor. Najleszym[10] będzie pozostawienie pana w spokoju. Pan jesteś zmęczony.
Wiszar. No, to kupuj pan fabrykę.
Hr. Scibor. Panie Wiszar, pragnę ci zastąpić przyjaciela i radzę, zawładnij sobą, nie rozstrajaj się tem szyderstwem z mojej propozycyi, która jutro, przy trzeźwiejszej głowie, wyda się panu nietylko poważną, ale i korzystną. Do jutra tedy (odchodzi).
Wiszar. Zatem pan hrabia rzeczywiście chce nabyć moją fabrykę.
Hr. Scibor. Zdaje mi się, że po namyśle znajdziesz pan w sobie odpowiednią tej mojej chęci potrzebę.
Wiszar. Potem spodoba się panu hrabiemu zegarek Wiszara, potem jego kapelusz, a potem wreszcie grób jego siostry. O, wy, ludzie, którzy niczego nie kochacie i wszystko radzibyście kupić! Czy pan masz do sprzedania swój herb, swój tytuł, swoją dumę? A mnie tak zaczepiasz pełną kiesą, jak gdyby ta fabryka nie była moim herbem, tytułem i dumą, lecz kupą cegieł niecierpliwego spekulanta.
Hr. Scibor. Pan musisz być chory; miotasz we mnie słowami obelżywemi, jak garścią zwiru, który rani, ale się nie klei.
Wiszar. Jeżeli pan posiadasz cokolwiek, czem nie handlujesz, jesteś zuchwałym, wymagając od innych, ażeby handlowali wszystkiem. Ta fabryka — to mój kościół.
Hr. Scibor. Wolno tak nazwać nawet oborę, jeśli kto się uprze.
Wiszar. Wolno, gdy wasze bożyszcza przy żłobach stoją.
Hr. Scibor. Żałuję, że dałem się panu wciągnąć do tej niedość przyzwoitej rozprawy; a ponieważ mój wiek i stanowisko zobowiązują mnie bardziej, niż pana, do umiarkowania i powagi, więc bez pamięci na pański szturm do mojego honoru, wytłomaczę się tylko z czystości źródła propozycyi, która pana tak odurzyła.
Wiszar. Zbyteczne.
Hr. Scibor. Dla pana, ale nie dla mnie. Oświadczyłem to przy pierwszej rozmowie naszej, że ustrój fabryki pańskiej uważam za zabawkę, w naszych stosunkach ekonomicznych bardzo niebezpieczną i że będę się starał uniemożliwić ją panu. Łącznie z Kreislerem i innymi przemysłowcami uczyniliśmy to, zniżając cenę wszelkich gatunków papieru, urządzając robotnikom naszym loterye, ograniczając kredyt pański w bankach i tak dalej. Ażebyś pan jednak nakoniec uwierzył, że mną powodowały względy na dobro ogólne, a nie osobiste, przyszedłem w chwili, gdy nad panem wisi bankructwo, z gotowością nabycia tej fabryki za cenę jej kosztu. Racz pan wskazać, jaka w tym zamiarze tkwi niecnota, która usprawiedliwia twą zgrozę?
Wiszar. Czy ten ogół, którego gospodarstwa tak pan ze spólnikami strzeżesz, wezwał was do obławy na szkodliwego dzika, a teraz chwali celność waszych strzałów? Czy on was upoważnił do polowania na Wiszara? Skąd pan miałeś dowód, że nie dogadzasz jedynie swojemu i swoich towarzyszów samolubstwu?
Hr. Scibor. Z głębokiego przekonania i rozumienia interesów kraju.
Wiszar. Ja mam także przekonanie i rozumienie tych interesów — inne. Ale moje nieważne, błędne i szkodliwe, bo moje; wasze zaś ważne, słuszne i pożyteczne, bo wasze. Nie dmuchaj daremnie, panie hrabio, na Wiszara, on nie jest dziecinnym wiatraczkiem. Pan nie przyszedłeś po to, ażeby mnie wyciągnąć z kłopotów, lecz własne sumienie z tajemnych zgryzot. Nawet siebie nie obałamuciłeś wykrętami; przedarł się przez nie głos sumienia, które ci powiedziało, że czynisz źle, żeś zawarł spółkę na krzywdę bliźniego, że przyłączyłeś się do wyprawy lisów na kurnik, że twoja korona arystokratyczna rdzewieje w piwnicznej kuźni fałszerzów monety obywatelskiej. Pan jesteś lepszym od nich; puszczasz tę monetę w obieg, ale grubiej srebrzysz i złocisz, a przyjmującym dodajesz nieco prawdziwej. Nie ratuj tedy mnie, ale siebie. Fabryki nie sprzedam.
Hr. Scibor. Panie Wiszar, będę mówił do ciebie jak ojciec, który o krnąbrności dziecka zapomina, tylko o jego niedoli pamięta: odstąp mi...
Wiszar. Dość, panie hrabio, mój ojciec, ksiądz Makary, tę fabrykę pobłogosławił. Patrz pan... (widać grupy robotników) zbierają się gromadki moich poczciwych robotników dla wysłuchania obrachunku, który zawiedzie ich oczekiwania. Dziś im oznajmię tę przykrą nowinę, oświadczę, że nie otrzymają żadnych zysków, że ponieśliśmy straty, że na zrównoważenie ich nie posiadam jeszcze pieniędzy, że w kantorze czeka nasłany przez waszą spółkę lichwiarz z wekslami — niech oni prości, rozczarowani odpowiedzą panu, czy mam sprzedać tę ich pracownię.
Hr. Scibor. Jesteś pan pewien, że cię nie opuszczą?
Wiszar. Jak własnych palców.
Hr. Scibor. W takim razie nie sprzedawaj pan fabryki (odchodzi).


SCENA VI.
Wiszar i robotnicy.

Robotnik (w towarzystwie kilku innych). Pan Morski nie kazał nam odchodzić do domu, tylko zaczekać na rozdział zysków.
Wiszar. Na wysłuchanie rachunku z obrotów fabryki.
Robotnik. Po ile to każdemu wypadnie?
Wiszar. Zaraz, zaraz, — dowiecie się wszystkiego.
Robotnik (z drugiej grupy). Czy wypłata dziś się odbędzie?
Wiszar. Tygodniowa? W sobotę, dziś czwartek.
Robotnik (do swych towarzyszów). Widzicie, że pojutrze, razem z tygodniową. Dziś tylko przeczytają, co się komu należy.
Robotnik (z trzeciej grupy). A jeżeli, proszę pana, kto był chory, czy mu się za ten czas z zysków wytrąci?
Wiszar. Nie nudźcie mnie temi pytaniami — każdy będzie obliczony sprawiedliwie (chodzi niespokojny).

Robotnicy. Pan Morski, pan dyrektor... (Morski nadchodzi, między robotnikami zjawia się Okwit i Rybałt).

SCENA VII.
Ciż, Morski, Okwit i Rybałt.

Morski. Oto główne cyfry z bilansu. Robotników uprzedziłem, że ich pan sam objaśni.
Wiszar (przeglądając papier). Więc blizko 30.000 złr. przewyżki wydatków, a 20.000 samych długów terminowych! (do Okwita). Zgromadźcie się...
Okwit. Hej, tu, do pana Wiszara!
Wiszar. Moi kochani! Zakładając fabrykę, oprócz płacy dziennej, przyrzekłem między was dzielić jej czyste zyski, jakie się okażą w ostatnim dniu każdego roku.
Głosy. Tak.
Wiszar. Niestety, półrocze minione było dla nas bardzo niepomyślnem.
Głosy. Co? Tyle papieru wywieziono... Wydrek mówi, że więcej niż u Kreislera.
Wiszar. Wy widzieliście tylko, jak wywożono papier, ale nie widzieliście, jak przed nim wynoszono pieniądze. Powtarzam: półrocze to było nieszczęśliwe. Naprzód wszyscy fabrykanci, rozgniewani, żeśmy was dopuścili do uczestnictwa w dochodach, zniżyli ceny towaru o 25% w sprzedaży bieżącej i w umowach dawniej zawartych; przez pewien czas opieraliśmy się temu, ale gdy przestano u nas kupować, musieliśmy uledz. Ten spadek cen nie pozwolił nam nawet pokryć kosztów wyrobu. Dalej: współzawodnicy zaczęli tak ścieśniać nasz kredyt i osłabiać zaufanie do naszego przedsięwzięcia, że dwa banki nie chcą nam dawać pożyczek. Skutkiem tego w roku zeszłym nietylko nie mieliśmy żadnych zysków, ale nawet dotkliwe straty, sięgające 30.000 złr.
Głosy. (śród wielkiej wrzawy). Nieprawda! Oszustwo! Nie damy się okraść! Zyski są! Wydrek nas ostrzegł!
Wiszar. Podły, kto mi nie wierzy! Zamiast wyć — sprawdźcie rachunki!
Głosy. Pokręcone — poszachrowane! Żądamy pieniędzy, naszych pieniędzy!
Okwit. Cicho! (do Wiszara). Przepraszam uniżenie: pan od swego kapitału miał pobierać z dochodów 5 procent; czy dla pana także zabrakło?
Wiszar. Nie, ale ta suma nie należała do zysku czystego.
Głosy. Tylko do brudnego! Ha, ha, ha! On swoje wziął, dla nas mu nie starczyło!
Wiszar. Bądźcież ludźmi a nie stadem ryczącego bydła!
Okwit. Cicho! (do Wiszara). Jeszcze raz przepraszam pana, te 30.000 złr. strat ktoś musi zapłacić, jeśli fabryka ma istnieć dalej; otóż kto?
Wiszar. Ja.
Okwit. Z jakiej kasy?
Wiszar. Mojej żony.
Głosy. Ha, ha, ha! On nie schował naszych pieniędzy, bo żonie oddał!
Wiszar. Który z was to powiedział!
Głos. Co tam który, wszyscy! Nie wszyscy — tylko Pędrak Kukuryku! Ha, ha, ha! Fiuuu! (gwizdanie).
Okwit. Cicho! (do Wiszara). Ja zrobię zgodę: skoro pani ma pieniądze, to niech państwo będą łaskawi i zwrócą nam przynajmniej tyle, ileśmy na rachunek zysków pożyczyli. Każdy spodziewał się coś dostać i każdy naprzód wydał. Obliczy się to razem, wypłaci — i skwitujemy za rok przeszły zupełnie.
Głosy. Tak, tak! Niech żyje Okwit! Mądrze poradził! Od tego nie odstąpimy!
Wiszar. Okwit bredzi! Byłoby to niesłusznem, ażebyśmy nagradzali waszą lekkomyślną rozrzutność i niemożliwem, bo nie posiadamy tyle kapitału.
Głosy. Żona znajdzie! Wreszcie poszukamy!
Rybałt. Między nami są nieswoi!
Głosy. Co on plecie? Gdzie?
Rybałt. Ot tam! Z fabryki Kreislera!
Głosy. Są, ale do nas nie wtrącają się!
Rybałt. Krzyczą pierwsi, wy — za nimi!
Głosy. Łżesz, stary mule! Nasze zyski — my żądamy!
Rybałt. Wy, psie syny, wy, których ten pan i jego żona uszczęśliwić chcieli? Wy zbiry, których oni w swej bezdzietności za synów swoich przysposobili? Wy, którzy z ich łaski używaliście wygód, nigdzie robotnikom nieznanych? Wy pijanemi gębami bezcześcicie tego dobroczyńcę za to, że mu jego i nasi wrogowie pętlicę na szyję zarzucili? To wasza wdzięczność! Won kundle, co szczekają, zastąpią ich ludzie, co umieją szanować zacną wolę!
Głosy. Won ty, pański lizusie! W kocioł tę starą szmatę!
Inne głosy. Rybałt dobrze mówił! (wbiega Wydrek, prowadząc dwóch robotników).


SCENA VIII.
Ciż, Wydrek i jego towarzysze,

Wydrek. Wygrali... Samczuk 1.000, a Koralik 500 guldenów! Zobaczcie (robotnicy otaczają przybyłych, którzy im pokazują pieniądze).
Głosy. Prawda! 1.000 papierków! Tam rzetelnie idzie!
Wydrek. Albo to tylko oni? Oni wygrali w fabryce perkalu, a inni w papierni i w browarze! Dziś było ciągnienie we wszystkich fabrykach pana Kreislera! Muszą z nami oblać los. No, a co my tu dostaniemy?
Głosy. Polewki z wypranych gałganów! Klusek z tektury! Zyski schowały się do żony pana Wiszara!
Wiszar (porywając jednego z robotników). Milczcie, paszcze nikczemne, bo was podławię!
Wydrek. Oho, pan zaczyna nam wypłacać zyski pięściami!
Gromada robotników (okrążając Wiszara). Wara od bicia!
Morski (odciągając Wiszara). Niech pan się nie naraża...
Wiszar. Zgiń zgrajo ohydna!
Wydrek. Zgińmy, kiedy pan każe. Za mną, do fabryki, przecież to nasza! Zabawimy się w niej! (odchodzi z większością robotników).
Rybałt. (zatrzymawszy gromadkę — do Okwita). Teraz ich okiełznaj, kiedyś znarowił...
Okwit. Albo to ja...


SCENA IX.
Wiszar, Morski, Rybałt i jego towarzysze, później Justyn.

Rybałt (do zgnębionego Wiszara). Panie kochany, pluń za tymi zbójami.
Morski. Rozpędzimy ich jak stado kruków.
Justyn. (wpadając). Panie Aureli, Aureli, Cecylia umarła! (odbiega).
Wiszar (drgnąwszy). Grób rozwiera się przede mną bezdenną otchłanią... Cecylia umarła. Słyszysz ojcze? Umarła. Regino droga, marzenia nasze także konają... Co to? Fabryka się pali! Zbrodniarze! (dym bucha oknami fabryki, około której krzyczą robotnicy). Ratujmy! (biegnie z Rybałtem i jego towarzyszami).

Morski. Panie Wiszar, panie Wiszar! (spieszy za nim).

SCENA X.
Okwit i paru robotników.

Okwit (do towarzyszów). Odgrażali się, ale myślałem, że tylko gębują.
Robotnik 1. Nadpili trochę...
Robotnik 2. Wydrek psia kość ich rozjuszył.
Robotnik 3. Niech teraz da nam robotę.
Okwit. Kreisler przyjmie nas kupę, inni — resztę...
Robotnik 2. Kryminał także miejsca nie odmówi...
Robotnik 1. Przecież my nie podpalali.
Robotnik 3. A skąd wiesz, czy cię jaki tchórz do swego języka w strachu nie przylepi?
Robotnik 1. Prawda.
Okwit. To też chodźmy ratować i nie będzie gadania.
Robotnik 2. E, trzeba było Wydrka przegonić.
Robotnik 1. Pan Wiszar dobry człowiek.
Robotnik 3. Poczciwy.
Okwit. Za mną chłopcy, w ogień! (biegną do fabryki — wpada Regina).


SCENA XI.
Regina sama, później Rybałt.

Regina. Fabryka gore!... Fabryka nasza!... Ręka przypadku, czy zbrodni niszczy to ciało naszych marzeń... Straszny widok! Och! Ogień jak furya tańczy, śmieje się, rozpuszcza przez okna swoje płomieniste warkocze... On nie parzy mnie, lecz mrozi, jak gdyby lodowa góra płonęła w blaskach zorzy... Gdzie Aureli?.. Czemu te ciemne postacie, robotnicy wyglądają mi jak szatani tańczący w łunie piekła?... (słychać wzmagający się krzyk). Co to za przeraźliwe wołania? Nogi mi do ziemi przywierają, iść nie mogę...
Rybałt (goniąc Wydrka) Nie ujdziesz!
Wydrek. (uciekając). Niech ujdę, to ci łba nie rozbiję.
Rybałt. Ha!
Regina (zatrzymuje Rybałta). Kogo gonicie? Gdzie pan? (Wydrek znika).
Rybałt. Pani zacna, on powinien ci odpowiadać, nie ja... Bodajby mu ten wyraz górą z gęby się wydobywał i nigdy wyleźć nie mógł!
Regina. Gdzie mąż mój?
Rybałt. Tam! (wskazując na fabrykę).
Regina. Skąd ten pożar?
Rybałt. Podpalili zbrodniarze, podpalili... Pan pobiegł ratować, wpadł do fabryki, chwycił Wydrka rozrzucającego w suszarni ogień, zbirowi skoczyli na pomoc jego pijani towarzysze, rozpoczęła się bitwa... Skrzyknąłem kilku robotników... Z nimi pan Morski... Rzuciliśmy się do suszarni, ale niepodobna było niczego widzieć, dym się skotłował, ogień ściany lizał... Naraz Wydrek wyleciał... chciałem go ująć... wydarł się... Poleciałem za nim, bo to on...
Regina. Zatem nie wiecie, gdzie mój mąż?
Rybałt. Tam... tam... został.
Regina. Może zginął?! Człowieku, po co mnie swojem opowiadaniem zatrzymujesz! Ale nie! Ja go zaraz zobaczę, aby tylko się nie poparzył... Prowadźcie... (rozpaczliwie). Aureli!... odezwij się! (biegnie ku fabryce od której dąży Morski).


SCENA XII.
Ciż i Morski.

Regina. Gdzie on... Aureli... powiedz mi pan... pokaż.. prędzej!...
Morski. Nie chodź pani... kotły pękają... rozrzucają zarzewie...
Regina. Ale gdzie on — pytam!
Morski. On... tam... W tym płonącym... grobie.
Regina. Co — co — co? Zabity — zginął — spalił się? Co — co? To już stało się, nieodwołalnie, niewątpliwie stało się? Co?... (milknie i chwieje się).
Morski (podtrzymując ją z Rybałtem). Pani byłaś zawsze rozumną i mężną...
Regina. Poczekajcie... poczekajcie... będę... oh...! niech ten szalony wir ludzi i rzeczy uspokoi się... W co to ja mam wierzyć?... Ach... że ogień jednem skrzydłem ogarnął moją przeszłość, drugiem — przyszłość... Wspomnienia i nadzieje palą się... Ale śród nich on stoi i patrzy uśmiechnięty. Aureli, Aureli, Aureli, — to ja — tu — kochanku mój! Puście mnie do niego!..
Morski. Usiądź pani (prowadzi ją do ławki); odpocznij...
Regina. Mnie pan trzymasz, a jego nie mogłeś?... Odpędźcie tę zgraję potwornych duchów, które szczerzą zęby urągliwym chichotem i przypominają mi, że mnie prosił, ażebym go strzegła... Precz, widma szpetne!... Ja go kochałam i tylko na chwilę odeszłam, ażeby do snu wiecznego ułożyć jego siostrę. Precz! Tu nikogo więcej nie ma, tylko wy dwaj, moi przyjaciele. Prawda?
Morski. Tak.
Regina. Przyjaciółmi moimi jesteście a nie pozwalacie mi iść tam... gdzie mój mąż jest... stoi... leży... co?...
Morski. Pogódź się pani z tą myślą, że jego... nie ma.
Regina. Nie ma! On przestał istnieć nawet jako ciało! Wszystkim drogie istoty śmierć zabija, a mnie męża ogień pożarł! Nawet nie zostawił tyle szczątków, ile usta potrzebują dla złożenia pocałunku... Czemu on taki okrutny, czemu mnie pozbawia tego, czego najsroższy los nie odmawia tym, których unieszczęśliwia — kochanego grobu? Wy kłamiecie, Aureli jest, jeśli nie żywy, to martwy!... Kajdanami chcecie zawisnąć u nóg moich? Kto wam dał do tego prawo? Odejdźcie!
Morski. Czyżbym ja tu był, gdybym tam nie przekonał się, że ratować mogę tylko panią?
Regina. Powiedz mi pan całą prawdę, niech moje serce zamknie się na zawsze jak trumna, niech ja nad nią będę żywym nagrobkiem, niech wszystkie wspomnienia mojego szczęścia roztopią się w łzy boleści. Mów pan, jak zginął?
Morski. Później...
Regina. Zaraz.
Morski. Robotnicy, którzy podpalili fabrykę i na których on się rzucił, wepchnęli go do płonącej suszarni i zamknęli drzwi. Gdy wyłamaliśmy je, znaleźliśmy ciała dwu ludzi, którzy go bronili i wraz z nim zginęli...
Regina. A on?
Morski. Musiał pobiedz dalej, do innego wyjścia. Ogień nie pozwolił szukać... zwłaszcza że sufit się zapadł.
Regina. Więc mój Aureli — to ten czerwony płomień, który tak złowrogo połyska, to ten czarny dym, który w przestrzeń odlatuje... Słyszycie, jak ten drapieżny ogień warczy, mruczy, skowyczy, dożera go, nie chce zostawić mi nawet włosa na pamiątkę?... Rzućcie temu potworowi i mnie! Aureli zostań mi przynajmniej jako... dym!
Rybałt. Pani...
Regina. A kto ty jesteś, mój człowieku, co mnie tak pilnujesz?
Rybałt. Rybałt, robotnik.
Regina. Robotnik, jeden z tych, dla których żyliśmy i którzy mojego męża spalili? Wy to piękne drzewo które was swymi owocami karmiło ścięliście i wrzucili w ogień jak krzak trującego blekotu? Bodaj każdy promień słońca stawał się drutem rozpalonym dla waszego oka; bodaj co wieczór zamiast rosy spadał na was i wasze niwy szron żaru; bodaj was dusił nieustający tuman gorącego popiołu; bodaj wasze uszy ogłuchły na wszystkie dźwięki i słyszały tylko imię Wiszara; bodaj wasze dzieci rodziły się z plamami łuny na twarzach i nieme umiały wymawiać tylko to imię! Niech skołowacieje wszelka myśl, która waszego dobra zapragnie; niech uschnie ręka, która wam jałmużnę poda; niech wasza podłość wiecznie nosi na sobie żrącą szatę nędzy!
Rybałt. I tych pani przeklinasz, którzy w obronie twego męża życie oddali? To przecie także byli robotnicy. Im i tym, których nie uwiodły złe podszepty i którzy, gdyby mogli, łzami zaleliby ten ogień, należą się inne słowa. Złorzeczysz pani wszystkim za to, że śród nich znalazła się garść zbrodniarzów? A czy ta garść sama wyrosła, czy ją cisnęli między nas wasi wrogowie? Wydrek nie był nasz i on innych zaraził. Pani dobra, pani nieszczęśliwa, pani od nas biedniejsza, niech twoja boleść nie pada klątwą na tych, którzy nie są jej winni. Zwołam ich, wszyscy uklękniemy przed tobą, a zobaczysz, że wielu nas będzie.
Regina. (ściskając mu rękę). Przebacz mi przyjacielu tę niesprawiedliwość... Nie wiedziałam... lepiej, że tak jest, jak mówicie... lepiej. Z serca mojego wyjąłeś cierń okropnego wyrzutu, że nakłoniłam Aurelego do poświęceń dla ludzi, którzy nie byli godni... Ale nikt z was nie był godzien jego śmierci... Czy ona usunęła jaką krzywdę, czy przywróciła naruszoną prawidłowość społeczeństwa? Nie. Czy ją sprowadził przypadek? Nie. Ciemną masę złych popędów zwaliła na mojego męża świadoma wola nikczemnego samolubstwa. Czy ono potrzebowało koniecznie takiej krwawej ofiary? Nie. Czy on mu wydarł łupy? Nie. Pragnął jedynie uszcześliwić gromadkę ludzi biednych. Za to powinien był umrzeć? Nie. Wszechświecie, usłysz to moje: nie i odpowiedz gromem, któryby zdruzgotał złoczyńców! Krzyk mojej boleści, mojej skargi i rozpaczy nie może przebrzmieć bez odgłosu! Czy on tylko zmiesza się z echami trzasku tych płonących belek i wiatr go uniesie i rozproszy po naturze jak zwój dźwięków bezmyślnych? Czemu tak cicho po tej zbrodni, że uderzenia waszych serc są jedynym wyrazem zgrozy? Mściciel żaden nie przyjdzie... Kogo ja nieprzytomnym językiem wzywam! Na co mi zemsta? Dla kogo i czego żyć będę? Dla karmienia swą piersią boleści? (wydziera się). Puśćcie mnie! Co ja wam zrobiłam złego, że mi żyć każecie?
Morski (zatrzymując ją z Rybałtem). Pani, stłum swoją rozpacz.
Regina. Uciekajmy, ręce wasze zamieniają mi się w kręgi gadów duszących. Uciekajmy... gdzie? Do ojca Makarego... Co ja mu powiem? Że stracił córkę i syna, którego prochów nawet zmieszanych z popiołem nie będę mu mogła zanieść w urnie? Może w zgliszczach znajdę przynajmniej jakąś ich szczyptę.
Morski. Później, gdy pożar zgaśnie. Choćmy stąd.
Regina. Aureli, ty z tych płomieni nigdy nie wyjdziesz i za mną nigdy nie pospieszysz — nigdy? Litościwa siło, jeżeli w przestrzeni jesteś, zlituj się nade mną i spraw, żebym oszalała! Błagam cię... (słabnie — Morski z Rybałtem unoszą ją — ona szepcze omdlona). Kochanku mój... wziąłeś mnie na ręce jak dziecko... uśmiechnę się... ale pocałuj (wychodzą — za sceną słychać turkot).


SCENA XIII.
Kreisler i Ksawery.

Ksawery (do Sylwii za sceną). Zostań w powozie (do Kreislera patrząc na fabrykę). Szkielet — niema co ratować.
Kreisler. Ratować jednak trzeba dla przyzwoitości. Przyślę sikawki.
Ksawery. Chyba dla przyzwoitości (odchodzą).


(Zasłona spada).


KONIEC.


Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Aleksander Świętochowski.
  1. Przypis własny Wikiźródeł błąd w druku — radość.
  2. Przypis własny Wikiźródeł błąd w druku — pierwotnych.
  3. Przypis własny Wikiźródeł błąd w druku — powinno być sprawy.
  4. Przypis własny Wikiźródeł błąd w druku — sprawie
  5. Przypis własny Wikiźródeł błąd w druku — szeroko
  6. Przypis własny Wikiźródeł błąd w duku — powinno być Wydmuchalski
  7. Przypis własny Wikiźródeł błąd w duku — powinno być publiczna
  8. Przypis własny Wikiźródeł błąd w druku — terminu
  9. Przypis własny Wikiźródeł błąd w druku — bronienia
  10. Przypis własny Wikiźródeł błąd w druku — Najlepszym